२०९. अस्ति ग्रीवा शिरो नास्ति द्वौ भुजौ करवर्जितौ |

सीताहरणसामर्थ्यो  न  रामो  न  च  रावणः  ||

अर्थ

गळा  आहे  पण  डोक  नाही.  पंज्याशिवाय  दोन  हात  आहेत   आणि  त्याला  सीतापहरण  करण्याचं  बळ  आहे.  पण तो  राम नाही  आणि  रावण  पण  नाही.

प्रहेलिका २ - लवकरात लवकर उत्तर द्या.

२०८. अपदो दूरगामी च साक्षरो न च पण्डितः |

अमुखः स्फुटवक्ता च यो जानाति स पण्डितः ||

अर्थ

[प्रहेलिका म्हणजे कोडं या प्रकारचा हा श्लोक आहे ]

पाय नसून दूरदूर जातो. साक्षर असला तरी विद्वान नाही. त्याला तोंड तर नाहीच. पण सर्व गोष्टी सविस्तर सांगतो. जो ओळखेल तो ज्ञानी आहे.

२०७. कौर्मं संकोचमास्थाय प्रहारानपि मर्षयेत् |

प्राप्ते काले च मतिमानुत्तिष्ठेत् कृष्णसर्पवत् ||

अर्थ

[कठीण प्रसंगात] कासावाप्रमाणे पाठीचे कातडे घट्ट करून दणके सुद्धा खावे. पण योग्य वेळ येताच सापाप्रमाणे फणा काढावा.

२०६. शिरसा विधृता नित्यं तथा स्नेहेन पालिताः |

केशा अपि विरज्यन्ते निःस्नेहा किं न सेवकाः ||

अर्थ

नेहमी डोक्यावर घेतलेले, [मानाने] दिलेले, स्नेहाने [तेल लावून किंवा प्रेमाने] सांभाळले, तरी सुद्धा केस देखील विरक्त [ प्रेमरहित किंवा काळा रंग जाऊन पांढरे] होतात. तर स्नेह [प्रेम] न दिलं तर नोकर वैतागतील यात काय संशय?

२०५. उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते हयाश्च नागाश्च वहन्ति चोदिताः |

अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ||

अर्थ

[बुद्धिहीन] पशुसुद्धा सांगितल्यावर [मालकाच्या मनातील गोष्ट] समजतात. चाबूक मारल्यावर घोडे, हत्ती सुद्धा ओझे वाहून नेतात. पण विद्वान लोक सांगितल्याशिवाय [दुसऱ्याच्या मनातील गोष्ट] ओळखतात. [कुशाग्र] बुद्धीला दुसऱ्याच्या मनातील गोष्ट ओळखण्याची कला असते.

२०४. तृणानि नोन्मूलयति प्रभञ्जनो मृदूनि नीचैः प्रणतानि सर्वतः |

२०४. तृणानि नोन्मूलयति प्रभञ्जनो मृदूनि नीचैः प्रणतानि सर्वतः |
समुच्छ्रितानेव तरून्स बाधते महान्महत्स्वेव करोति विक्रमम् ||

अर्थ

सोसाट्याचा वारा सर्व बाजूनी वाकलेल्या मउ [लेच्यापेच्या] गवताला उपटत नाही, तर तो उंच वाढलेल्या झाडांना पाडतो. थोर माणसे थोरांशीच स्पर्धा [शौर्य] दाखवतात.

२०३. परिचरितव्याः सन्तो यद्यपि कथयन्ति नो सदुपदेशम् |

२०३. परिचरितव्याः सन्तो यद्यपि कथयन्ति नो सदुपदेशम् |
यास्तेषां स्वैरकथास्ता एव भवन्ति शास्त्राणि ||

अर्थ

जरी सज्जनांनी आपल्याला उपदेश केला नाही तरी त्यांची सेवा करावी. कारण ते सहजच ज्या गप्पा मारतात ते सुद्धा शास्त्रीय वचनच असत.

