११२७. सन्त एव सतां नित्यमापदुद्धरणक्षमाः |

गजानां पङ्कमग्नानां गजा एव धुरंधराः ||

अर्थ

नेहमी सज्जनांच संकट दूर करण्यास सज्जनच समर्थ असतात. चिखलात रुतलेल्या हत्तींना बाहेर काढण्यास हत्तीच समर्थ असतात. [दुसऱ्या कोणाची ताकद पुरी पडणार नाही.]

११२६. मुहूर्तं ज्वलितं श्रेयो न धूमायितं चिरम् |

मा स्म ह कस्यचिद्गेहे जनि राज्ञः खरः मृदुः || महाभारत; विदुला

अर्थ

पुष्कळ काळपर्यंत धूर ओकत धुमसत राहण्यापेक्षा क्षणभरच [तेजाने] तळपणे चांगले. कुठल्याही घराण्यातल्या राजाचा जन्म झाला तर तो एकदम उग्र किंवा फारच मवाळ असा [राजा] नसावा [प्रशासकांनी नेहमीकुठल्यातरी टोकाला न जाता  समतोल विचार करून निर्णय घेतले पाहिजे.]

११२५. गृह्णन्तुसर्वे यदि वा यथेष्टं नास्ति क्षति: क्वापि कवीश्वराणाम् |

रत्नेषु लुप्तेषु बहुष्वमर्त्यैरद्यापि रत्नाकर एव सिन्धुः ||

अर्थ

जर आवडत असेल तर [आपली वाङ्गमय रत्न] सगळे जण हव्वी तेवढी घेवोत; श्रेष्ठ कविना [त्याची काहीच चिन्ता नसते] त्यात त्यांच काही नुकसान होत नाही. देवांनी [समुद्रमंथनाच्या वेळी खूप रत्न] पळवली तरी अजूनही सागर हा रत्नाकर - रत्नांचा खजिना आहेच. [प्रतिभावान कवींच अप्रतिम सारस्वत वाचून रसिकांनी मनसोक्त आनंद लुटला तरी त्या कलाकृतींच सौंदर्य कधीच कमी होत नाही हे या वाङ्गमय संपत्तीच वैशिष्ठ्य आहे.]

११२४. सर्वे कङ्कणकेयूरकुण्डलप्रतिमा गुणाः |

शीलं चाकृत्रिमं लोके लावण्यमिव भूषणम् ||

अर्थ

या जगामध्ये [इतर] सगळे गुण बांगड्या; बाजूबंद कर्णभूषण यांच्याप्रमाणे आहेत. चारित्र्य हा गुण मात्र नैसर्गिक सौंदर्याप्रमाणे आहे. [जन्मजात सुंदर व्यक्ती नट्टापट्टा न करतासुद्धा चांगलीच दिसते. दागदागिन्यानी मढवण्याची त्याला काही जरूरच नसते. तसा चारित्र्य हा गुण आहे.]

११२३. श्रद्दधानः शुभां विद्यामाददीतावरादपि |

अमित्रादपि सद्वृत्तं बालादपि सुभाषितम् ||

अर्थ


[आपल्या पेक्षा] हलक्या व्यक्तीकडून सुद्धा श्रद्धाळू माणसाने हिताची असेल ती विद्या शिकून घ्यावी; शत्रूपासून सुद्धा चांगल्या आचरणाचे अनुकरण करावे. चांगली गोष्ट लहान मुलांनी सांगितली तरी [शिकून] घ्यावी.

११२२. मनो यस्य वशे तस्य भवेत्सर्वं जगद्वशे |

मनसस्तु वशे योऽस्ति स सर्वजगतो वशे ||

अर्थ

ज्याच्या ताब्यात त्याच मन आहे, त्याच्या ताब्यात सर्व जग असत. पण जो मनाच्या कह्यात सापडलाय [ज्याचा स्वतःच्या मनावर ताबा नाही] तो सगळ्या जगाच्या गुलामगिरीत अडकतो.

११२१. विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा ; सदसि वाक्पटुता युधि विक्रम: |

यशसि चाभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ||

अर्थ

संकटात सापडल्यावर धैर्य; उत्कर्षाच्या वेळी क्षमा; सभेमध्ये वक्तृत्व; युद्धात पराक्रम; कीर्तिची आवड; विद्याप्राप्तीचे व्यसन हे गुण सत्पुरुषांच्या ठिकाणी स्वाभाविकच असतात.

११२०. स्थित्यतिक्रान्तिभीरूणि स्वच्छान्याकुलितान्यपि |

तोयांसि तोयराशीनां मनांसि च मनस्विनाम् ||

अर्थ

बाणेदार व्यक्तींची मने ही प्रक्षुब्ध झाली तरी शांत राहणारी [गडबडून न जाणारी] मर्यादेच अतिक्रमण न कारणारी - सागराच्या पाण्याप्रमाणे - [ सागर मर्यादा उल्लंघन करत नाही; प्रक्षुब्ध झाला तरी गढूळ होत नाही त्याप्रमाणे] असतात.

