भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाण भारती।
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥

Wednesday, April 30, 2014

१२६०. कुटिला लक्ष्मीर्यत्र प्रभवति न सरस्वती वसति तत्र |

प्रायः श्वश्रूस्नुषयोर्न दृश्यते सौह्रुदं लोके ||

अर्थ

जीथे कारस्थानी लक्ष्मी येऊन राहते, तिथे सरस्वती [विद्वत्ता] कधी राहायला येत नाही. या जगात सासवा सुनांची सहसा मैत्री नसतेच. [पटतच नाही]

Tuesday, April 29, 2014

१२५९. दातृत्वं प्रियवक्तृत्वं धीरत्वमुचितज्ञता |

अभ्यासेन न लभ्येयुश्चत्वारः सहजाः गुणाः ||

अर्थ

औदार्य; गोड बोलणं; धैर्य आणि बरोबर किंवा चूक समजणे हे चारी गुण [काही व्यक्तींना] जन्मजात असतात. ते प्रयत्नपूर्वक मिळवता येत नाहीत .

Monday, April 28, 2014

१२५८. अगाधजलसंचारी गर्वं नायाति रोहितः |

अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फुर्फुरायते ||

अर्थ

अथांग पाण्यामध्ये पोहणारा रोहित मासा कधी माज करत नाही. पण अंगठ्या एवढ्या पाण्यात तरंगणारी मासोळी मात्र भारीच माज करते.

१२५७. अग्निदाहे न मे दुःखं छेदे न निकषे न वा |

यत्तदेव महादुःखं गुञ्जया सह तोलनम् ||

अर्थ

मला अग्निमधे टाकून चटके देतात त्याच किंवा कापल्याच किंवा कस लावायच्या दगडावर घासून घेण्याच दुःख होत नाही. [अधिक शुद्धतेसाठी किंवा परीक्षा घेण्याच मला दुःख नाही. मी अधिक कष्ट घेऊन अधिक मौल्यवान होईन.] पण गुंजे सारख्या [क्षुद्र वस्तू] बरोबर तुलना करतात हेच माझं तीव्र दुःख आहे. [सुवर्णान्योक्ती]

१२५६. सकृदपि दृष्ट्वा पुरुषं विबुधा जानन्ति सारतां तस्य |

हस्ततुलयापि निपुणा: पलप्रमाणं विजानन्ति ||


अर्थ

एका दृष्टीक्षेपातच जाणकार एखाद्या माणसाच कर्तृत्व किती आहे ते ओळखतात. हुशार लोक हातानी जोखूनच गुंजेच वजन सांगू शकतात.

Friday, April 25, 2014

१२५५. स जातो येन जातेन याति वंशः समुन्नतिम् |

परिवर्तिनि संसारे मृतः को वा न जीवति ||

अर्थ

ज्याने आपल्या [सामर्थ्याने] घराण्याच नाव उज्वल केलं; तोच खरा जन्माला आला [त्याच्या जगण्याचं सार्थक झालं नाहीतर]  या जगाच्या रहाटगाडग्यात मेलेला कोण बरे पुन्हा जन्माला येत नाही? सगळे जन्म घेऊन आपल आयुष्य रेटत राहतात, पण याचा जन्म सार्थक होतो.]

Thursday, April 24, 2014

१२५४. उद्धाटितनवद्वारे पञ्जरे विहगोऽनिलः |

यत्तिष्ठति तदाश्चर्यं प्रयाणे विस्मयः कुतः ||

अर्थ

प्राण पक्षी हा [शरीराची] नउ दार सताड उघडी असूनही उडून जात नाही [आयुष्य आहे तेवढा जगतो] हेच खरं आश्चर्य आहे. तो निघून गेला [माणूस मेला ] तर त्यात काय नवल ?

