१४३४. योगीश्वरो महासेनः कार्तिकेयोऽग्निनन्दनः।

१४३४. योगीश्वरो महासेनः कार्तिकेयोऽग्निनन्दनः।

स्कंदः कुमारः सेनानी स्वामी शंकरसंभवः॥

अर्थ

आज कार्तिकी पौर्णिमा आहे. 

योग्यांमध्ये श्रेष्ठ, खूप मोठी सेना असलेला सेनापती, कृत्तिका आणि अग्नी यांचा, भगवान शंकर पासून निर्माण झालेला, श्रेष्ठ असा लहान वयाचा असे स्कंदाचे ( वर्णन) आहे.

Hindi अनुवाद:  

“योद्धाओं में श्रेष्ठ, विशाल सेना वाला सेनापति, कृत्तिका और अग्नि से उत्पन्न, भगवान शंकर से प्रकट हुआ, ऐसा श्रेष्ठ और बाल्यावस्था का स्कंद का वर्णन है।”

English Translation

The one who is supreme among the righteous, a commander with a great army, born of Krittika and Agni, manifested from Lord Shiva — this is the description of the noble and youthful Skanda.

१४३३. बद्धो मुक्त इति व्याख्या गुणतो मे न वस्तुतः

 १४३३. बद्धो मुक्त इति व्याख्या गुणतो मे न वस्तुतः। 

गुणस्य मायामूलत्वान्न मे मोक्षो न बन्धनम् ॥

अर्थ:

अद्वैत वेदान्ताचे सर्व तत्वज्ञान या एकाच‌ श्लोकात सांगत आहेत.

(त्रि) गुणांच्या अस्तित्वामुळे आत्म्याचे वर्णन (जन्म मरणाच्या साखळीतून) मुक्त -सुटका झालेला. किंवा बद्ध - अडकलेला असे केले आहे. हे (त्रिकालाबाधित) सत्य नाही. गुण हे मायेची निर्मिती असल्याने खरं तर (आत्म्याला) बन्ध हि नाही आणि मोक्षप्राप्ती सुद्धा नाही.

Hindi:
अद्वैत वेदान्त का सम्पूर्ण तत्वज्ञान इस एक ही श्लोक में बताया गया है।
तीनों गुणों (सत्व, रज, तम) के अस्तित्व के कारण आत्मा का वर्णन कभी मुक्त (जन्म-मरण के बंधन से छूटा हुआ) और कभी बंध (बंधन में पड़ा हुआ) ऐसा किया गया है।
लेकिन यह सत्य नहीं है, क्योंकि गुण माया की उत्पत्ति हैं। इसलिए वास्तव में आत्मा को न तो कोई बंधन है और न ही कोई मोक्ष प्राप्ति।

---

English:
The entire philosophy of Advaita Vedanta is expressed in this single verse.
Due to the existence of the three qualities (sattva, rajas, and tamas), the Self is described as either liberated (freed from the cycle of birth and death) or bound (caught in it).
However, this is not the ultimate truth, because the qualities themselves are creations of Maya. Hence, in reality, the Self is neither bound nor liberated.

१४३२. भाषाभेदाश्च वर्तन्ते ह्यर्थ एको न संशय:।

१४३२. भाषाभेदाश्च वर्तन्ते ह्यर्थ एको न संशय:। 

पात्रभेदे यथा खाद्यं स्वादभेदो न विद्यते ॥

अर्थ:

(अध्यात्मविद्येचा जर संस्कृत भाषेत अभ्यास किंवा उपदेश केला तरच खरं ज्ञान होते असा एक समज होता त्याच खंडन करणारा हा श्लोक आहे)

भाषेमध्ये (मराठी, संस्कृत असा ) फरक असला तरी त्यामधून निष्पन्न होणारा अर्थ एकच आहे यात शंकाच नाही.ज्याप्रमाणे अन्न दोन भांड्यामध्ये ठेवले तरी चवी मध्ये फरक पडत नाही.

Hindi translation:
भले ही भाषा (मराठी या संस्कृत) में अंतर हो, परंतु उनमें से निकलने वाला अर्थ एक ही होता है, इसमें कोई संदेह नहीं है। जैसे भोजन दो अलग-अलग बर्तनों में रखा जाए, तो भी उसके स्वाद में कोई अंतर नहीं पड़ता।

English translation:
Even though the language (Marathi or Sanskrit) may differ, there is no doubt that the meaning conveyed through them remains the same—just as food placed in two different vessels does not differ in taste.

१४३१. प्रमदा मदिरा लक्ष्मीर्विज्ञेया ‌त्रिविधा सुरा ।

 १४३१. प्रमदा मदिरा लक्ष्मीर्विज्ञेया ‌त्रिविधा सुरा ।

दृष्ट्वैवोन्मादयत्येका पीता चान्यातिसंचयात् ॥

अर्थ: 

स्त्री, दारू आणि संपत्ती या तीन प्रकारच्या दारू आहेत. (पहिली फक्त) पाहूनच चढते, दुसरी प्यायल्यावर चढते आणि (तिसरी) खूप (संपत्ती) खूप साठली तर माज चढतो.

Hindi translation:
"स्त्री, शराब और संपत्ति — ये तीन प्रकार की ‘दारू’ हैं। पहली (स्त्री), तो सिर्फ देखकर ही चढ़ जाती है, दूसरी (शराब) पीने पर चढ़ती है, और तीसरी (संपत्ति) जब बहुत जमा हो जाती है तो घमंड चढ़ जाता है।"

English translation:

"Women, liquor, and wealth — these are three kinds of intoxicants. The first (woman) intoxicates by mere sight, the second (liquor) after drinking, and the third (wealth) when it accumulates excessively, gives rise to arrogance."