२०२. इक्षोरग्रात्क्रमशः पर्वणि पर्वणि यथारसविशेषः |

२०२. इक्षोरग्रात्क्रमशः पर्वणि पर्वणि यथारसविशेषः |
तद्वत्सज्जनमैत्री विपरीतानां च विपरीता ||

अर्थ

उसाच्या टोकाच्या कांडापासून जसजस पुढे जावं तसा तो अधिकाधिक [मधुर] रसाचा लागतो. त्याप्रमाणे सज्जनाशी मैत्री केली असता अधिकाधिक मधुर बनतं जाते आणि उलट लोकांची [दुष्टांची अधिकाधिक] त्रासदायक बनत जाते.

२०१. परैः प्रोक्ता गुणा यस्य निर्गुणोऽपि गुणी भवेत्‌ |

२०१. परैः प्रोक्ता गुणा यस्य निर्गुणोऽपि गुणी भवेत्‌ |
इन्द्रोऽपि लघुतां याति स्वयं प्रख्यापितैर्गुणैः ||

अर्थ

दुसऱ्यांनी ज्याचे गुण गाईले असतील तो जरी गुणी नसला तरी गुणी [मानला] जाईल. पण स्वतःच्या तोंडाने स्वतःच गुणवर्णन केलं तर इंद्राला सुद्धा कमीपणा येतो.

२००. माता यस्य धराधरेन्द्रदुहिता तातो महेशस्तथा भ्राता विघ्नकुलान्तकः पितृसखो देवो धनानां पतिः |

२००. माता यस्य धराधरेन्द्रदुहिता तातो महेशस्तथा भ्राता विघ्नकुलान्तकः पितृसखो देवो धनानां पतिः |
ख्यातः क्रौञ्चविदारणे सुरपतेः सेनाग्रगः षण्मुखस्तद्दुर्दैवबलेन कुत्र घटते नाद्यापि पाणिग्रहः ||

अर्थ

ज्याची आई पर्वतांचा राजा असलेल्या [हिमालयाची] कन्या आहे, वडील हे श्रेष्ठ असे देव आहेत, भाऊ विघ्नहर्ता [गणेश] आहे, [देवांचा] खजिनदार [कुबेर] हा ज्याच्या वडिलांचा मित्र आहे, क्रौंचाचा नाश करण्यासाठी तो प्रसिध्द आहे , देवांच्या सैन्याचा जो सेनापती आहे - इतक्या अनुकूल गोष्टी असूनसुद्धा दुर्दैव असं बलवत्तर की अजूनही त्याच लग्न होत नाही.

तात्पर्य : सर्व अनूकुल असेल तरी, एखादी सामान्य गोष्ट होईलच असे नाही.

कार्तिकेयाच्या संदर्भातले हे सुभाषित आहे.

१९९. कस्यापि कॉऽप्यतिशयोऽस्ति स तेन लोके ख्यातिं प्रयाति नहि सर्वविदस्तु सर्वे |

१९९. कस्यापि कॉऽप्यतिशयोऽस्ति स तेन लोके ख्यातिं प्रयाति नहि सर्वविदस्तु सर्वे |
किं केतकी फलति किं पनसः सपुष्पः किं नागवल्ल्यपि पुष्पफलैरुपेता ||

अर्थ

कुणाचहि एखाद्या गोष्टीत पराकोटीच कौशल्य असत आणि त्यामुळे तो प्रसिध्द होतो. माणूस सर्वज्ञानी नसतो. केवड्याला फळे लागतात काय ? [ त्याच्या पानाच्याच सुगंधाने तो प्रसिध्द होतो. ] फणसाला फुले येतात काय? आणि विड्याच्या पानाचा वेलाला फळे फुले नसतात मुळी.

१९८. अर्थो हि कन्या परकीय एव तामद्य संप्रेष्य परिग्रहीतुः |

१९८. अर्थो हि कन्या परकीय एव तामद्य संप्रेष्य परिग्रहीतुः |
जातो ममायं विशदः प्रकामं प्रत्यर्पितन्यास इवान्तरात्मा ||

अर्थ

मुलगी हे दुसऱ्याचे [ तिच्या पतीचीच ] संपत्ती आहे. तिला पतिगृही पाठवून आज मला [कन्याविरहाचे] खूप दुःख होत आहे. पण ठेव परत केल्याप्रमाणे अन्तःकरण झाले आहे.

