भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाण भारती।
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥

Thursday, February 27, 2014

१२१९. कदा वाराणस्याममरतटिनीरोधसि वसन्वसानः कौपीनं शिरसि निदधानोऽञ्जलिपुटम् |

अये गौरीनाथ  त्रिपुरहर शम्भो त्रिनयन प्रसीदेत्याक्रोशन्निमिषमिव नेष्यामि दिवसान् ||

अर्थ

स्वर्धुनी गंगेच्या काठी; वल्कले परिधान करून; डोक्यावर [नम्रपणे भक्तिपूर्वक] हातानी नमस्कारासाठी अंजली धारण करत हे शंकरा; पार्वतीपती; त्रिपुरारी; त्र्यंबका असा भगवंताच्या नामाचा जप करत एका क्षणाप्रमाणे मी आयुष्य कधी बरं घालवीन?

१२१८. वृक्षान्छित्वा पशून्हत्वा कृत्वा रुधिरकर्दमम् |

यद्येवं गम्यते स्वर्गं नरकं केन गम्यते ||

अर्थ

झाड तोडून; प्राण्यांना मारून; रक्ताचा चिखल करून [या नरकात पडण्यासारख्या  सद्गुणांमुळे{?}] जर स्वर्गात जाता येत असेल तर नरकात कोण जातो?

Wednesday, February 26, 2014

१२१७. रोलम्बैर्निमितं गृहं विघटितं धूमाकुलै: कोकिलैर्मायूरैश्चलितं पुरैव रभसा कीरैरधीरैर्गतम् |

ऐकेनापि सपल्लवेन तरुणा दावानलोपद्रव: सोढ: को न विपत्सु मुञ्चति जनो मूर्ध्नापि यो लालितः ||

अर्थ

भुंगे निघून गेले; धुरानी त्रासलेल्या कोकीळानी घरे मोडली; मोर आधीच पळाले. धास्तावलेले पोपट तर जोरात पळाले; वणवा पेटल्यावर एकट्या पर्णायुक्त वृक्षानी त्या वणव्याच्या यातना सोसल्या. अगदी लाडानी  डोक्यावर घेतलं [त्या साऱ्या पाखरांना] तरी, संकटामध्ये कोण बरे साथ करतो?

Monday, February 24, 2014

१२१६. गुणानामन्तरं प्रायस्तज्ञो वेत्ति न चापरः |

मालतीमल्लिकाऽमोदं घ्राणं वेत्ति न लोचनम् ||

अर्थ

त्या त्या गोष्टीतला ज्ञान्याला त्यातलं बिनचूक कळत इतरांना ते समजत नाही. मालतीचा सुवास नाकालाच कळतो डोळ्याला नाही.

Saturday, February 22, 2014

१२१५. कपाले मार्जार: पय इति करांल्लेढि शशिनस्तरुछिद्रप्रोतान्बिसमिति करी संकलयति |

रतान्ते तल्पस्थान्हरति वनिताप्यंशुकमिति प्रभामत्तश्चन्द्रः जगदिदमहो विप्लवयति ||

अर्थ

चांदण्याचा वर्षाव करून हा चन्द्र सगळ्या जगाला वेगळेच भास घडवतोय, मडक्यातले चांदण्याचे किरण दूधच समजून मांजर ते चाटतय. झाडाच्या ढोलीतले किरण, हत्ती कमळ तंतू म्हणून गोळा करतोय. एक सुंदरी पलंगावरच चांदणच वस्त्र म्हणून पांघरतेय. [भ्रांतीमान अलंकाराच उदाहरण]

Thursday, February 20, 2014

१२१४. शाठ्येन धर्मं कपटेन मित्रं परोपतापेन समृद्धिभावम् |

सुखेन विद्यां परुषेण नारीं वाञ्छति ये व्यक्तमपण्डितास्ते ||

अर्थ

लबाडी करून धर्म केला असं ज्यांना वाटत ते मूर्ख आहेत हे अगदी उघड आहे. तसंच  कपट करून मित्र मिळेल; दुसऱ्याला त्रास देऊन भरभराट होईल; विद्या कष्टांवाचून मिळेल; कठोरपणे वागून एखादी बाई वश होईल; अशी इच्छा करणारे अगदी निश्चित मूर्ख असतात.

Wednesday, February 19, 2014

१२१३. सप्रतिबन्धं कार्यं प्रभुरधिगन्तुं सहायवानेव |

दृश्यं तमसि न पश्यति दीपेन विना सचक्षुरपि ||

अर्थ

[माणूस] सामर्थ्यवान असलातरी अडथळे असलेले [अडचणी असलेल] काम पूर्ण करायला मदतनीस [चांगले मित्र; हितचिंतक] असले तरच शक्य होत. चांगले डोळे असले तरी अंधारात दिव्याशिवाय दिसू शकत नाही.

