३८७. गावो गन्धेन पश्यन्ति वेदैः पश्यन्ति वै द्विजाः |

चारैः पश्यन्ति राजानः चक्षुर्भ्यामितरे जनाः ||

अर्थ

गाई वासाने [आसपासच्या गोष्टी] ओळखतात. ब्राह्मण ज्ञानाने [सारासार विचार करून] जाणतात. राजे हेरांकडून खबरी मिळवतात. [सामान्य] माणसांना [मात्र] डोळ्याला दिसेल तेवढच खरं असं वाटत.

३८६. गुरुशुश्रूषया विद्या पुष्कलेन धनेन वा |

अथवा विद्यया विद्या चतुर्थी नोपपद्यते ||

अर्थ

गुरुची सेवा करून; पुष्कळ धन [फी] देऊन किंवा [एका] विद्येच्या मोबदल्यात [दुसरं] ज्ञान [हे विद्याप्राप्तीचे तीन मार्ग आहेत] याशिवाय अन्य मार्गांनी विद्या मिळू शकत नाही.

३८५. वैरिणा सह सन्धाय विश्वस्तो यो हि तिष्ठति |

स वृक्षाग्रे प्रसुप्तो हि पतितः प्रतिबुध्यते ||

अर्थ

जो मनुष्य शत्रूशी समेट करून त्यावर विसंबून राहतो; तो झाडाच्या शेंड्यावर झोपी गेलेल्या माणसाप्रमाणे [खाली] पडल्यावरच जागा होतो. [तह झाला तरी दक्ष राहिले पाहिजे.]

३८४. मर्कटस्य सुरापानं तत्र वृश्चिकदंशनम् |

तन्मध्ये भूतसंचारो किं ब्रूमो वैकृतं तदा ||

अर्थ

[आधीच माकड] त्याने दारू पिणे; त्यात त्याला विंचू चावणे आणि त्यातच त्याला भूतबाधा झाल्यास ते काय करामती करेल त्याविषयी काय सांगावे?

३८३. दिवसेनैव तत्कुर्याद्येन रात्रौ सुखं वसेत् |

पूर्वे वयसि तत् कुर्याद्येन वृद्धः सुखी भवेत् ||

अर्थ

दिवसभरात असं काम करावं की ज्यामुळे रात्री चांगली [वाईट काम केल्यास मन खात आणि झोप लागत नाही] झोप लागेल. आयुष्याच्या सुरवातीला अशी [चांगली] कामं करावी की म्हातारपण सुखात जाईल. [आपण आईवडीलांच चांगल केल्यास ते पाहून मुलांना आपली सेवा करावी असं वाटण्याची शक्यता असते.]

३८२. गिरिर्महान् गिरेरब्धेर्नभो महत् |

नभसोऽपि महद् ब्रह्म ततोप्याशा गरीयसी ||

अर्थ

पर्वत मोठा असतो. त्याच्यापेक्षाही समुद्र मोठा. समुद्राहून आकाश विस्तृत. आकाशापेक्षा ब्रह्म विशाल. [पण] आशा त्यापेक्षाही मोठी असते. [माणसाला इतकी आशा असते ती कधीही पूर्ण होत नाही.]

३८१. न हि ज्येष्ठस्य ज्येष्ठत्वं गुणैर्ज्येष्ठत्वमुच्यते |

केतकीवरपत्रेषु लघुपत्रस्य गौरवम् ||

अर्थ

वयाने [किंवा आकाराने] मोठा असणा-यास [खरा ] मोठेपणा नसतो. गुणांमुळे खरे मोठेपण मिळते. [जसे ] केवड्याच्या सुंदर पानामध्ये लहान पानास महत्व असते. [कारण ते सर्वात सुवासिक असते.]

३८०. वसन्त्यरण्येषु चरन्ति दूर्वाः जलं वनस्थं च मृगाः पिबन्ति |

तथापि हिंसन्ति नराः सदा तान् को रञ्जने सर्वजनस्य शक्तः ||

अर्थ

हरणे ही अरण्यात राहतात; गवत खातात; अरण्यात असलेलेच पाणी पितात. तरी सुद्धा [माणसांचा काही अपराध केलेला नसताना] माणसे त्यांना नेहमी मारतात. कोण बरे सर्व लोकांना खूष ठेवू शकतो?

