३०८. दुर्जनैरुच्यमानानि सस्मितानि प्रियाण्यपि |

अकालकुसुमानीव भयं संजनयन्ति हि ||

अर्थ

दुष्ट मनुष्य हसून गोडगोड बोलू लागला, तरी वेलीला अवेळी लागलेल्या फुलांप्रमाणे भीती उत्पन्न करतो. [योग्य वेळेच्या आधी फुले आली तर फळे धरत नाहीत. त्याप्रमाणे भाषण गोड असले तरी उपयोग होणार नाही. कदाचित त्रास सुद्धा होऊ शकेल ही भीती असते.]

३०७. प्रतिक्षणमयं कायः क्षीयमाणो न लक्ष्यते |

आमकुम्भ इवाम्भस्थो विशीर्णः सन्विभाव्यते ||

अर्थ

हा देह क्षणाक्षणाला झिजतोय पण कळत नाही. पाण्यात ठेवलेला कच्चा माठ जसा फुटला की, त्याचे तुकडे तुकडे झाले की मगच कळते. तशी या देहाची झीज पराकोटीला गेली की मगच कळते. [मृत्यु अचानक आला असं वाटत पण हळू हळू तो जवळ येत असतो.]

३०६. प्रस्तावसदृशं वाक्यं सद्भावसदृशं प्रियम् |

आत्मशक्तिसमं कोपं यो जानाति स पण्डितः ||

हितोपदेश

अर्थ

संदर्भाला योग्य असे भाषण करणे, चांगली [सामाजिक आणि नैतिकदृष्ट्या] गोष्ट म्हणून ती आवडणे, राग ताब्यात ठेवणे, या गोष्टी करणारा ज्ञानी [हुशार] होय.

३०५. निर्माय खलजिह्वाग्रं सर्वप्राणहरं नृणाम् |

चकार किं वृथा शस्त्रविषवह्नीन् प्रजापतिः ||

अर्थ

मनुष्याचे सर्व आणि प्राण हरण करणारे असे दुर्जनाच्या जिभेचे टोक ब्रह्मदेवाने निर्माण केल्यावर प्राणघातक शस्त्रे, विष अग्नि ह्या वस्तू उगाचच का बरे निर्माण केल्या? [दुर्जनाचे बोलणे हे त्या गोष्टींपेक्षाहि भयंकर आहे असा भाव]

३०४. जितरोषरया महाधियः सपदि क्रोधजितो लघुर्जनः |

विजितेन जितस्य दुर्मतेर्मतिमद्भिः सह का विरोधिता ||

माघ शिशुपालवध

अर्थ

क्रोधाच्या आवेगांवर बुद्धीमंतानी विजय मिळवलेला असतो. क्षुद्र माणसे लगेच क्रोधाच्या आहारी जातात. अशा [क्रोध ताब्यात ठेवणाऱ्या] बुद्धिमान लोकांबरोबर [क्रोधाने ज्यांच्यावर विजयं मिळवलेला आहे अशा] पराभूत माणसांना वैर करणं काय जमणार? [मैत्री होणे तर शक्यच नाही.]

३०३. हस्तमुत्क्षिप्य यातोऽसि बलात् कृष्ण किमद्भुतम् |

हृदयाद्यदि निर्यासि पौरुषं गणयामि ते ||

सूरदास

अर्थ

[सूरदास श्रीकृष्णाचे महान भक्त होते. त्यांच्याबरोबर देव सतत रहात असे. एकदा असेच त्यांच्या मांडीवर असताना देव पळून गेला. दृष्टीहीन सुरदास त्याला पकडू शकले नाहीत. तेंव्हा ते म्हणाले] हे कृष्णा, हात झटकून बळजबरीने पळालास यात काय नवल? तु जर माझ्या हृदयातून जर निघून गेलास तर तुझं कर्तृत्व मी मान्य करीन [ते इतके निस्सीम भक्त होते की देवाचा निवास त्यांच्या हृदयात पक्का होता.]

३०२. यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि |

निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते ||

अर्थ

ज्या ठिकाणी विद्वान् लोक नाहीत तेथे कमी बुद्धी असलेला माणूसदेखील स्तुतीला पत्र ठरतो. जसे जेथे [मोठे] वृक्ष नाहीत अशा प्रदेशात एरंडसुद्धा वृक्ष म्हणून मिरवतो.

