ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव च ||
अर्थ
निश्चित गोष्टी करायच्या सोडून जो अशक्य गोष्टी करण्याचा प्रयत्न करतो,
त्याच्याबाबतीत नक्की पूर्ण होणाऱ्या गोष्टी न केल्यामुळे नाहीशा होतात आणि
अध्रुव हे तर घडतच नाही. [त्यामुळे सर्वच शून्य तोट्यात कारभार.]
ह्या संस्कृत सुभाषितांचा अर्थ सौ. मंगला केळकर यांनी समजावून सांगितला आहे.
भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाण भारती।
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥
Wednesday, July 31, 2013
१०७२. यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवं परिसेवते |
Monday, July 29, 2013
१०७१. सुखानां स्यात् किमुत्तमं किन्नु त्यक्त्वा सुखी भवेत्?
सुखानां तुष्टिरुत्तमा लोभं त्यक्त्वा सुखी भवेत् ||
अर्थ
कुठलं सुख सर्वात श्रेष्ठ ? कशाचा त्याग केला असता माणूस सुखी होतो ? समाधानी असण हे सर्वात श्रेष्ठ सुख होय लोभ [हाव -आसक्ती ] सोडली की माणूस सुखी होतो
अर्थ
कुठलं सुख सर्वात श्रेष्ठ ? कशाचा त्याग केला असता माणूस सुखी होतो ? समाधानी असण हे सर्वात श्रेष्ठ सुख होय लोभ [हाव -आसक्ती ] सोडली की माणूस सुखी होतो
Thursday, July 25, 2013
१०७०. अनाहूत: प्रविशति अपृष्टो बहुभाषते |
अविश्वस्ते विश्वसिति मूढचेता नराधमः ||
अर्थ
बोलावलं नसताना येऊन धडकतो, विचारलं नसताना खूप सांगत बसतो; त्याच्यावर कोणी विश्वास ठेवला नाही तरी तो [बिनधास्त] विश्वासून राहतो, असा माणूस बेअक्कल क्षुद्र होय.
अर्थ
बोलावलं नसताना येऊन धडकतो, विचारलं नसताना खूप सांगत बसतो; त्याच्यावर कोणी विश्वास ठेवला नाही तरी तो [बिनधास्त] विश्वासून राहतो, असा माणूस बेअक्कल क्षुद्र होय.
Tuesday, July 23, 2013
१०६९. एकमेवाक्षरं यस्तु गुरुः शिष्यं प्रबोधयेत् |
पृथिव्यां नास्ति तद्द्रव्यं यद्दत्वा चानृणी भवेत् ||
अर्थ
गुरुनी शिष्याला जरी एखादंच अक्षर शिकवलं तरी; त्यांना एखादी वस्तु देऊन; त्या उपकाराची फेड करता येईल अशी कोणतीही वस्तु या जगात नाही.
अर्थ
गुरुनी शिष्याला जरी एखादंच अक्षर शिकवलं तरी; त्यांना एखादी वस्तु देऊन; त्या उपकाराची फेड करता येईल अशी कोणतीही वस्तु या जगात नाही.
१०६८. आस्ते भग आसीनस्योर्ध्वस्तिष्ठति तिष्ठत: |
शेते निपद्यमानस्य चराति चरतो भग: || ऐतरेय ब्राह्मण
अर्थ
बसून राहाणाऱ्याच नशीब बसूनच रहात; आपण उभं राहील तर ते उभं राहात; झोपल्यावर झोपून राहात आणि चाललं [आपण खटपट केली तर] चालतं. [पुढे सरकत - नशिबाला दोष देण्या ऐवजी आपण प्रयत्न केले पाहिजेत.]
अर्थ
बसून राहाणाऱ्याच नशीब बसूनच रहात; आपण उभं राहील तर ते उभं राहात; झोपल्यावर झोपून राहात आणि चाललं [आपण खटपट केली तर] चालतं. [पुढे सरकत - नशिबाला दोष देण्या ऐवजी आपण प्रयत्न केले पाहिजेत.]