३७९. अकृत्वा परसंतापमगत्वा खलनम्रताम् |

अनुत्स्रृज्य सतां वर्त्म यदल्पमपि तद्बहु ||

अर्थ

दुसऱ्यांना त्रास न देता; दुष्ट माणसांशी लाचारी न करता आणि सज्जनांनी [मळलेली] दाखवलेली वाट न सोडता, [आपण] जे प्राप्त करून घेऊ ते [दिसायला] थोड दिसलं तरी [त्याचं आपल्या दृष्टीनी मूल्य] खूप मोठं आहे.

३७८. न पण्डिता: साहसिका: भवन्ति श्रुत्वापि ते संतुलयन्ति तत्वम् |

तत्वं समादाय समाचरन्ति स्वार्थं प्रकुर्वन्ति परस्य चार्थम् ||

अर्थ

विद्वान [अति] धाडसी नसतात. एखादी गोष्ट ऐकून ते सर्व परिस्थिती पडताळून पाहतात. त्यातील मर्म लक्षात घेऊन ते [त्याप्रमाणे आचरण करतात] स्वतःचा आणि दुसऱ्याचा फायदा साधतात.

३७७. सर्पा: पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते शुष्कैः तृणैः वनगजा बलिनो भवन्ति |

कन्दैः फलैः मुनिवरा क्षपयन्ति कालं सन्तोष एव पुरुषस्य परं निधानम् ||

अर्थ

साप [फक्त] वारा पिऊन जगतात, तरीही ते दुबळे नसतात. वाळलेल्या गवताने रानटी हत्ती बलवान होतात. कंदमुळे; फळे खाऊन ॠषीवर्य काल घालवतात. समाधान हाच माणसाचा खरा [श्रेष्ठ] ठेवा आहे [हव्यासाच्या पाठीमागे लागून आयुष्य दु:खी करण्यापेक्षा आहे त्यात आनंदी राहण्यास शिकावे.

३७६. सज्जनस्य हृदयं नवनीतं यद्वदन्ति कवयस्तदलीकम् |

अन्यदेहविलसत्परितापात् सज्जनो द्रवति नो नवनीतम् ||

अर्थ

चांगल्या माणसाचे अंत:करण लोण्यासारखे असते असे जे कवी म्हणतात ते खोटे आहे [कारण ] दुसऱ्याच्या देहाला झालेल्या दुःखामुळे सज्जनाचे अंत:करण पाझरते. लोणी मात्र [दुसऱ्या पातेल्याला आच लागल्यावर] वितळत नाही.  [हे व्यतिरेक अलंकाराचे सुंदर उदाहरण आहे.]

३७५. कोकिलानां स्वरो रूपं ; स्त्रीणां रूपं पतिव्रतम् |

विद्या रूपं कुरूपाणां ;क्षमा रूपं तपस्विनाम् ||

अर्थ

सुंदर आवाज हेच कोकिळेच सौंदर्य असतं. पातिव्रत्य हे स्त्रीच सौंदर्य असतं. मनुष्य कुरूप असला तरी विद्वत्ता हे त्याच सौंदर्य असतं. क्षमा करणं हा तपस्व्यांचा स्वभाव असतो.

३७४. एको दशसहस्राणि योधयेद्यस्तु धन्विनाम् |

शस्त्रशास्त्रप्रवीणश्च विज्ञेयः स महारथ:||

अर्थ

जो योद्धा शस्त्रशास्त्र विद्येत निपुण असून एकटा दहा हजार योध्यांशी युद्ध करू शकतो त्याला महारथी म्हणतात.

३७३. धर्म: यो बाधते धर्मान् स धर्म: कुधर्मक: |

अविरोधात्तु यो धर्म: स धर्म: सत्यविक्रम: ||

अर्थ

जो धर्म हा इतर धर्मांवर अतिक्रमण [धर्मांतराची सक्ती; कर; त्यांची पूजास्थाने पाडणे वगैरे ] तो धर्म वाईट होय. जो धर्म [दुसऱ्या धर्मांशी ]सहिष्णू आचरण करतो तो खरा श्रेष्ठ धर्म होय.