३०१. कराग्रे वर्तते लक्ष्मीः करमध्ये सरस्वती |

करमूले तु गोविन्दः प्रभाते करदर्शनम् ||

अर्थ

हाताच्या [बोटांच्या] टोकाशी लक्ष्मीचा वास असतो, तळ हातामध्ये सरस्वती राहते आणि हाताच्या [दुसऱ्या] टोकाला [मनगटापाशी गोविंदाचा निवास असतो. [म्हणून] पहाटे [उठल्या उठल्या] हाताचे दर्शन घ्यावे.

३००. परदुःखं समाकर्ण्य स्वभावसरलो जनः |

उपकारासमर्थत्वात् प्राप्नोति हृदये व्यथाम् ||

अर्थ

दुसऱ्यावरचे दुःखद प्रसंग ऐकल्यावर उपकार करण्यास असमर्थ असल्यामुळे थोर माणसाला मनात तळमळ लागून राहते.

२९९. उत्तमः क्लेशविक्षोभं क्षमः सोढुं न हीतरः |

मणिरेव महाशाणघर्षणं न तु मृत्कणः ||

अर्थ

श्रेष्ठ पुरुषच [शारीरिक व मानसिक] क्लेशांचे आघात सहन करण्यास समर्थ असतो. इतर [क्षुद्र माणसांना] ते जमणार नाही, जसे उत्कृष्ट रत्नच मोठ्या दगडावरचे घर्षण सोसू शकते, मातीचे ढेकूळ ते सहन करू शकत नाही.

२९८. यदि न स्यान्नरपतिः सम्यङ् नेता ततः प्रजाः |

अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव ||

अर्थ

राजा [राज्याचा प्रमुख] हा जर चांगला नेता मुत्सद्दी नसेल तर समुद्रातील नावाडी नसलेल्या नावेप्रमाणे प्रजा भरकटत जाईल.

२९७. लुब्धो न विसृजत्यर्थं नरो दारिद्र्यशङ्कया |

दातापि विसृजत्यर्थं तयैव ननु शङ्कया ||

अर्थ

पैसे [दान केल्यामुळे] गरिबी येईल या भीतीने कंजूस मनुष्य ते दान करीत नाही. तर उदार माणूस [संपत्ति गेली तर नंतर दान करता येणार नाही अशा] त्याच भीतीने संपत्ति दान करत राहतो.

२९६. काचः काञ्चनसंसर्गाद् धत्ते मारकतीं द्युतिम् |

तथा सत्संनिधानेन मुर्खो याति प्रवीणताम् ||

अर्थ

सोन्याच्या संगतीत [सोन्याच्या कोंदणात बसवल्यामुळे साधी] काचसुद्धा पाचूचे तेज धारण करते. त्याप्रमाणे चांगल्या सहवासात मूर्ख सुद्धा सुज्ञ होतो.

२९५. उद्यमेन विना राजन् न सिध्यन्ति मनोरथाः |

कातरा इति जल्पन्ति यद् भाव्यं तद् भविष्यति ||

अर्थ

हे राजा, इप्सित गोष्टी प्रयत्न केल्याशिवाय पुऱ्या होत नाहीत. भित्रे लोक मात्र 'जे व्हायचे असेल ते होईल' असे म्हणतात.

२९४. अपमानं पुरस्कृत्य मानं कृत्वा च पृष्ठतः |

स्वकार्यमुद्धरेत् प्राज्ञः कार्यध्वंसो हि मूर्खता ||

अर्थ

अपमान स्वीकारून, गर्व बाजूला ठेऊन शहाण्या माणसाने आपल काम तडीस न्याव [मान अपमानाचा विचार करून] कामाचा नाश करणं हा मूर्खपणा आहे.

२९३. छिन्नोऽपि रोहति तरुः क्षीणोऽप्युपचीयते पुनश्चन्द्रः |

इति विमृशन्तः सन्तः सन्तप्यन्ते न ते विपदा ||

अर्थ

वृक्ष तोडला तरीसुद्धा तो पुन्हा वाढतो आणि चन्द्र क्षीण झाला तरीदेखील तो पुन्हा हळूहळू मोठा होतो असा विचार करून सज्जन संकटाने कधीही खचून जात नाहीत.