Saturday, July 20, 2013
१०६७. रोग-शोक-परीताप-बन्धन-व्यसनानि च |
आत्मापराधवृक्षाणां फलान्येतानि देहिनाम् ||
अर्थ
माणसांनी आपणच केलेले अपराधरूपी जो वृक्ष असतो त्याची फळं म्हणजे - [आपणच केलेल्या चुकांचे परिणाम असतात खरं तर हे] आजारी पडणं; [आपण जास्त; पौष्टीक नसलेलं; वेळीअवेळी खाल्लं की आजारी पडतो] शोक-अति दुःख; मानसिक व्याधि; अडकणं; संकटे.
अर्थ
माणसांनी आपणच केलेले अपराधरूपी जो वृक्ष असतो त्याची फळं म्हणजे - [आपणच केलेल्या चुकांचे परिणाम असतात खरं तर हे] आजारी पडणं; [आपण जास्त; पौष्टीक नसलेलं; वेळीअवेळी खाल्लं की आजारी पडतो] शोक-अति दुःख; मानसिक व्याधि; अडकणं; संकटे.
Tuesday, July 16, 2013
१०६६. धवलयति समग्रं चन्द्रमा जीवलोकं किमिति निजकलङ्कं नात्मसंस्थं प्रमार्ष्टि |
भवति विदितमेतत्प्रायशः सज्जनानां परहितनिरतानामादरो नात्मकार्ये ||
अर्थ
चन्द्र हा सर्व जगाला उजळवतो [अंधार नाहीसा करतो] मग स्वतःवरचा तो डाग [कलंक] का बरं धुवून टाकत नाही? हे सर्वांना ठाऊकच आहे की पुष्कळ वेळा दुसऱ्याला मदत करण्यात गढून गेलेल्या सज्जनांचे स्वतःच्या कामाकडे फारस लक्ष नसते. [त्यांचा सगळा जीव दुसऱ्याला मदत करण्याकडे असतो. आपण वाईट दिसतोय तर प्रसाधन करावं असं त्यांच्या लक्षात येत नाही.]
अर्थ
चन्द्र हा सर्व जगाला उजळवतो [अंधार नाहीसा करतो] मग स्वतःवरचा तो डाग [कलंक] का बरं धुवून टाकत नाही? हे सर्वांना ठाऊकच आहे की पुष्कळ वेळा दुसऱ्याला मदत करण्यात गढून गेलेल्या सज्जनांचे स्वतःच्या कामाकडे फारस लक्ष नसते. [त्यांचा सगळा जीव दुसऱ्याला मदत करण्याकडे असतो. आपण वाईट दिसतोय तर प्रसाधन करावं असं त्यांच्या लक्षात येत नाही.]
Monday, July 15, 2013
१०६५. उदये सविता रक्त: रक्तश्चास्तमने तथा |
सम्पत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता ||
अर्थ
उगवण्याच्या वेळी [समृद्धीच्या वेळी] सूर्य तांबूस दिसतो आणि मावळण्याच्या वेळी [हलाखीच्या परिस्थितीत] सुद्धा तो तांबडा दिसतो [यावरून असं दिसत] थोर लोक समृद्धी आणि उतरती कळा या दोन्ही प्रसंगी ते सारखे [माजत ही नाहीत आणि खचत सुद्धा नाहीत.] असतात.
१०६४. दानेन तुल्यः निधिरस्ति नान्यः संतोषतुल्यं सुखमस्ति किं वा |
विभूषणं शीलसमं कुतोऽस्ति ? लाभोऽस्ति नारोग्यसमः पृथिव्याम् ||
अर्थ
दान देण्यासारखा [उत्तम] दुसरा खजिना नाही. समाधानासारखं दुसरं कुठलं सुख आहे काय? चारित्र्यासारखा [उत्कृष्ट] दागिना मिळतो काय? या जगात तंदुरुस्ती सारखा दुसरा कुठलाही फायदा नाही.
अर्थ
दान देण्यासारखा [उत्तम] दुसरा खजिना नाही. समाधानासारखं दुसरं कुठलं सुख आहे काय? चारित्र्यासारखा [उत्कृष्ट] दागिना मिळतो काय? या जगात तंदुरुस्ती सारखा दुसरा कुठलाही फायदा नाही.
