काचमूल्येन विक्रीतो हन्त चिन्तामणिर्मया ||
अर्थ
विषय भोगाच्या हावरटपणामुळे मी सगळं आयुष्य वाया घालवलं अरेरे! इच्छित
वस्तु देणारा; चिंतामणीच मी काचेच्या किमतीला विकून की हो टाकला! [तत्वज्ञानाचा अभ्यास फक्त केला; ईशचिंतन केलं नाही ती आयुष्याची खरी किंमत होती.]
ह्या संस्कृत सुभाषितांचा अर्थ सौ. मंगला केळकर यांनी समजावून सांगितला आहे.
भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाण भारती।
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥
Friday, January 31, 2014
११९८. जन्मैव व्यर्थतां नीतं भवभोगप्रलोभिना |
Wednesday, January 29, 2014
११९७. तस्करस्य कुतो धर्मो दुर्जनस्य कुत: क्षमा |
वेश्यानां च कुत: स्नेह: कुत: सत्यं च कामिनाम् ||
अर्थ
चोर कुठला धर्म [पाळतो]? [कसलाच नाही] दुष्ट क्षमा कुठली करायला? वेश्या कुणाला जीव लावणार? [पैशाच्या पाकिटाकडे बघणार] [खरंच] विषयांध लोक खऱ्या खोट्याचा विचार करत नाहीत.
अर्थ
चोर कुठला धर्म [पाळतो]? [कसलाच नाही] दुष्ट क्षमा कुठली करायला? वेश्या कुणाला जीव लावणार? [पैशाच्या पाकिटाकडे बघणार] [खरंच] विषयांध लोक खऱ्या खोट्याचा विचार करत नाहीत.
Monday, January 27, 2014
११९६. भूः पर्यङ्को निजभुजलतागेन्दुकः खं वितानं दीपश्चन्द्रो विरतिवनितालब्धयोगप्रमोदः |
दिक्कन्यानां व्यजनपवनैर्वीज्यमानोऽनुकूलैर्भिक्षुः शेते नृप इव सदा वीतरागो जितात्मा ||
अर्थ
[जितेंद्रिय यतीचे वर्णन] आसक्तीचा त्याग केलेला जितेंद्रिय भिक्षु -
जमीन हाच पलंग; स्वतःचा हात हीच उशी; आकाश हे छत्र; चन्द्र हा दिवा; दिशा
रूपी कन्या शीतल वायुरूपी पंख्यानी वारा घालतायत; अशा वेळी वैराग्य
सुंदरीच्या सहवासाने मिळालेल्या परम सुखाने राजाप्रमाणे सुखात राहतो.
Thursday, January 23, 2014
११९५. साहित्यपाथोनिधिमन्थनोत्थं काव्यामृतं रक्षत हे कवीन्द्राः |
यत्तस्य दैत्या इव लुण्ठनाय काव्यार्थचोराः प्रगुणीभवन्ति ||
अर्थ
हे श्रेष्ठ अशा कवीनो; सारस्वत रूपी समुद्र घुसळून [तुमच्या प्रतिभेनी आणलेलं उत्कृष्ट] काव्य रूपी अमृत सांभाळून ठेवा कारण की ते [त्यातील सुंदर वेच] चोरण्यासाठी [अगदी] राक्षसांसारखेच चोर, कवडे टपलेले असतात. [उत्तम वाङ्गमयातील सुंदर उतारे ढापून स्वतःच्या नावावर ते चोरटे कवि खपवतील, तुमचं सुंदर काव्य त्यांच्यापासून रक्षण करा.]
अर्थ
हे श्रेष्ठ अशा कवीनो; सारस्वत रूपी समुद्र घुसळून [तुमच्या प्रतिभेनी आणलेलं उत्कृष्ट] काव्य रूपी अमृत सांभाळून ठेवा कारण की ते [त्यातील सुंदर वेच] चोरण्यासाठी [अगदी] राक्षसांसारखेच चोर, कवडे टपलेले असतात. [उत्तम वाङ्गमयातील सुंदर उतारे ढापून स्वतःच्या नावावर ते चोरटे कवि खपवतील, तुमचं सुंदर काव्य त्यांच्यापासून रक्षण करा.]