३७२. कवय: किं न पश्यन्ति ; किं न कुर्वन्ति योषितः |

मद्यपा: किं न जल्पन्ति ; किं न भक्षन्ति वायसा: ||

अर्थ

कवी [ ज्ञानी लोक ] काय पाहू शकणार नाहीत? स्त्रिया [चांगलं किंवा वाईट ] काय करू शकणार नाहीत? दारुडे लोक काय बरळत नाहीत? कावळे काय खात नाहीत?

३७१. कालो वा कारणं राज्ञः राजा वा कालकारणम् |

इति ते संशयो मा भूत् राजा कालस्य कारणम् ||

महाभारत श्रीव्यास

अर्थ

राजा असं वागतोय कारण दिवसच असे आले आहेत की दिवस तसे [चांगले किंवा वाईट ] आले आहेत. याचं कारण राजा, अशी शंका सुद्धा मनात आणू नकोस. राजा [प्रशासक] हाच काळाचे कारण असतो.

३७०. ये नाम केचिदिह न: प्रथयन्त्यवज्ञां जानन्तु ते किमपि तान्प्रति नैष यत्नः |

उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा कालो ह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ||

भवभूति उत्तररामचरित

अर्थ

या जगात जे कोणी आमची अवहेलना करीत असतील; त्यांना जे काय कळत असेल ते असो; आमची ही धडपड त्यांच्यासाठी नाहीयेच. काळ हा अनंत आहे आणि ही पृथ्वी पण विशाल आहे. केंव्हातरी आमच्यासारखा जाणकार होईलच की तो आमच्या प्रयत्नांच कौतूक करेलच.

३६९. वसेत्सह सपत्नेन क्रुद्धेनाशीविषेण वा |

न तु मित्रप्रवादेन संवसेच्छत्रुसेविना ||

अर्थ

एकवेळ वैर्‍याबरोबर राहावे; फार काय क्रुद्ध असा विषारी नाग सोबत असला तरी चालेल; पण मित्र असल्याचे भासवून शत्रूशी संबध ठेवाणा-राच्या सहवासात कधीही राहू नये.

३६८. एकं विषरसो हन्ति; शस्त्रेणैकश्च वध्यते |

सराष्ट्रं सप्रजं हन्ति राजानं मन्त्रविप्लवः ||

अर्थ

विष पाजलं तर ते एकालाच ठार करते; आयुधांनी एकाच माणसाला मारता येत. पण एखादं [सामरिक] खलबत सर्व प्रजेसकट संपूर्ण राज्याला आणि राजाला नष्ट करते.

३६७. समृद्धं सौभाग्यं सकलवसुधायाः किमपि तन्महैश्वर्यंलीलाजनितजगतः खण्डपरशोः |

श्रुतीनां सर्वस्वं; सुकृतमथ मूर्तं सुमनसां सुधासौन्दर्यं ते सलिलमशिवं नः शमयतु ||

गङ्गालहरी : पण्डितराज जगन्नाथ

अर्थ

या संपूर्ण पृथ्वीच जे काही पूर्ण असं सौभाग्य; स्वतःच्या लीलेने निर्माण केलेल्या या विश्वातील श्री शिवांचे महान वैभव; श्रुतींचे सारसर्वस्व; सज्जनाचे प्रत्यक्ष पुण्य; मधुर अमृताचे जे लावण्य असे तुझे जल ते [हे गंगामाई] आमचे अकल्याण; अशुभ नष्ट करो.

३६६. आत्मन: परितोषाय कवे: काव्यं तथापि तत् |

स्वामिनो देहलीदीपसममन्योपकारकम् ||

अर्थ

कवी [स्वान्तसुखाय] स्वतःला अति आनंदित करण्यासाठी काव्यरचना करतो. [दोन खोल्यांमधिल] उंबरठ्यावर असलेल्या दिव्याप्रमाणे ते स्वामीला [कवीला] आणि रसिकाला आनंदित करते.