Saturday, July 13, 2013
१०६३. द्वाविमावुदधौ क्षेप्यौ कण्ठे बद्ध्वा दृढां शिलाम् |
श्रीमान्न योऽर्हते दत्ते दरिद्रो योऽलसः सदा ||
अर्थ
गळ्यात मोठा धोंडा चांगला घट्ट बांधून या दोघांना समुद्रात फेकल पाहिजे. - जो श्रीमंत असून लायक व्यक्तीला दान करत नाही त्याला आणि जो गरीब असून सतत आळशीपणा करतो त्याला.
अर्थ
गळ्यात मोठा धोंडा चांगला घट्ट बांधून या दोघांना समुद्रात फेकल पाहिजे. - जो श्रीमंत असून लायक व्यक्तीला दान करत नाही त्याला आणि जो गरीब असून सतत आळशीपणा करतो त्याला.
Thursday, July 11, 2013
१०६२. सुन्दरोऽपि सुशीलोऽपि कुलीनोऽपि महाधनः |
शोभते न विना विद्यां विद्या सर्वस्य भूषणम् ||
अर्थ
जरी एखादी व्यक्ती देखणी असली; त्याच चारित्र्य चांगलं असलं; घरंदाज असली; श्रीमंत सुद्धा असली; तरीही शिक्षणाशिवाय [प्रतिष्ठीतपणे] मिरवू शकत नाही. सर्वांनाच विद्या हे भूषण आहे.
अर्थ
जरी एखादी व्यक्ती देखणी असली; त्याच चारित्र्य चांगलं असलं; घरंदाज असली; श्रीमंत सुद्धा असली; तरीही शिक्षणाशिवाय [प्रतिष्ठीतपणे] मिरवू शकत नाही. सर्वांनाच विद्या हे भूषण आहे.
Wednesday, July 10, 2013
१०६१. अधमा धनमिच्छन्ति धनं मानं च मध्यमा: |
उत्तमा मानमिच्छन्ति मानो हि महतां धनम् ||
अर्थ
क्षुद्र लोक [कशाही रीतीने मिळाला तरी चालेल पण हवाच अशारीतीने] पैशाची इच्छा [हाव] धरतात. मध्यम प्रकारचे लोक [पैसा तर हवा पण तो] मान मिळेल अशा रीतीने मिळवतात. थोर लोकांना स्वाभिमान महत्वाचा असतो. [धन न मिळालं तरी चालेल, त्यांच तिकडे लक्षच नसत] मान हे त्यांच्यासाठी धन असतं.
अर्थ
क्षुद्र लोक [कशाही रीतीने मिळाला तरी चालेल पण हवाच अशारीतीने] पैशाची इच्छा [हाव] धरतात. मध्यम प्रकारचे लोक [पैसा तर हवा पण तो] मान मिळेल अशा रीतीने मिळवतात. थोर लोकांना स्वाभिमान महत्वाचा असतो. [धन न मिळालं तरी चालेल, त्यांच तिकडे लक्षच नसत] मान हे त्यांच्यासाठी धन असतं.
Tuesday, July 9, 2013
१०६०. अन्नदानं परं दानं विद्यादानं तत: परम् |
अन्नेन क्षणिका तृप्तिः यावज्जीवं तु विद्यया ||
अर्थ
अन्नाच दान करणं हे फार उत्तम दान आहे. विद्यादान [एखाद्याला एखादी गोष्ट शिकवणं] हे त्याहीपेक्षा श्रेष्ठ आहे [कारण] अन्न [दिल्याने] काही काळापुरत समाधान होत. [काही वेळानी पुन्हा भूक लागतेच] ज्ञान [मिळालं की जन्मभर त्याचा उपयोग होतो त्यामुळे] त्याचा आनंद आयुष्यभर होत राहतो.
अर्थ
अन्नाच दान करणं हे फार उत्तम दान आहे. विद्यादान [एखाद्याला एखादी गोष्ट शिकवणं] हे त्याहीपेक्षा श्रेष्ठ आहे [कारण] अन्न [दिल्याने] काही काळापुरत समाधान होत. [काही वेळानी पुन्हा भूक लागतेच] ज्ञान [मिळालं की जन्मभर त्याचा उपयोग होतो त्यामुळे] त्याचा आनंद आयुष्यभर होत राहतो.