Tuesday, February 18, 2014

१२१२. वितरति यावद्दाता तावत्सकलोऽपि भवति कलभाषी |

विरते पयसि घनेभ्यः शाम्यन्ति शिखण्डिनां ध्वनयः ||

अर्थ

जोपर्यंत उदार मनुष्य दान करत असतो तोवर सर्वजण त्याच्याबद्दल गोड बोलत असतात. [पण त्याच्या कडचे पैसे संपले की स्तुती थांबते ] ढगांमधल पाणी संपल की मोरांचा केकारव थांबलाच.

Monday, February 17, 2014

१२११. क्षणात्प्रबोधमायाति लङ्घ्यते तमसा पुनः |

निर्वास्यतः प्रदीपस्य शिखेव जरतो मतिः ||

अर्थ

विझायला निघालेल्या दिव्याची वात ज्याप्रमाणे एखादवेळेस एकदम मोठी होऊन तेजाळते तर परत अंधारानी ग्रासली जाते, त्याप्रमाणे म्हातारपणी बुद्धी कधी [खूप अनुभवांमुळे] तल्लख चालते तर कधीकधी मंद होते. [समई विझताना ज्योत अशी होते तसं प्राणज्योत मालवायाची वेळ आल्यावर होत]

१२१०. अजानन्दाहार्तिं पतति शलभस्तीव्र दहने न मीनोऽपि ज्ञात्वा बडिशयुतमश्नाति पिशितम् |

विजानन्त्योऽप्येते वयमिह विषज्वालजटिलान्न मुञ्चामः कामानहह गहनो मोहमहिमा ||

अर्थ

टोळ आगडोंबामुळे होणाऱ्या तीव्र वेदनांच ज्ञान नसल्यामुळे ज्योतीवर झेप घेतो. गळ झाकून जाईल असं लावलेला मासाचा तुकडा [खाताना] माशाला सुद्धा कळत नसत. [आपलं मरण यामुळे येणारे] पण [आपल्याला बुद्धी आहे; सगळं समजत असत] तरी विष आणि आग याप्रमाणे त्रासदायक असणारे विषय आपण टाकून देत देत नाही, केवढा हा जटिल मोहाचा पगडा असतो पहा!

१२०९. लक्ष्मी: वसति जिह्वाग्रे जिह्वाग्रे मित्रबान्धवा: |

जिह्वाग्रे बन्धनं प्राप्तं जिह्वाग्रे मरणं ध्रुवम् ||

अर्थ

आपल्या जिभेच्या टोकावर [आपल्या वाक्चातुर्यावर] लक्ष्मी [संपत्तीची स्थिती] अवलंबून असते. नातेवाईक आणि मित्र [खरं आणि गोड] बोलण्यावर टिकवता येतात. अडकायला जीभेमुळेच होत आणि जिभेवर [ताबा न ठेवता खादाडत राहील तर] मृत्यू [त्यामुळे] येतो.

१२०८. स्तब्धस्य नश्यति यशो विषमस्य मैत्री नष्टक्रियस्य कुलमर्थपरस्य धर्मः |

विद्याफलं व्यसनिनः कृपणस्य सौख्यं राज्यं प्रमत्तसचिवस्य नराधिपस्य ||

अर्थ

गर्विष्ठ माणसाला कीर्ति मिळत नाही. [कोणी त्याला चांगलं म्हणत नाही] त्रासदायक माणसाशी मैत्री टिकत नाही. आळशी माणसाच घर बसत. पैशाच्या पाठीमागे लागेल त्याच्या हातून धर्म घडत नाही. व्यसनी माणसाच्या शिक्षणाचा फारसा उपयोग होत नाही. चिक्कू माणसाला कधी सुख लागत नाही. मंत्री चुका करणारा असेल, त्या राजाच राज्य लयाला जात.

Friday, February 14, 2014

१२०७. अस्य दग्धोदरस्यार्थे किं न कुर्वन्ति पण्डिता: |

वानरीमिव वाग्देवीं नर्तयन्ति गृहे गृहे ||

अर्थ

विद्वान लोक [बिच्चारे] या जळल्या पोटासाठी काय काय करीत नाहीत? दारोदार सरस्वतीला माकडाप्रमाणे [शाब्दिक] कोलांट्या उड्या मारायला लावतात. [त्यांची प्रतिभा पोट भरण्यासाठी वापरतात.]

Tuesday, February 11, 2014

१२०६. विषस्य विषयाणां च दृश्यते महदन्तरम् |

उपभुक्तं विषं हन्ति विषयाः स्मरणादपि ||

अर्थ

विषय आणि विष [सारखेंच असं काहीना वाटत पण] त्यांच्यात फार फरक आहे. विष खाल्लं तरच मारत विषयांच्या मात्र स्मरणाने सुद्धा माणसाला मृत्यू येईल.

Monday, February 10, 2014

१२०५. व्रजत्यध: प्रयात्युच्चैर्नरः स्वैरेवचेष्टितैः |

अधः कूपस्य खनक ऊर्ध्वं प्रासादकारकः ||

अर्थ

स्वतःच्या कृत्यान्मुळेच माणसाची प्रगती किंवा अधोगती होते. [आपण त्याबद्दल दुसऱ्याला दोष देऊ नये, जसं] खणत राहील तो खालीखाली जातो, मोठ घर बांधत राहिलं तर [आपोआप] वरवरच चढेल.