Wednesday, January 22, 2014
११९४. मारस्य मित्रमसि किं च सुधामयूख शम्भावपि प्रणयितां प्रकटीकरोषि |
विश्वासपात्रमसि यद्द्विषतोस्तयोरप्येतत्तव प्रकृतिशुद्धतनोश्चरित्रम् ||
अर्थ
हे अमृतांशु [ज्याच्या किरणातून अमृत पाझरत अशा] चंद्रा; मदनाचा तू मित्र आहेस तसंच भगवान शंकरावर सुद्धा तुझ प्रेम अगदी स्पष्ट दिसत. ते दोघेही [एकमेकांचे] शत्रु असून सुद्धा [दोघांचाही] तुझ्यावर विश्वास आहे. हेच तुझ्या शुद्ध चारित्र्याचे कौतुक आहे. [चंद्रान्योक्ती ]
अर्थ
हे अमृतांशु [ज्याच्या किरणातून अमृत पाझरत अशा] चंद्रा; मदनाचा तू मित्र आहेस तसंच भगवान शंकरावर सुद्धा तुझ प्रेम अगदी स्पष्ट दिसत. ते दोघेही [एकमेकांचे] शत्रु असून सुद्धा [दोघांचाही] तुझ्यावर विश्वास आहे. हेच तुझ्या शुद्ध चारित्र्याचे कौतुक आहे. [चंद्रान्योक्ती ]
Monday, January 20, 2014
११९३. वयसि गते क: कामविकार: क्षीणे वित्ते क: परिवार: |
शुष्के तीरे क: कासार: ज्ञाते तत्त्वे क: संसार: ||
अर्थ
तारुण्य संपल्यावर काम चाळे करता येत नाहीत; श्रीमंती आटल्यावर लवाजमा नाहीसा होतो. पाणी आटलं तर तलावाचा काही उपयोग नाही; एकदा तत्वज्ञान झालं की संसाराची काही कटकट रहात नाही. [ज्ञात्याला त्यामुळे काही दुःख-गोंधळ-तणाव होत नाही.]
अर्थ
तारुण्य संपल्यावर काम चाळे करता येत नाहीत; श्रीमंती आटल्यावर लवाजमा नाहीसा होतो. पाणी आटलं तर तलावाचा काही उपयोग नाही; एकदा तत्वज्ञान झालं की संसाराची काही कटकट रहात नाही. [ज्ञात्याला त्यामुळे काही दुःख-गोंधळ-तणाव होत नाही.]
११९२. अल्पीयसामेव निवासभूमित्यागाद्विपत्तिर्महतां न जातु |
रत्नाकरान्सन्मणयोऽभियान्ति राज्ञां शिरः काकमुखानि भेकाः ||
अर्थ
आपलं स्थान सोडल्यामुळे सामान्य लोकांवर संकट येत थोरांना कधी येत नाही.
रत्नाकरातून [समुद्रातून] रत्ने दूर गेली तर राजांच्या डोक्यावर जाऊन
बसतात. पण [तिथून बाहेर पडलेले] बेडूक मात्र कावळ्याच्या तोंडी पडतात.
Friday, January 17, 2014
११९१. तात त्वं निजकर्मणैव गमितः स्वर्गं यदि स्वस्ति ते ब्रूमस्त्वेकमिदं वधूहृतिकथां तातान्तिकं मा कृथाः |
रामोऽहं यदि तद्दिनैः
कतिपयैर्व्रीडानमत्कन्धरः सार्धं बन्धुजनैः सुरेन्द्रविजयी वक्ता स्वयं
रावणः ||
अर्थ
[जटायु आणि रावणाच्या युद्धानंतर जेंव्हा श्रीराम जटायूला भेटला तेंव्हा म्हणतो आहे; "अहो जटायु ताता; तुम्ही तर स्वतःच्या [पुण्याईने] स्वर्गात जाताय तुमचं कल्याण झालं आहेच, एक गोष्ट सांगायचीय सुनेच्या अपहरणाची बातमी [आमच्या] बाबांना [दशरथ महाराजांना] सांगू नका मी [पराक्रमी] राम आहे! इंद्रावर विजय मिळवणारा रावण सगळ्या लवाजम्यासह काही दिवसांनी येईल आणि शरमून लाजेनी मान खाली घालून तो स्वतःच [ही कथा] सांगेल.