Wednesday, April 23, 2014

१२५३. यच्छक्यं ग्रसितुं ग्रासं ग्रस्तं परिणमेच्च यत् |

हितं च परिणामे स्यात्तत्कार्यं भूतिमिच्छता ||

अर्थ

भरभराट व्हावी अशी इच्छा असणाऱ्या माणसाने; जेवढा [मोठा] घास घेणं आपल्याला शक्य आहे आणि तसा तो घेतल्यावर तो पचेल [अशी आपल्याला खात्री असेल] तेवढा ग्रहण करणं आपल्याला [नक्की] फायद्याच असेल तरच तेवढाच घास घ्यावा. [कुठली गोष्ट करताना आत्ता आपल्याला एवढं करण झेपलं तरी ते शेवटपर्यंत नेण जमेल का? त्याचा आपल्याला फायदा आहे का? नंतर त्याचा उपभोग घेता येईल का या सर्वाचा विचार करून मगच त्यात उडी घ्यावी.]

Monday, April 21, 2014

१२५२. पूरयेदन्नेनार्धं तृतीयमुदकेन नु |

वायोस्सञ्चारणार्थाय चतुर्थमवशेषयेत् ||

अर्थ

[आपल्या पोटाचा] अर्धा भाग भरेपर्यंत अन्न खावं आणि खरोखर पाव भाग पाणी प्यावं. वाऱ्याच्या हालचालीसाठी पाव भाग मोकळा ठेवावा.

१२५१. सर्वेषामेव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतम् |

योऽर्थे शुचिः स हि शुचिर्न मृद्वारिशुचिः शुचिः ||

अर्थ

अगदी सर्व शुद्धतांमध्ये पैशाच्या बाबतीतील शुद्धता [निस्वार्थता; कुठल्याही प्रकारे -कॅश ऑर काइंड] ही सर्वात श्रेष्ठ होय जो पैशाच्या बाबतीत निर्मळ असेल तो खरा शुचिर्भूत माती; पाणी यांनी शुद्ध झालेला खरा शुद्ध नव्हे.

Friday, April 18, 2014

१२५०. आसिन्धुसिन्धुपर्यन्ता यस्य भारतभूमिका |

१२५०. आसिन्धुसिन्धुपर्यन्ता   यस्य भारतभूमिका |
पितृभूः पुण्यभूश्चैव स वै हिन्दुरिति स्मृतः || स्वातंत्र्यवीर सावरकर

अर्थ

[हिंदुधर्म हे कोणत्याही एका विशिष्ट धर्माचे वा पंथाचे विशेष किंवा अनन्य नाव नसून ज्या अनेक धर्मांची आणि पंथांची] संधू नदी पासून तर समुद्रापर्यंत ज्यांची ही पितृभूमी आणि पुण्य भूमि  आहे त्या साऱ्यांना समाविष्ट करणाऱ्या धर्मसंघाचे हिंदूधर्म हे सामुदायिक अभिधान आहे. [त्यामुळे कुठल्याही धर्मातील जो माणूस या भूमीचा आदर करतो तो हिंदू होय.]

Tuesday, April 15, 2014

१२४९. अशेषलङ्कापतिसैन्यहन्ता श्रीरामसेवाचरणैककर्ता |

अनेकदुःखाहतलोकगोप्ता त्वसौ हनुमांस्तव सौख्यकर्ता ||

अर्थ

रावणाच्या सर्व सैन्याला मारून टाकणारा; मनोभावे श्रीरामाची सेवा करणारा; कित्येक दुःखीकष्टी लोकांची संकटे नाहीशी करणारा हा मारुतीराया तुला सुखी करेल.

आज हनुमान जयंती आहे. 

Monday, April 14, 2014

१२४८. त्वं चेत्संचरसे वृषेण लघुता का नाम दिग्दन्तिनां व्यालैः काञ्चनकुण्डलानि कुरुषे हानिर्न हेम्नः पुनः |

मूर्ध्ना चेद्वहसे जडांशुमयशः किं नाम लोकत्रयीदीपस्याम्बुजबान्धवस्य जगतामीशोऽसि किं ब्रूमहे ||

अर्थ

[हे भगवान शंकरा] तू बैलावर बसून भटकलास म्हणून [अष्ट] दिग्गजांना कमीपणा येत नाही. [खरं तर आपल्या योग्यतेनुसार वाहन निवडलं पाहिजे.] कानात सर्पाच वेटोळं अडकवलस म्हणून सोन्याचा काय तोटा होणार? जडांशु [ मंद किरण असणारा / चन्द्र] ला डोक्यावर घेतलास म्हणून लोकत्रयीला प्रकाश देणाऱ्या सूर्याचा काही बदलौकिक होत नाही. [खरं आपल्या योग्यतेनुसार सोबती निवडावे पण तू तर] त्रिलोकीचा धनी आम्ही काय बोलणार हो.