१०५९. शीलं शौर्यमनालस्यं पाण्डित्यं मित्रसङ्ग्रहः |
अचोरहरणीयानि पञ्चैतान्यक्षयो निधिः ||
अर्थ
चारित्र्य; पराक्रम; उद्योगी असणं [सतत काम करणं] विद्वत्ता आणि [चांगल्या] मित्रांचा संग्रह् या पाच गोष्टी म्हणजे चोर चोरू शकणार नाही असा आणि चिरंतन असा खजिना आहे.
अर्थ
चारित्र्य; पराक्रम; उद्योगी असणं [सतत काम करणं] विद्वत्ता आणि [चांगल्या] मित्रांचा संग्रह् या पाच गोष्टी म्हणजे चोर चोरू शकणार नाही असा आणि चिरंतन असा खजिना आहे.
१०५८. कराविव शरीरस्य नेत्रयोरिव पक्ष्मणी |
अविचार्य प्रियं कुर्यात्तन्मित्रं मित्रमुच्यते ||
अर्थ
जो मित्र कुठलाही इतर विचार न करता आपल्या हिताच वर्तन करेल, तोच [खरा ] मित्र.- पापण्या [eyelids डोळ्यांना काही त्रास आहे असं दिसल्यास लगेच मिटतात] किंवा हात शरीराला [इजा होईल असं वाटल्यास प्रतिकार करतात] तसं;
अर्थ
जो मित्र कुठलाही इतर विचार न करता आपल्या हिताच वर्तन करेल, तोच [खरा ] मित्र.- पापण्या [eyelids डोळ्यांना काही त्रास आहे असं दिसल्यास लगेच मिटतात] किंवा हात शरीराला [इजा होईल असं वाटल्यास प्रतिकार करतात] तसं;
Sunday, July 7, 2013
१०५७. गङ्गा पापं शशी तापं दैन्यं कल्पतरुस्तथा |
पापं तापं च दैन्यं च हन्ति साधुसमागमः ||
अर्थ
गंगा [भागीरथी मधे स्नान केलं तर] पाप नाहीशी होतात. चन्द्र आपल्या [शीतल किरणांनी उन्हाचा] त्रास नाहीसा करतो. कल्पवृक्ष [आपण मागू ती वस्तू देऊन] गरिबी नाहीशी करतो [हे तिघं एकएक त्रासातून सुटका करतात पण] सज्जनांचा सहवास [एकटाच] ह्या तिन्ही त्रासातून सुटका करतो.
अर्थ
गंगा [भागीरथी मधे स्नान केलं तर] पाप नाहीशी होतात. चन्द्र आपल्या [शीतल किरणांनी उन्हाचा] त्रास नाहीसा करतो. कल्पवृक्ष [आपण मागू ती वस्तू देऊन] गरिबी नाहीशी करतो [हे तिघं एकएक त्रासातून सुटका करतात पण] सज्जनांचा सहवास [एकटाच] ह्या तिन्ही त्रासातून सुटका करतो.
Friday, July 5, 2013
१०५६. दिवाकराद्रक्षति यो गुहासु लीनं दिवाभीतमिवान्धकारम् |
क्षुद्रेऽपि नूनं
शरणं प्रपन्ने ममत्वमुच्चैः शिरसामतीव || कुमारसम्भव कालिदास
अर्थ
घुबडाप्रमाणेच सूर्याला भिणाऱ्या गुहांमध्ये दडलेल्या; अंधाराचे [उच्चतम असा हिमालय पर्वत] सूर्यापासून रक्षण करतो. खरोखर अगदी क्षुल्लक [व्यक्ती] जरी शरण आली तरी थोर लोकांना [मनाची आणि शरीराची उंची श्रेष्ठ असणाऱ्यांना] त्यांच्याबद्दल फारच आपलेपणा वाटतो.
अर्थ
घुबडाप्रमाणेच सूर्याला भिणाऱ्या गुहांमध्ये दडलेल्या; अंधाराचे [उच्चतम असा हिमालय पर्वत] सूर्यापासून रक्षण करतो. खरोखर अगदी क्षुल्लक [व्यक्ती] जरी शरण आली तरी थोर लोकांना [मनाची आणि शरीराची उंची श्रेष्ठ असणाऱ्यांना] त्यांच्याबद्दल फारच आपलेपणा वाटतो.