शाकुन्तलामध्ये कण्व मुनी शकुंतलेला सासरी पाठवल्यावर म्हणतात.

१९७. खलानां कण्टकानां च द्विविधैव प्रतिक्रिया |

१९७. खलानां कण्टकानां च द्विविधैव प्रतिक्रिया |
उपानन्मुखभङ्गो वा दूरतो वा विसर्जनम् ||

अर्थ

दुष्ट मनुष्य आणि काटे यांचा दोन प्रकारे प्रतिकार करता येतो. चपलेनी फोडून काढणं किंवा दुरूनच टाळून जाणे.

१९६. उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीर्दैवं प्रधानमिति कापुरुषा वदन्ति |

१९६. उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीर्दैवं प्रधानमिति कापुरुषा वदन्ति |
दैवं विहाय कुरु पौरुषमात्मशक्त्या यत्ने कृते यदि न सिध्यति कॉऽत्र दोषः ||

अर्थ

[नेहमी] काम करणाऱ्या माणसाकडे लक्ष्मी [स्वतः] येते. सामान्य लोक नशीब हेच महत्वाचे आहे असे म्हणतात. [त्यापेक्षा] स्वतःच्या ताकदीने प्रयत्न करावे. प्रयत्न करूनही जर यश मिळालं नाही तर त्यांचा [सामान्य लोकांचा] काय दोष ?

१९५. नरस्याभरणं रूपं रूपस्याभरणं गुणः |

१९५. नरस्याभरणं रूपं रूपस्याभरणं गुणः |
गुणस्याभरणं ज्ञानं ज्ञानस्याभरणं क्षमा ||

अर्थ

सौन्दर्य हा माणसाचा दागिना आहे. गुण हा रूपाचा अलंकार आहे. ज्ञान हा गुणाचा अलंकार आहे. क्षमशीलता हा ज्ञानाचा अलंकार आहे.

१९४. दाता क्षमी गुणग्राही स्वामी दुःखेन लभ्यते |

१९४. दाता क्षमी गुणग्राही स्वामी दुःखेन लभ्यते |
शुचिर्दक्षोऽनुरक्तश्च जाने भ्रृत्योऽपि दुर्लभः ||

अर्थ

[मला असे वाटते कि] उदार, क्षमशील, गुणांची कदर करणारा मालक मिळणे कठीण आहे आणि पवित्र [शुद्ध आचरण असणारा ] दक्ष आणि [धन्यावर ] प्रेम करणारा नोकरसुद्धा दुर्मिळ असतो.

१९३. गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैः|

१९३. गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैः|
या स्वयं पद्मनाभस्य मुखपद्मात्विनिसृता ||

अर्थ

कमल ज्याच्या नाभीमधून उगवलं अशा भगवान [श्रीकृष्णाच्या] मुखकमालातून स्रवलेली गीता चांगली पाठ करावी. दुसऱ्या शास्त्र ग्रंथांची [पोथ्यापुराणांची] जरूरच काय? [गीता हा एकच ग्रंथ आपली अध्यात्मिक उन्नती साधण्यास पुरेसा आहे.]

१९२. लुब्धं वशं नयेदर्थैः क्रुद्धं चाञ्जलिकर्मणा |

१९२. लुब्धं वशं नयेदर्थैः क्रुद्धं चाञ्जलिकर्मणा |
मूर्खं छन्दानुरोधेन याथातथ्येन पण्डितम् ||

अर्थ

हावरट माणसाला [पुष्कळ] धन [देऊन] वश करावे. रागावलेल्याला हात जोडून शान्त [वश] करावे. मूर्खाला त्याच्या कलाने वागून वश करावे आणि विद्वानाला योग्य गोष्ट करण्याने वश करता येते.