Saturday, April 12, 2014

१२४७. एकः स एव जीवति हृदयविहीनोऽपि सहृदयो राहुः |

यः सकललघिमकारणमुदरं न बिभर्ति दुःपूरम् ||

अर्थ

खरोखर तो राहू हा एकटा  [अगदी निष्काळजी असा मजेत  ऐश करून] राहतो. [त्याच्या कठोर  वागण्यानी असं वाटत की हळव असं] मन त्याला नाही. [पण आपल्याला अमृत मिळाल पाहिजे असं वाटणार ] हृदय आहे आणि [त्याच धड अमृतमंथनाच्या वेळी कापल्यामुळे] सर्व अपमानाचं कारण असणार आणि पूर्तता करण्यास फार कठीण असं उदर नाहीये [त्यामुळे त्याला काही चिंताच नाही.]

१२४६. राजन्दुधुक्षसि यदि क्षितिधेनुमेनां तेनाद्य वत्समिव लोकमिमं पुषाण |

तस्मिंश्च सम्यगनिशं परिपोष्यमाणे नानाफलैः  फलति कल्पलतेव भूमिः ||

अर्थ

हे राजा; जर ह्या पृथ्वी [राज्य] रूपी गाईचे तू दोहन करू इच्छित असशील तर आजपासूनच [तिला] पाडसाप्रमाणे असणाऱ्या प्रजेच [उत्तमप्रकारे] पालनपोषण करून त्यांची भरभराट कर. त्यांच
सतत आणि चांगल्या प्रकारे पोषण केलं तर पृथ्वी कल्पवृक्षाप्रमाणे विविध फळांनी लगडते.

Friday, April 11, 2014

१२४५. पातकानां समस्तानां द्वे परे तात पातके |

एकं दुःसचिवो राजा द्वितीयं च तदाश्रयः ||

अर्थ

अरे बाबा; सगळ्या पापांमध्ये ही  दोन पाप महाभयंकर आहेत एक म्हणजे वाईट मंत्री असणारा राजा आणि दुसरं तर त्याच्यावर आपण आश्रयाला असणं.

Thursday, April 10, 2014

१२४४. शरीरस्य गुणानां च दूरमत्यन्तमन्तरम् |

शरीरं क्षणविध्वंसि  कल्पान्तस्थायिनो गुणाः ||पंचतंत्र

अर्थ

गुण आणि आपला देह यात पराकोटीचा फरक आहे. शरीर हे क्षणभंगूर आहे तर [गुणी माणसाच्या] गुणांची [कीर्ति] तर हे युग संपेपर्यंत टिकते.

Tuesday, April 8, 2014

१२४३. राज्यं येन पटान्तलग्नतृणवत्त्यक्तं गुरोराज्ञया पाथेयं परिगृह्य कार्मुकवरं घोरं वनं प्रस्थितः |

स्वाधीनः शशिमौलिचापविषये प्राप्तो न वै विक्रियां पायाद्वः स बिभीषणाग्रजनिहा रामाभिधानो हरिः ||

अर्थ

वडलांची आज्ञा [शिरोधार्य मानून] ज्यानी राज्य [वरील हक्क] कपड्याच्या टोकाला अडकलेल्या कुसळाप्रमाणे झटकला; जो श्रेष्ठ असं धनुष्यच केवळ शिदोरी म्हणून बरोबर घेऊन भयंकर अशा अरण्याला गेला; भगवान शंकरच्या धनुष्याबाबत ज्यानी काही माघार घेतली नाही [आणि पराशुरामावर विजय मिळवला] तो राम हे नाव धारण करणारा भगवान विष्णु की ज्यानी बिभीषणाच्या मोठा भाऊ [रावणाचा] वध केला, तो तुमचे रक्षण करो.