Wednesday, July 3, 2013
१०५५. भीतेभ्यश्चाश्रय: देय: व्याधितेभ्यस्तथौषधम् |
देया विद्यार्थिने विद्या देयमन्नं क्षुधातुरे ||
अर्थ
घाबरलेल्याला आसरा द्यावा. त्याचप्रमाणे आजाऱ्याला औषध द्यावं. जिज्ञासूला ज्ञान द्यावं आणि भूकेजलेल्याला अन्न द्यावं.
अर्थ
घाबरलेल्याला आसरा द्यावा. त्याचप्रमाणे आजाऱ्याला औषध द्यावं. जिज्ञासूला ज्ञान द्यावं आणि भूकेजलेल्याला अन्न द्यावं.
Tuesday, July 2, 2013
१०५४. फणिनो बहवः सन्ति भेकभक्षणतत्पराः |
एक एव हि शेषोऽयं धरणीधारणक्षमः ||
अर्थ
बेडूक खात राहणारे खूप सर्प असतातच. [सर्व ठिकाणी सामान्य ताकद असणारे लोक खूप असतात.]
पण पृथ्वी तोलून धरण्याची क्षमता असणारा शेषनाग एकटाच.
अर्थ
बेडूक खात राहणारे खूप सर्प असतातच. [सर्व ठिकाणी सामान्य ताकद असणारे लोक खूप असतात.]
पण पृथ्वी तोलून धरण्याची क्षमता असणारा शेषनाग एकटाच.
Monday, July 1, 2013
१०५३. पादपानां भयं वातात्पद्मानां शिशिराद्भयम् |
पर्वतानां भयम् वज्रात्साधूनां दुर्जनाद्भयम् ||
अर्थ
झाडांना वाऱ्यापासून भीती असते. कमळाना शिशिर ऋतुमध्ये त्रास होतो. पर्वताना वज्राची भीती असते आणि सज्जनांना दुष्ट लोक त्रास देतात.
अर्थ
झाडांना वाऱ्यापासून भीती असते. कमळाना शिशिर ऋतुमध्ये त्रास होतो. पर्वताना वज्राची भीती असते आणि सज्जनांना दुष्ट लोक त्रास देतात.
१०५२. दुर्जनदूषितमनसां पूसां सुजनेऽपि नास्ति विश्वासः |
दुग्धेन दग्धवदनस्तक्रं फूत्कृत्य पामरः पिबति ||
अर्थ
दुष्टांच्या [दुष्कुत्यांमुळे] ज्यांची मन साशंक झाली आहेत, अशा माणसांचा सज्जनांवर देखील [चटकन] विश्वास बसत नाही [बरोबरच आहे] बिचारा माणूस तोंड दुधानी पोळलं की ताक पिताना सुद्धा फुंकरून पितो.
अर्थ
दुष्टांच्या [दुष्कुत्यांमुळे] ज्यांची मन साशंक झाली आहेत, अशा माणसांचा सज्जनांवर देखील [चटकन] विश्वास बसत नाही [बरोबरच आहे] बिचारा माणूस तोंड दुधानी पोळलं की ताक पिताना सुद्धा फुंकरून पितो.
१०५१. कार्या च महदाकाङ्क्षा क्षुद्राकाङ्क्षा कदापि न |
यथाकाङ्क्षा तथा सिद्धिर्निरीहो नाश्नुते फलम् ||
अर्थ
महत्वाकांक्षा ही नेहमी अगदी मोठी ठेवावी कधीही ध्येय खालचं ठेवू नये. जशी आपली अपेक्षा असेल तसच फळ मिळणार आणि जो निरिच्छ असेल त्याला [काहीच] मिळणार नाही. [ध्येय क्षुद्र असलं तर यश उत्तुंग मिळणारच नाही. इच्छा तर उत्तम ठेवली पाहिजे.]
अर्थ
महत्वाकांक्षा ही नेहमी अगदी मोठी ठेवावी कधीही ध्येय खालचं ठेवू नये. जशी आपली अपेक्षा असेल तसच फळ मिळणार आणि जो निरिच्छ असेल त्याला [काहीच] मिळणार नाही. [ध्येय क्षुद्र असलं तर यश उत्तुंग मिळणारच नाही. इच्छा तर उत्तम ठेवली पाहिजे.]
Subscribe to:
Posts (Atom)