१२०४. संसाररात्रिदु:स्वप्ने शून्ये देहमये भ्रमे |

आस्थां चेदनुबध्नामितन्मूर्खो नास्ति मत्परः ||

अर्थ

या संसाररात्रीच्या वाईट स्वप्नात; या शरीर रूपी खोट्या  भ्रमात अडकून जर मी [या जगातील सर्व गोष्टीत]  आसक्ति ठेवली तर माझ्या इतकं दुसरं कोणी मूर्ख नाही. [सर्व नश्वर गोष्टीत अडकलो तर माझ्या इतका मूर्ख मीच]

१२०३. वाक्चक्षु:श्रोत्रलयं लक्ष्मी: कुरुते नरस्य को दोषः |

गरलसहोदरजाता तच्चित्रं यन्न मारयति ||

अर्थ

[श्रीमंत माणसाना {देतो असं}] बोलताना वाणी: [ऐकताना] कान आणि नजर काम करत नाही यात त्याचा काय दोष? लक्ष्मी वाणी; कर्ण आणि डोळ्याना क्षीण करते. अहो साक्षात् हलाहालाची ती सख्खी बहीण आहे ती या इंद्रियाचा नाश करते [हे योग्यच आहे त्या माणसाना] ती मारून टाकत नाही हेच नवल!

Sunday, February 9, 2014

१२०२. पदे पदे च रत्नानि योजने रसकूपिका |

भाग्यहीना न पश्यन्ति बहुरत्ना वसुन्धरा ||

अर्थ = [खरं तर ] ही वसुंधरा [संपत्तीचा साठा असणारी पृथ्वी] तिचामध्ये भरपूर रत्ने [जातौ जातौ यत् उत्कृष्टं तत् रत्नम् इति कथ्यते - सर्व प्रकारातल्या सर्वात चांगल्या गोष्टी ही रत्नच आहेत] आहेत. पावलो पावली रत्न आहेत आणि दोन मैलावर अमृताच्या विहिरी [उत्कृष्ट संधी] आहेत पण दुर्दैवी लोकांना ते दिसतच नाही.

Friday, February 7, 2014

१२०१. अकृतोपद्रवः कश्चिन्महानपि न पूज्यते |

अर्चयन्ति नरा नागं न तार्क्ष्यं न गजादिकम् ||

अर्थ

अगदी थोर व्यक्ती असली तरी निरुपद्रवी असेल तर कोणी तिला मान देत नाही [त्याचा मान न राखल्याने काही नुकसान नाहीये मग कशाला चढवून ठेवा] गरुड [प्रत्यक्ष भगवान विष्णूच वाहन]; हत्ती वगैरेची लोक पूजा करत नाहीत; पण नागाची [नाहीतर चावेल अशा भीतिनी] पूजा करतात.

Wednesday, February 5, 2014

१२००. आहारे वडवानलश्च शयने यः कुम्भकर्णायते संदेशे बधिरः पलायनविधौ सिंहः श्रुगालो रणे |

अन्धो वस्तुनिरीक्षणेऽथ गमने खञ्जः पटुः क्रन्दने भाग्येनैव हि लभ्यते पुनरसौ सर्वोत्तमः सेवकः ||

अर्थ

नोकर म्हणजे जेवण्याच्या बाबतीत वडवानल [त्याच्या पोटात सतत भयंकर  आग पडलेली] झोपला  की कुंभकर्ण; निरोप सांगायला लागलं की बहिरा; [काम करायच्या वेळी] पळून जायला अगदी [वेगवान असा] सिंहच; [मालकाच्या वतिनी] भांडायला [भित्रट] कोल्हा; वस्तु शोधायच्या वेळी आंधळा; [कुठे] जायला [सांगितलं तर] लंगडा; रडण्यात निपुण आणि असा अतिसद्गुणी [?] नोकर मिळायला सुद्धा नशीब लागत हो!

Tuesday, February 4, 2014

११९९. सत्यं वक्तुमशेषमस्ति सुलभा वाणी मनोहारिणी दातुं दानवरं शरण्यमभयं स्वच्छं पितृभ्यो जलम् |

पूजार्थं परमेश्वरस्य विमलः स्वाध्याययज्ञः परं क्षुद्वयाधेःफलमूलमस्ति शमनं क्लेशात्मकैः किं धनैः ||

अर्थ

खरं बोलण्याला सोपी; चित्ताकर्षक अशी सम्पूर्ण भाषा [आपल्याला] अवगत आहे; आश्रयाला आलेल्याला; दानात अगदी श्रेष्ठ असं अभय आपण देऊ शकतो. पितरांना तर्पण स्वच्छ पाण्यानी करता येत. परमेश्वराची पूजा करायला पवित्र असा स्वाध्याय रूपी यज्ञ आहेच. भूक आणि आजारपण फळ आणि [औषधी] कंदांनी घालवता येत [या कशासाठी पैशांची जरुरीच नाहीये तर मग] अतिशय क्लेशदायक अशा संपत्तीच्या [वाटेला] कशाला जायचं?