१९१. अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका |

१९१. अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका |
तृणैर्गुणत्वमापन्नैर्बध्यन्ते मत्तदन्तिनः ||

अर्थ

अगदी लहान वस्तूंच्या समूहामुळे काम होऊन जाते. [अगदी कमी मजबुती असलेल्या ] गवताचा दोर वळला की त्याने माजलेले हत्ती [एवढे शक्तिमान असूनही ] सुद्धा बांधता येतात.

१९०. यौवनं धनसम्पत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता |

१९०. यौवनं धनसम्पत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता |
एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ||

अर्थ

तारुण्य, श्रीमंती, सत्ता आणि अविचार यापैकी एकटी गोष्ट सुद्धा अनर्थ करण्यास पुरेशी आहे तर जेथे चारही असतील तेथे अनर्थ घडेल हे काय सांगावयास पाहिजे?

१८९. कॉऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम् ।

१८९. कॉऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम् ।
को विदेशस्तु विदुषां कः परः प्रियवादिनाम् ॥

अर्थ

खूप शिकलेल्यांना परदेशात [ राहणं फार कठीण जात ] नाही. गोड बोलणाऱ्याना कोणी परका वाटत नाही.

१८८. उद्यमस्साहसं धैर्य बुद्धि: शक्तिः पराक्रमः ।

१८८. उद्यमस्साहसं धैर्य बुद्धि: शक्तिः पराक्रमः ।
षडेते यत्र वर्तन्ते तत्र देवः सहायकृत् ॥

अर्थ

कामासुपणा , धाडस ,धीरता , हुशारी , ताकद आणि हे सहा गुण [ज्याच्याजवळ असतील त्याला ] देव मदत करतो.

१८७. न भूतपूर्वं न कदापि वार्ता हेम्न: कुरंगो न कदापि दॄष्ट: ।

१८७. न भूतपूर्वं न कदापि वार्ता हेम्न: कुरंगो न कदापि दॄष्ट: ।
तथापि तॄष्णा रघुनन्दनस्य विनाशकाले विपरीतबुद्धि: ॥

अर्थ

पूर्वी कधीही असे घडले नाही, कुठे अशी हकीकत पण [माहित नाही. ] सोन्याचा हरीण [कोणी ] कधीही पहिला नाही. असे असूनही श्रीरामाला हाव सुटली. त्याअर्थी विनाश होणार असेल तेंव्हा बुद्धि उलटीच चालते.

१८६. सत्यस्य वचनं श्रेय: सत्यादपि हितं वदेत् ।

१८६. सत्यस्य वचनं श्रेय: सत्यादपि हितं वदेत् ।
यद्भूतहितमत्यन्तमेतत्सत्यं मतं मम ||

अर्थ

खरं बोलण हे चांगलं असतं. सत्यपेक्षा सुद्धा जे हितकारक असेल ते बोलावे. ज्यामुळे प्राणीमात्रांचे अतिशय कल्याण होईल तेच सत्य होय असे मला वाटते.

१८५. नरत्वं दुर्लभं लोके विद्या तत्र सुदुर्लभा।

१८५. नरत्वं दुर्लभं लोके विद्या तत्र सुदुर्लभा।
शीलं च दुर्लभं तत्र विनयस्तत्र सुदुर्लभः॥

अर्थ

मनुष्याचा जन्म मिळणे कठीण असते. त्यातही शिक्षण मिळण अजून अवघड असत त्यातही चारित्र्य संपादन करणं अधिक कठीण आणि एवढ [असूनही ] नम्रपणा [असणारा ] फारच विरळा .

१८४. सन्तप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते

१८४. सन्तप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते
मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते ।
स्वात्यां सागरशुक्तिमध्यपतितं सन्मौक्तिकं जायते
प्रायेणोत्तममध्यमाधमदशा संसर्गतो जायते ॥

अर्थ

तापलेल्या लोखंडावर पडलेल्या पाण्याचा मागमूस सुद्धा राहात नाही. [पण] तेच पाणि जर कमळाच्या पानावर असले तर मोत्याच्या आकाराचे [सुंदर ] दिसते. तेच [पाणि ] स्वाती नक्षत्राच्या पावसात समुद्रात दोन शिम्पल्यांमध्ये पोचले तर त्याचं सुंदर मोती तयार होतो. सामान्यतः उत्कृष्ट , मध्यम आणि हीन अशा अवस्था सहवासामुळे लाभत असतात.