अर्थ
[जटायु आणि रावणाच्या युद्धानंतर जेंव्हा श्रीराम जटायूला भेटला तेंव्हा म्हणतो आहे; "अहो जटायु ताता; तुम्ही तर स्वतःच्या [पुण्याईने] स्वर्गात जाताय तुमचं कल्याण झालं आहेच, एक गोष्ट सांगायचीय सुनेच्या अपहरणाची बातमी [आमच्या] बाबांना [दशरथ महाराजांना] सांगू नका मी [पराक्रमी] राम आहे! इंद्रावर विजय मिळवणारा रावण सगळ्या लवाजम्यासह काही दिवसांनी येईल आणि शरमून लाजेनी मान खाली घालून तो स्वतःच [ही कथा] सांगेल.
Wednesday, January 15, 2014
११९०. व्याघ्रीव तिष्ठति जरा परितर्जयन्ती रोगाश्च शत्रव इव प्रहारन्ति देहम् |
आयुः परिस्रवति भिन्नघटादिवाम्भो लोकस्तथाप्यहितमाचरतीति चित्रम् ||
अर्थ
म्हातारपण वाघिणी सारखं भेडसावत असत; शरीरावर शत्रूसारखे रोग हल्ला करत असतात. फुटक्या मडक्यातून पाणी गळून जात त्यासारखं आयुष्य संपत चाललंय आणि इतक असूनही माणूस कुकृत्य कशी करतो हेच नवल आहे.
अर्थ
म्हातारपण वाघिणी सारखं भेडसावत असत; शरीरावर शत्रूसारखे रोग हल्ला करत असतात. फुटक्या मडक्यातून पाणी गळून जात त्यासारखं आयुष्य संपत चाललंय आणि इतक असूनही माणूस कुकृत्य कशी करतो हेच नवल आहे.
Tuesday, January 14, 2014
११८९. अत्तुं वाञ्छति वाहनं गणपतेराखुं क्षुधार्तः फणी तं च क्रौञ्चपतेः शिखी च गिरिजासिंहोऽपि नागाननम् |
गौरी जह्नुसुतामसूयति कालानाथं कपालानलो
निर्विण्णः स पपौ कुटुम्बकलहादीशोऽपि हलाहलम् ||
अर्थ
भूकेजलेला [भगवान शंकराच्या कंठावरील] सर्प गणपतीचे वाहन असणाऱ्या उंदराला खायला बघतोय आणि कार्तिकस्वामीचा मोर त्या [सापालाच खावं म्हणून] धरतोय [तर इकडे] पार्वतीच [वाहन असलेला] सिंह गणपतीलाच पकडतोय, पार्वतीला गंगेचा द्वेष वाटतोय तर कवटीत पेटवून ठेवलेल्या अग्नीला चंद्राचा ! [ असल्या] कौटुंबिक झगड्याला वैतागून [खुद्द] परमेश्वराने सुद्धा हालाहल विष की हो प्यायलन्!
अर्थ
भूकेजलेला [भगवान शंकराच्या कंठावरील] सर्प गणपतीचे वाहन असणाऱ्या उंदराला खायला बघतोय आणि कार्तिकस्वामीचा मोर त्या [सापालाच खावं म्हणून] धरतोय [तर इकडे] पार्वतीच [वाहन असलेला] सिंह गणपतीलाच पकडतोय, पार्वतीला गंगेचा द्वेष वाटतोय तर कवटीत पेटवून ठेवलेल्या अग्नीला चंद्राचा ! [ असल्या] कौटुंबिक झगड्याला वैतागून [खुद्द] परमेश्वराने सुद्धा हालाहल विष की हो प्यायलन्!
Monday, January 13, 2014
११८८. आपाण्डुरा शिरसिजास्त्रिवली कपोले दन्तावली विगलिता न च मे विषादः |
एणीदृशो युवतयः पथि मां विलोक्य तातेति भाषणपराः खलु वज्रपातः ||
अर्थ
[गम्मत अशी आहे की] केस सगळे पांढरे झालेत, गालावर [भरपूर] सुरकुत्या पडल्यात, दान्तांची ओळच पडून गेलीय. त्याच मला दुःख होत नाहीये [पण] रस्त्यात मला बघून हरिणाक्षी [सुंदऱ्या] "तात" [अहो बाबा] असं जेंव्हा म्हणतात तेंव्हा मात्र वज्र आदळल्यासारखं [दुःख] होत.