२९२. वासः प्रधानं खलु योग्यतायाः वासो विहीनं विजहाति लक्ष्मीः |

पीताम्बरं वीक्ष्य ददौ स्वकन्यां दिगम्बरं वीक्ष्य विषं समुद्रः ||

अर्थ

खरोखर योग्यता समजण्याच्या बाबतीत पोशाख महत्वाचे [काम] करतो. कपडे [चांगले नसतील त्याचा लक्ष्मी देखील त्याग करते [विष्णूचा] पितांबर [झुळझुळीत वस्त्र] पाहून सागराने त्याला स्वतःची मुलगी दिली तर दिगंबर अशा [दिशा हेच वस्त्र असणाऱ्या शंकराला] पाहून त्याने विष दिले.

२९१. यां चिन्तयामि सततं मयि सा विरक्ता साऽप्यन्यमिच्छति जनं स जनोऽन्यसक्तः |

अस्मत्कृते च परिशुष्यति काचिदन्या धिक् तां च तं च मदनं च इमां च मां च ||

राजा भर्तृहरि

अर्थ

[अशी आख्यायिका आहे की त्या राजाच्या दरबारात एक यती आला आणि त्यानी राजाला एक अप्रतीम फळ दिलं. हे खाऊन तु अमर होशील असं सांगितलं. राजाला पत्नी फार प्रिय असल्यामुळे त्याने ते राणीला दिलं. तिनी ते ठेवून दिलं आणि नंतर प्रधानाला दिलं. प्रधानाने त्याच्या आवडत्या दासीला दिलं आणि तिनी पुन्हा ते लपवून परत राजालाच दिलं. त्यामुळे राजा एकदम विरक्त झाला]

मी जिचा नित्य विचार करतो ती माझ्याबाबत उदास आहे, तिला दुसऱ्याच माणसाची आवड आहे तो तिसरीवरच प्रेम करतो आणि आमच्यासाठी सुद्धा वेगळीच स्त्री झुरते आहे. तिचा [राणीचा], त्याचा [प्रधानाचा, असा बेबनाव करणाऱ्या] मदनाचा, हिचा [दासीचा] आणि माझा सुद्धा धिक्कार असो.

२९०. यदा किञ्चिज्ज्ञोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवं तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदवलिप्तं मम मनः |

यदा किञ्चित्किञ्चिद् बुधजनसकाशादवगतं तदा मुर्खोऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ||

राजा भर्तृहरि नीतिशतक

अर्थ

जेंव्हा मी अगदी थोडस शिकलो तेंव्हा मी अगदी सर्वज्ञ आहे असा मला गर्व झाला. मी हत्तीप्रमाणे मदांध झालो. [नंतर] जेंव्हा मी, थोडा थोडा ज्ञानी लोकांच्या सहवासात आलो, तेंव्हा मला समजलं [की खरं तर] मी मूर्खच आहे. [आणि] ताप ज्याप्रमाणे उतरतो त्याप्रमाणे माझा माज निघून गेला.

२८९. दिल्लीश्वरो वा जगदीश्वरो वा मनोरथान्पूरयितुं समर्थः |

अन्यैर्नृपैर्यद् परिदीयमानं शाकाय वा स्याल्लवणाय वा स्यात् ||

पण्डितराज जगन्नाथ

अर्थ

[आमचं] ईप्सित पूर्ण करण्यास एक तर दिल्लीचे राजे [शहाजहान] किंवा जगाचा स्वामी समर्थ आहे दुसऱ्या राजांनी जरी सर्वतोपरी दिलं तरी ते [फक्त] मिठापुरतं किंवा [फार तर फार] भाजी पुरतं होईल.

२८८. मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः |

बन्धाय विषयासक्तं मुक्त्यै निर्विषयं स्मृतम्‌ ||

अर्थ

[आपले] मन हेच मुक्ती आणि बन्धन याला कारणीभूत असते. ते विषयात गुंतलेले असते त्यामुळे ते अडकते आणि जर ते आसक्त नसेल तर ते मुक्तच आहे असे धार्मिक ग्रंथात सांगितले आहे.