हा श्लोक राजा भतृहरीच्या नीतिशतकातला आहे.

१८३. ईर्षुर्धृणी नसन्तुष्टः क्रोधनो नित्यशङ्कितः ।

१८३. ईर्षुर्धृणी नसन्तुष्टः क्रोधनो नित्यशङ्कितः ।
परभाग्योपजीवी च षडेते नित्यदुःखिताः ॥

अर्थ

[सतत दुसऱ्याशी ] स्पर्धा [तुलना] करणारा, [फार ] सहानुभूति बाळगणारा. असमाधानी, सतत भिणारा [किंवा शंका काढणारा ] दुसऱ्याच्या आश्रयाने राहणारा असे सहा जण [नेहेमी ] दुःखी असतात.

विदुर नीति.  संस्कृत मधे शंक धातूचा अर्थ भिणे असा आहे.

१८२. वस्त्रदानफलं राज्यं पादुकाभ्यां च वाहनम् ।

१८२. वस्त्रदानफलं राज्यं पादुकाभ्यां च वाहनम् ।
ताम्बूलाद्भोगमाप्नोति अन्नदानात्फलत्रयम् ॥

अर्थ

वस्त्र दान केल्याने राज्य [ मिळते ] पादुका [चपला ] दिल्याने वाहन [मिळेल] विडा दिल्याने विषय प्राप्त होतात अन्नदान केल्याने तिन्ही गोष्टी मिळतात.

१८१. खलः सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यति |

१८१. खलः सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यति |
आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यति ||

अर्थ = दुष्ट मनुष्य दुसऱ्याचे दोष मोहोरी एवढे असले तरी पाहतो. [ नावे ठेवतो ] पण आपले दोष बेलफळा एवढे असले तरी दिसत असूनही न पहिल्यासारखे करतो.

१८०. उष्ट्राणां च गृहे लग्नं गर्दभाः शान्तिपाठकाः |

१८०. उष्ट्राणां च गृहे लग्नं गर्दभाः शान्तिपाठकाः |
परस्परं प्रशंसन्ति अहो रूपमहो ध्वनिः ||

अर्थ

काही वेळा अगदी क्षुल्लक अशा माणसांची गाठ पडते आणि अशासारख्या गोष्टी घडतात. उंटाच्या घरी लग्न [होतं आणि] गाढव पुरोहित असते. त्यामुळे ते एकमेकांचे कौतुक करतात. [गाढवं म्हणतात ] काय रूप आहे उंट म्हणतात काय आवाज आहे.

१७९. न गणस्याग्रतो गच्छेत्सिद्धे कार्ये समं फलम् |

१७९. न गणस्याग्रतो गच्छेत्सिद्धे कार्ये समं फलम् |
यदि कार्यविपत्तिः स्यात्‌ मुखरस्तत्र हन्यते ||

अर्थ

जमावाच्या पुढे [मोर्चात प्रथम] जाऊ नये. काम झालं तर सगळ्यांना सारखाच वाटा मिळतो. [म्हणजे फायदा असं काहीच नाही] पण काही उलट घडलं तर पुढचा माणूस मारला जातो.

१७८. 'भिक्षुः क्वास्ति' ; 'बलेर्मखे' ; 'पशुपतिः' ; 'किं नास्त्यसौ गोकुले?'; मुग्धे; पन्नगभूषणः'; 'सखि सदा शेते च तस्योपरि |

१७८. 'भिक्षुः क्वास्ति' ; 'बलेर्मखे' ; 'पशुपतिः' ; 'किं नास्त्यसौ गोकुले?'; मुग्धे; पन्नगभूषणः'; 'सखि सदा शेते च तस्योपरि |
'आर्ये; मुञ्च विषादमाशु '; 'कमले; नाहं प्रकृत्या चला चेत्थं वै गिरिजासमुद्रसुतयोः संभाषणं पातु वः ||

अर्थ

लक्ष्मी व पार्वती यांच्यातील हा कल्पित संवाद आहे लक्ष्मी पार्वतीला खिजवण्याचा प्रयत्न करते आणि पार्वती ते तिच्यावरच उलटवते.