॥ रामनवमीच्या हार्दिक शुभेच्छा ॥

१२४२. मण्डलीकृत्य बर्हाणि कण्ठैर्मधुरगीतिभिः |

कलापिनः प्रनृत्यन्ति काले जीमूतमालिनी ||

अर्थ

ढगांनी [आकाश] व्यापलेलं असताना पिसारा गोल फुलवून गोड गळ्यानी गात मोर सुंदर नृत्य करतात.

Monday, April 7, 2014

१२४१. पृथिवी दह्यते यत्र मेरुश्चापि विशीर्यते |

 सुशोषं सागरजलं शरीरे तत्र का कथा ||

अर्थ

माणूस हा मरणाधीन आहे अस कवि सांगतोय - जिथे [सम्पूर्ण] पृथ्वी जळून खाक होते; मेरु पर्वताचा चक्काचूर होतो; समुद्राचं पाणी अगदी नाहीसं होत तिथे शरीराचा काय पाड?

Friday, April 4, 2014

१२४०. व्यतिषजति पदार्थानान्तरः कोऽपि हेतुर्न खलु बहिरुपाधीन्प्रीतयः संश्रयन्ते |

विकसति हि पतङ्गस्योदये पुण्डरीकं द्रवति च हिमरश्मावुद्गते चन्द्रकान्तः ||


अर्थ

खरोखर प्रीति ही कुठल्यातरी बाह्य कारणावर अवलंबून नसते. अन्तःकरणातून ती पाझरते. पद्म [सूर्यविकासी कमळ] हे सूर्योदय झाला की [आपलं आपण] उमलत [खरं त्यांच्यात दृश्य असं काही संबंध नसला तरी] चंद्रकांत रत्न चंद्रोदय झाला की पाझरतो.

Thursday, April 3, 2014

१२३९. अकृत्वा निजदेशस्य रक्षां यो विजिगीषते |

स नृपः परिधानेन वृतमौलिः पुमानिव ||

अर्थ

स्वतःच्या राज्याची [पक्की] संरक्षणव्यवस्था केल्याशिवायच जो पर राज्य जिंकण्याची इच्छा करेल तो राजा कमरेच वस्त्र सोडून डोक्याला गुंडाळणाऱ्या माणसाप्रमाणे [मूर्ख] होय.

Wednesday, April 2, 2014

१२३८. सुखार्थी चेत्त्यजेद्विद्यां विद्यार्थी चेत्त्यजेत्सुखम् |

सुखार्थिनः  कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम् ||

अर्थ

आराम /मजा  हवी असेल तर विद्या मिळणार नाही. [उत्तम यशासाठी आरामाचा] त्याचा त्याग करावा. विद्या हवी असेल तर सुखाचा त्याग करावा. आरामात मजा करणाऱ्याला विद्या कोठून मिळणार? आणि विद्येसाठी झटणाऱ्याला सुख कोठून मिळणार?

१२३७. त्वदीयं वस्तु गोविन्द तुभ्यमेव समर्पये |

तेन त्वदङ्घ्रिकमले रतिं मे यच्छ शाश्वतीम् ||

अर्थ

हे परमेश्वरा हे [या जगातील सर्व वस्तु तुझ्याच आहेत त्यातलं काही] मी तुलाच अर्पण करते. तर  [त्याच फळ म्हणून] तू; माझं प्रेम तुझ्या चरणकमली कायम जडेल असा [वर] मला दे.

१२३६. प्रजापीडनसंतापात्समुद्भूतो हुताशनः |

राज्ञः कुलं श्रियं प्राणान्नादग्ध्वा विनिवर्तते ||

अर्थ

प्रजेला त्रास दिल्यामुळे झालेल्या तळतळाटातून निर्माण झालेली आग राजाच [प्रशासकाचं] वैभव; घराणं आणि प्राण नष्ट केल्याशिवाय शांत होत नाही.