अर्थ
[गम्मत अशी आहे की] केस सगळे पांढरे झालेत, गालावर [भरपूर] सुरकुत्या पडल्यात, दान्तांची ओळच पडून गेलीय. त्याच मला दुःख होत नाहीये [पण] रस्त्यात मला बघून हरिणाक्षी [सुंदऱ्या] "तात" [अहो बाबा] असं जेंव्हा म्हणतात तेंव्हा मात्र वज्र आदळल्यासारखं [दुःख] होत.
११८७. जीवेन तुलितं प्रेम सखि मूढेन वेधसा |
लघुर्जीवो ययौ कण्ठं गुरु प्रेम हृदि स्थितम् ||
अर्थ
अगं सखे; त्या मूर्ख ब्रह्मदेवाने प्राण आणि प्रेम यांची तुला केली, [एका पारड्यात जीव आणि माझं प्रेम दुसऱ्या पारड्यात] तर प्रेमाच्या मानाने हलका प्राण [विरहाने] कंठाशी आला. प्रेम मात्र वजनदार असल्यामुळे हृदयात आहेच.
अर्थ
अगं सखे; त्या मूर्ख ब्रह्मदेवाने प्राण आणि प्रेम यांची तुला केली, [एका पारड्यात जीव आणि माझं प्रेम दुसऱ्या पारड्यात] तर प्रेमाच्या मानाने हलका प्राण [विरहाने] कंठाशी आला. प्रेम मात्र वजनदार असल्यामुळे हृदयात आहेच.
Saturday, January 11, 2014
११८६. धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः |
धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम् ||
अर्थ
[उत्कृष्ट अशा] धर्माच स्वरूप या दहा गोष्टीत येत - दृढनिश्चय; क्षमा करण; मनावर ताबा; चोरी न करणं; शुद्धता; इंद्रीयावर ताबा; सदसद्विवेक; शिक्षण; सत्य आणि न रागावणं;
Thursday, January 9, 2014
११८५. स्वतःप्रमाणं परतःप्रमाणं कीराङ्गना यत्र गिरो गिरन्ति |
द्वारस्थनीडान्तरसंनिविष्टा जानीहि तत्पण्डितमण्डनौकः ||
अर्थ
[शंकराचार्यांनी मंडन मिश्र या पंडिताच घर कुठाय असा प्रश्न नदीवरच्या स्त्रियांना विचारल्यावर त्यांनी दिलेले उत्तर] ज्या घराच्या दरवाज्यात असलेल्या पिंजऱ्यातील पोपट [शब्दशः पोपटाच्या माद्या] स्वतः प्रमाण; परत: प्रमाण [सांख्य दर्शनातील पारिभाषिक शब्द] असं बडबडत असतील ते पण्डित मंडन मिश्रांच घर आहे असं तुम्ही समजा. [त्या पंडिताकडे सतत असेच संवाद होत असल्यामुळे अनुकरणशील पोपट अर्थ न समजतासुद्धा ती भाषा बोलत होते.]
अर्थ
[शंकराचार्यांनी मंडन मिश्र या पंडिताच घर कुठाय असा प्रश्न नदीवरच्या स्त्रियांना विचारल्यावर त्यांनी दिलेले उत्तर] ज्या घराच्या दरवाज्यात असलेल्या पिंजऱ्यातील पोपट [शब्दशः पोपटाच्या माद्या] स्वतः प्रमाण; परत: प्रमाण [सांख्य दर्शनातील पारिभाषिक शब्द] असं बडबडत असतील ते पण्डित मंडन मिश्रांच घर आहे असं तुम्ही समजा. [त्या पंडिताकडे सतत असेच संवाद होत असल्यामुळे अनुकरणशील पोपट अर्थ न समजतासुद्धा ती भाषा बोलत होते.]