१११९. शस्त्रैर्हतास्तु रिपवो न हता भवन्ति प्रज्ञाहतास्तु नितरां सुहता भवन्ति |

शस्त्रं निहन्ति पुरुषस्य शरीरमेकं प्रज्ञा कुलं च विभवं च यशश्च हन्ति ||

अर्थ

शस्त्रांनी शत्रूंना मारलं तरी ते मरतील[च] अशी [खात्री] नाही. [कदाचित जखमा बऱ्या होऊन पुन्हा आपले सज्ज होतील.] परंतु बुद्धीचा वापर करून मारल तर निश्चितपणे अगदी नामशेष होतात. हत्यार [जर मारू शकलं तर] एकट्या शरीराचा नाश करत पण बुद्धी तर वैभव; सगळ घराणं आणि कीर्ति सर्वांचा नाश करते.

१११८. निपानमिव मण्डूकाः सरः पूर्णमिवाण्डजाः |

सोद्योगं नरमायान्ति विवशाः सर्वसम्पदः ||

अर्थ

ज्याप्रमाणे बेडूक तळ्याकडे आणि पक्षी  पूर्ण भरलेल्या जलाशयाकडे आपसूक येतात, [त्याचप्रमाणे] उद्यमशील माणसाकडे सर्व प्रकारच्या संपत्तीचा साठा त्याला वश होऊन जमतो.

१११७. गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैः |

या स्वयं पद्मनाभस्य मुखपद्माद्विनि:सृता ||

अर्थ

दुसऱ्या शास्त्रांच्या पसाऱ्याची जरूरच काय आहे? गीतेचे चांगल्या प्रकारे पठण करावे. ती तर खुद्द परमेश्वराच्या मुखकमलातून बाहेर आलेली आहे. [सर्व ज्ञानाच सार त्यात भरलेलं आहे.]

१११६. वपुर्याति श्रियो यान्ति यान्ति सर्वेऽपि बान्धवाः |

कथासारे हि संसारे कीर्तिरेका स्थिरा भवेत्‌ ||

अर्थ

शरीर नष्ट होत; अपार वैभव निघून जात; सर्व बान्धव [नातेवाईक; मित्र; संबंधित स्वर्गात] जातात. या क्षणभंगुर जगात कीर्ति हे एकच गोष्ट कायम टिकणारी आहे. [आपण आज नाही उद्या मरणारच आहोत तर चांगली कृत्ये करावी नाव तरी टिकेल बदनामी ओढवून घेऊ नये; बाकी सगळं जाणारच असत. नावाला जपावं. ]

१११५. वाचनं ज्ञानदं बाल्ये; तारुण्ये शीलरक्षकम् |

वार्धके दु:खहरणं; हितं सद्ग्रन्थवाचनम् ||

अर्थ

[चांगल्या] ग्रंथांच्या वाचनामुळे लहान वयात ज्ञान संपादन होते; तरूणपणी चारित्र्याच रक्षण करण्यास ते उपयोगी पडते आणि म्हातारपणी आपण [सद्ग्रंथाच्या वाचनाने] दु:ख विसरतो. [त्यामुळे] वाचन करणे हे आयुष्यात सर्वकाळी कल्याणकारी असते.

१११४. संसारविषवृक्षस्य द्वे एव मधुरे फले |

सुभाषितं च सुस्वादु सद्भिश्च सह सङ्गमः ||

अर्थ

या विषमय अशा संसार रूपी वृक्षाला दोनच मधुर फळं लागलेली असतात. [बाकी सर्व गोष्टी परिणामी कडवट; तुरट - शेवटी दुःखदायक असतात.] अतिशय मधुर अशी सुभाषिते आणि सज्जनांचा सहवास [ही ती मधुर फळे आहेत.]

१११३. तच्चिन्तनं तत्कथनमन्योन्यं तत्प्रबोधनम् |

एतदेकपरत्वं च तदभ्यासं विदुर्बुधाः ||

अर्थ

[फक्त] त्याबद्दलच विचार करणे; त्या बद्दल बोलणे; त्याच विषयाची चर्चा करणे याला बुद्धिमान लोक अभ्यास असे म्हणतात. [त्याच कामाला वाहून घेतलं तर कार्य तडीस जातात.]

१११२. यद्येन क्रियते किञ्चिद्येन येन यदा यदा |

विनाभ्यासेन तन्नेह सिद्धिमेति कदाचन ||

अर्थ

[माणूस] कुठलीही गोष्ट पूर्णत्वाला नेणार असेल तर मनापासून अभ्यास केल्याशिवाय त्याची पूर्तता कधीही होत नाही, मग साधन कुठलीही वापरू देत [मनापासून पूर्ण प्रयत्नानेच कुठलही काम तडीस जात.]