लक्ष्मी विचारते 'भिक्षा मागणारा [शंकर ] कोठे आहे ?' ; 'बळीच्या यज्ञात ' [विष्णूने बळीकडे याचना केली ] 'पशुपति ग ' [शंकराचा हेटाळणीने उल्लेख ] ; 'तो गोकुळात नाही काय? ' [श्रीकृष्ण गाई राखत ]; 'अग वेडे ; मी पन्नगभूषण [साप हेच अलंकार घालणारा] विचारतेय'; 'सखि तो नेहमी त्याच्यावरच झोपतो ' [शेषशायी विष्णु ] ताई खेद सोडून दे [ किंवा विष खाणाऱ्या शंकराला सोडून दे ]'; 'कमले; मी स्वभावाने चंचल नाही' अशा प्रकारचा हिमालयकन्या पार्वती आणि समुद्रकन्या लक्ष्मी यांच्यातील संवाद तुमचे संरक्षण करो.

१७७. 'हे हेरम्ब'; 'किमम्ब'; 'रोदिषि कुतः'; 'कर्णौ लुठत्यग्निभूः'; 'किं ते स्कन्द विचेष्टिम्? मम पुरा संख्या कृता चक्षुषाम्'; |

१७७. 'हे हेरम्ब'; 'किमम्ब'; 'रोदिषि कुतः'; 'कर्णौ लुठत्यग्निभूः'; 'किं ते स्कन्द विचेष्टिम्? मम पुरा संख्या कृता चक्षुषाम्'; |
'नैतत्तेप्युचितं गजास्य; चरितं'; नासां मिमीतेऽम्ब मे' तावेवं सहसा विलोक्य हसितव्यग्रा शिवा पातु वः ||

अर्थ

अरे गजानना, काय आई?, रडतोयस का? हा स्कन्द [कार्तिकेय] माझ्या कानाला लोंबकळतोय. हा काय रे स्कंदा तुझा खोडकरपणा? प्रथम [ह्यानी] माझे डोळे मोजले. गजानना हे तुझं बरोबर नाही. हं आई त्यानी माझे नाक [सोंडेची लांबी] मोजली. अशा प्रकारे भांडणार्‍या त्यांना पाहून हसू कोसळलेली पार्वती तुमचे रक्षण करो.

१७६. आपद्गतं हससि किं द्रविणान्धमूढ: लक्ष्मीः स्थिरा न भवतीति किमत्र चित्रम् |

१७६. आपद्गतं हससि किं द्रविणान्धमूढ: लक्ष्मीः स्थिरा न भवतीति किमत्र चित्रम् |
एतान् प्रपश्यसि घटान् जलयन्त्रचक्रे रिक्ता भवन्ति भरिता भरिताश्च रिक्ताः ||

अर्थ

संपत्तीने अंध झालेल्या [गर्विष्ठ] मूर्खा, संकटात सापडलेल्या या [गरीब माणसाला] तू का हसत आहेस? अरे लक्ष्मी [कधी कोणाकडे] कायम राहत नाही यात आश्चर्य काय? रहाटगाडग्याच्या चाकावर असलेले हे घडे तू पाहतच आहेस, की रिकामे असलेले घडे भरतात आणि भरलेले रिकामे होतात.

१७५. न धैर्येण विना लक्ष्मीः न शौर्येण विना जयः |

१७५. न धैर्येण विना लक्ष्मीः न शौर्येण विना जयः |
न ज्ञानेन विना मोक्षो न दानेन विना यशः ||

अर्थ

धीराने [प्रयत्न केल्याशिवाय] संपत्ती मिळत नाही. पराक्रमाशिवाय विजय होत नाही. [तत्व] ज्ञान झाल्याशिवाय मोक्ष मिळत नाही. दान केल्याशिवाय कीर्ति मिळत नाही.