३६५. जाता शिखण्डिनी प्राक् यथा शिखण्डी तथावगच्छामि |

प्रागल्भ्यमधिकमवाप्तुं वाणी बाणो बभूव ह ||

अर्थ

ज्याप्रमाणे पूर्वी शिखंडिनीचा जन्म झाला आणि नंतर [आपलं सामर्थ्य वाढवण्यासाठी तिने] शिखण्डीचे [रूप] घेतले. त्याचप्रमाणे मला [कवीला] असं लक्षात येतंय कि अधिक कौशल्य प्राप्त करून घेण्यासाठी देवी सरस्वतीने बाण म्हणून जन्म घेतला. [स्वतः देवी सरस्वती पेक्षाही बाण या विद्वानाचं वाङ्मय अधिक सुंदर आहे.]

३६४. स्वच्छन्दवनजातेन शाकेनापि प्रपूर्यते |

अस्य दग्धोदरस्यार्थे क:कुर्यात्पातकं महत् ||

हितोपदेश

अर्थ

वास्तविक पहाता हे वैतागवाणं पोट; रानावनात सहजी उगवलेल्या पालेभाजीनही भरणं शक्य असताना कोणता [शहाणा माणूस] त्यासाठी भलं मोठं पाप करील?

३६३. सेवेव मानमखिलं; ज्योत्स्नेव तमो; जरेव लावण्यम् |

हरिहरकथेव दुरितं गुणशतमप्यर्थिता हरति ||

अर्थ

नोकरी जशी सगळा मानसन्मान नष्ट करते; चांदणे जसे अंधार नाहीसा करते; म्हातारपण जसे सौंदर्याला बाधक ठरते; हरिकथा जशी सगळ्या पापाना नष्ट करते तसेच एकटी याचना ही शंभर गुण नाहीसे करते.

३६२. कन्दुको भित्तिनिक्षिप्त इव प्रतिफलन्मुहुः |

आपत्यात्मनि प्रायो दोषोऽन्यस्य चिकीर्षितः ||

अर्थ

भिंतीवर कितीही वेळा चेंडू टाकला तरी प्रत्येक वेळेला तो आपल्याकडेच येतो; त्याप्रमाणे दुस-याला आपण दोष देऊ लागलो किंवा त्याचे दोष काढू लागलो कि ते आपल्याच ठिकाणी निर्माण होऊ लागतात.

३६१. यदि वा याति गोविन्दः मथुरातः पुनः सखि |

राधायाः नयनद्वन्द्वे राधानामविपर्ययः ||

अर्थ

अग सखी; जर श्रीकृष्ण मथुरेतून निघून गेला तर राधेच्या दोन्ही डोळ्यातून राधा या नावाचा विपर्यय [बरोबर उलट स्थिती राधा - उलट -धारा ] दिसून येते.

३६०. शुनेव यूना प्रसभं मघोना प्रधर्षिता गौतमधर्मपत्नी |

विचारवान् पाणिनिरेकसूत्रे श्वानं युवानं मघवानमाह ||

अर्थ

[श्लोक १११ मध्ये ३-४ चरण असाच असलेला श्लोक आहे त्या कवीच्या बरोबर उलट येथे मत प्रकट केले आहे] गौतम ॠषीच्या धर्मपत्नीचा तरुण असलेल्या माघोन्याने [इंद्राने] बळजबरीने श्वानाप्रमाणे [कुत्र्याप्रमाणे] विनयभंग केला. म्हणूनच विचारपूर्वक पाणिनिने त्या तिघांना एकत्र एका सूत्रात कोंबले आहे.

३५९. शिरः शार्वं स्वर्गात्पशुपतिशिरस्तः क्षितिधरं महीध्रादुत्तुङ्गादवनिमवनेश्चापि जलधिम् |

अधोऽधो गङ्गेयं पदमुपगता स्तोकमधुना विवेकभ्रष्टानां भवति विनिपातः शतमुखः ||
   
अर्थ

सारासार विचार नष्ट झालेल्यांचा अध:पात कसा शेकडो मार्गांनी होतो. [पहा] गंगा ही स्वर्गातली [सर्वोच्चपदी असलेली] नदी तिथून खाली आली ती शंकराच्या डोक्यावर. तिथून खाली आली ती हिमालयावर, तिथून उतरली ती जमिनीवर, तिथूनही वाहत सुटली ती चक्क महासागरापर्यंत थांबलीच नाही. एकदा विवेक सुटला कि संपलच सगळं!