Wednesday, January 8, 2014
११८४. गाङ्गमम्बु सितमम्बु यामुनं कज्जलाभमुभयत्र मज्जतः |
राजहंस तव सैव शुभ्रता चीयते न चापचीयते ||
अर्थ
हे राजहंसा; गंगानदीच पाणी धवल असत; यमुनेच मात्र काळसर असत, पण दोन्ही पाण्यात विहार करत असताना तुझ शुभ्रपणा तस्साच असतो, तो वाढतही नाही आणि कमी सुद्धा होत नाही. [राजहंसान्योक्ती - राजहंस = ज्ञानी मनुष्य; भोवतालची परिस्थिती.]
अर्थ
हे राजहंसा; गंगानदीच पाणी धवल असत; यमुनेच मात्र काळसर असत, पण दोन्ही पाण्यात विहार करत असताना तुझ शुभ्रपणा तस्साच असतो, तो वाढतही नाही आणि कमी सुद्धा होत नाही. [राजहंसान्योक्ती - राजहंस = ज्ञानी मनुष्य; भोवतालची परिस्थिती.]
Monday, January 6, 2014
११८३. अर्थानर्थौ विनिश्चित्य व्यवसायं भजेत हि |
गुणतः सङ्ग्रहं कुर्याद्दोषतस्तु विसर्जयेत् ||
अर्थ
कुठलही काम करण्यापूर्वी त्याचे फायदे-तोटे [उपयोग -त्रास] याबद्दल सखोल विचार करावा. ते करायचा विचार गुणांवर ठरवावा. दोष असतील तर मात्र [करायचा विचार] सोडून द्यावा.
११८२. सत्यस्य वचनं श्रेयः सत्यादपि हितं वदेत् |
यद्भूतहितमत्यन्तमेतत्सत्यं मतं मम || नारदमुनी
अर्थ = खरं [बोलणं] कल्याणकारक असत. खऱ्यापेक्षा हिताचे [कल्याणकारक] बोलावे. माझ्या मते जे सर्व प्राणिमात्राना कल्याणकारक असेल तेच खरं.
अर्थ = खरं [बोलणं] कल्याणकारक असत. खऱ्यापेक्षा हिताचे [कल्याणकारक] बोलावे. माझ्या मते जे सर्व प्राणिमात्राना कल्याणकारक असेल तेच खरं.
Saturday, January 4, 2014
११८१. उत्पन्नपश्चात्तापस्य बुद्धिर्भवति यादृशी |
तादृशी यदि पूर्वं स्यात्कस्य न स्यान्महोदयः ||
अर्थ
[वाईट परिणाम भोगायला लागल्यावर त्या] माणसाच्या [मनात] पश्चात्ताप होऊन जसे विचार येतात तसा जर त्यांनी [चुका करण्याच्या] आधीच विचार केला तर कुणाचा बरे उत्कर्ष होणार नाही?
अर्थ
[वाईट परिणाम भोगायला लागल्यावर त्या] माणसाच्या [मनात] पश्चात्ताप होऊन जसे विचार येतात तसा जर त्यांनी [चुका करण्याच्या] आधीच विचार केला तर कुणाचा बरे उत्कर्ष होणार नाही?
Thursday, January 2, 2014
११८०. दुर्जनः प्रियवादीति नैतद्विश्वासकारणम् |
मधु तिष्ठति जिह्वाग्रे हृदये तु हलाहलम् ||
अर्थ
गोड बोलणारा आहे म्हणून दुष्ट माणसावर विश्वास ठेवणे [बरोबर] नाही. [त्याच्या] जिभेवर मधा [सारखी गोड भाषा] असते पण मनात मात्र जहरी विष असत.
अर्थ
गोड बोलणारा आहे म्हणून दुष्ट माणसावर विश्वास ठेवणे [बरोबर] नाही. [त्याच्या] जिभेवर मधा [सारखी गोड भाषा] असते पण मनात मात्र जहरी विष असत.
११७९. कोऽन्धो योऽकार्यरतः को बधीरो यो हितानि न श्रुणोति |
को मूकः यः काले प्रियाणि वक्तुं न जानाति ||
अर्थ
[खरं तर खरोखर] आंधळा कोण? जो चुकीच्या / वाईट कामात गढून गेलेला असतो तो. बहिरा कोण ? जो [हितचिंतकांनी केलेला] कल्याणकारक [उपदेश] ऐकत नाही. मुका असं कोणाला म्हणावं? ज्याला प्रसंगोचित गोड काय/कसं बोलावं हे समजत नाही तो.
Subscribe to:
Posts (Atom)