१७४. क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयेत् |

१७४. क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयेत् |
क्षणत्यागे कुतो विद्या कणत्यागे कुतो धनम् ||

अर्थ

[प्रत्येक] क्षण [उपयोगात आणून] विद्या मिळवावी, [प्रत्येक] कण [वापरून] संपत्ती मिळवावी. क्षण वाया घालवल्यास विद्या कोठून [मिळणार?] कण वाया घालवल्यास संपत्ती कशी साठणार?

१७३. उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे शत्रुसङ्कटे |

१७३. उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे शत्रुसङ्कटे |
राजद्वारे श्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ||

अर्थ

आनंदाचे प्रसंगी, दुष्काळात, शत्रूने हल्ला केला असता, राजदरबारात, स्मशानात [म्हणजे सर्व सुख, दुःखाच्या वेळी] जो आपल्या जवळ राहतो तो [खरा] बांधव होय.

१७२. नलिकागतमपि कुटिलं न भवति सरलं शुनः पुच्छम् |

१७२. नलिकागतमपि कुटिलं न भवति सरलं शुनः पुच्छम् |
तद्वत् खलजनहृदयं बोधितमपि नैव याति माधुर्यम् ||

अर्थ

[ज्याप्रमाणे] कुत्र्याचे वाकडे शेपूट नळीत घातले तरी सरळ होत नाही, त्याप्रमाणे दुष्ट मनुष्याचे मन उपदेश करूनही मधुर [चांगले] होत नाही.

१७१. वह्निस्तस्य जलायते जलनिधिः कुल्यायते तत्क्षणान्मेरुः स्वल्पशिलायते मृगपतेः संघः कुरङ्गायते |

१७१. वह्निस्तस्य जलायते जलनिधिः कुल्यायते तत्क्षणान्मेरुः स्वल्पशिलायते मृगपतेः संघः कुरङ्गायते |
व्यालो माल्यगुणायते विषरसः पीयूषवर्षायते यस्याङ्गेऽखिललोकवल्लभतमं शीलं समुन्मीलति ||

अर्थ

सर्व जगाला अत्यंत प्रिय असणारे शील [चारित्र्य] ज्याने विकसित केले आहे, त्याच्या बाबतीत अग्नी हा पाण्या [प्रमाणे शीतल] बनतो, समुद्र लहान डबक्या प्रमाणे [लहानसा] होतो, मेरू लगेचच लहान ढेकळा प्रमाणे होतो, सिंहाचा कळप हरणांसारखा [क्रूरता सोडून देतो] होतो, साप फुलांच्या हारासारखा [आनंददायी] होतो ,विष अमृता प्रमाणे बनते.

राजा भतृहरीच्या नीतिशतकातील हा श्लोक आहे.

१७०. अहो दुर्जनसंसर्गान्मानहानिः पदे पदे |

१७०. अहो दुर्जनसंसर्गान्मानहानिः पदे पदे |
पावको लोहासङ्गेन मुद्गरैरभिहन्यते ||

अर्थ

दुष्ट माणसाच्या सहवासाने पावलोपावली अपमान होतो. [लोखंड गरम करतात तेंव्हा] पावकाला [पवित्र अशा अग्नीला सुद्धा] लोखंडाच्या सहवासामुळे मोगरीचे [घण] तडाखे खावे लागतात.

१६९. हीयते हि मतिस्तात हीनैः सह समागमात् |

१६९. हीयते हि मतिस्तात हीनैः सह समागमात् |
समैश्च समतामेति विशिष्टैश्च विशिष्टताम् ||

अर्थ

बाळा, हलक्या [किंवा कमी बुद्धी असलेल्याच्या] सहवासाने बुद्धीचा क्षय होतो. बरोबरीच्या [आपल्या सारख्याच लोकांच्या] सहवासाने तेवढीच राहते आणि [खूप] विशेष लोकांच्या सहवासाने अधिक चांगली बनते.