१४३०. भुक्त्वा तृणानि शुष्कानि, पीत्वा तोयं जलाशयात् |

दुग्धं यच्छन्ति लोकेभ्य:, धेनवो लोकमातर: ||

आज गोवत्सद्वादशी म्हणजे वसुबारस.

म्हणून गायींचे महत्त्व विशद करणारा हा संस्कृत श्लोक.

अर्थ:

वाळलेले गवत खाऊन, जलाशयाचे पाणी पिऊन गायी लोकांना दूध देतात. गायी जगाच्या माताच होय.

हिंदी:

सूखी घास खाकर और जलाशय का पानी पीकर गायें लोगों को दूध देती हैं। गायें वास्तव में संसार की माताएँ ही हैं।

English Translation:

Having consumed (eaten) dry grass and drunk water from lakes, cows give milk. They are (indeed) mothers of the world.

१४२९. नानाशास्त्रविदो लोका नानादैवतपूजका:।

आत्मज्ञानं विना पार्थ सर्वकर्म निरर्थकम्॥

अर्थ :

माणसं वेगवेगळ्या विद्यांमध्ये कौशल्य मिळवतात, निरनिराळ्या देवतांची पूजा करतात. (पण) , हे अर्जुना,  आत्मज्ञाना शिवाय या कुठल्याही गोष्टीचा (मोक्षप्राप्ती साठी) उपयोग नाही.

हिंदी अनुवाद : 

"मनुष्य विभिन्न विद्याओं में निपुणता प्राप्त करता है और अलग-अलग देवताओं की पूजा करता है, परंतु हे अर्जुन, आत्मज्ञान के बिना इन में से किसी का भी (मोक्ष प्राप्ति के लिए) कोई उपयोग नहीं है।"

English translation:
"People attain mastery in different sciences and worship various deities, but O Arjuna, without self-knowledge, none of these lead to Moksha [Liberation]."

१४२८. पृथिव्यां यानि तीर्थानि स्नानदानेषु यत्फलम्।

 तत्फलं कोटिगुणितं ब्रह्मज्ञानसमं हि न ॥

अर्थ :

पृथ्वी वर जेवढी म्हणून तीर्थक्षेत्र आहेत, त्यात स्नान करून व भरपूर दाने दिल्याने जे पुण्य लाभते, त्याच्या कोटी पट केली तरी ते ब्रह्मज्ञानाची बरोबरी करू शकणार नाही.

हिंदी :

पृथ्वी पर जितने भी तीर्थस्थल हैं, उनमें स्नान करके और भरपूर दान देने से जो पुण्य मिलता है, उसके करोड़ गुना करने पर भी वह ब्रह्मज्ञान की बराबरी नहीं कर सकता।

English:

All the pilgrimages that exist on Earth, even if one bathes in them and gives abundant charity to gain merit, multiplying that merit by millions would still not equal the value of Brahma-jnana (spiritual knowledge of the Absolute).

१४२७. अष्टादश पुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम्।

परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्।।

अर्थ : 

अठरा पुराणांमध्ये महर्षी व्यासांनी दोनच गोष्टी सांगितल्या आहेत. इतरांसाठी चांगले काम करणे हे पुण्य आहे आणि इतरांना दुःख देणे हे पाप आहे.

हिन्दी :

महर्षि व्यास ने अठारह पुराणों में केवल दो बातें बताई हैं: 

दूसरों का भला करना पुण्य है।

दूसरों को दुख देना पाप है। 

English Translation

In the eighteen Puranas, Maharishi Vyasa has stated only two things: 

Doing good to others is merit.

Hurting others is a sin.

१४२६. नाहं वसामि वैकुंठे योगिनां हृदये रवौ।

 मद्भक्ता यत्र गायन्ति तत्र तिष्ठामि नारद ॥

अर्थ : परमेश्वराने भक्तीचा महिमा सांगितला आहे.

(श्रीकृष्ण म्हणतात) हे नारदा, मी वैकुंठात (देखील) नसतो, योगाचरण करणाऱ्याच्या कडे (सुद्धा) नाही, सूर्यावर नाही,(पण) माझे भक्त जिथे (नाम) गायन करतात तिथे मी उभा राहतो.

अर्थ हिन्दी :

श्रीकृष्ण, नारद मुनि से कहते हैं कि मैं न तो अपने वैकुंठ (निवास स्थान) में रहता हूँ और न ही योगियों के हृदय में रहता हूँ, बल्कि मैं तो वहीं निवास करता हूँ जहाँ मेरे भक्त मेरे नाम का कीर्तन (गायन या गुणगान) करते हैं। 

Meaning in English : 

(Lord Krishna says) "O' Narada, I do not reside in Vaikuntha, nor in the heart of the yogis, nor on the sun, but I stand wherever my devotees sing (my name).

१४२५. अङ्गेन गात्रं नयनेन वक्त्रं न्यायेन राज्यं लवणेन भोज्यम्।

धर्मेण हीनं खलु जीवितं च न राजते चन्द्रमसा विना निशा ॥

अर्थ :

एखादा अवयव योग्य नसेल, डोळ्यांशिवाय चेहरा,अन्यायाने चालवले जाणारे राज्य,मिठाशिवाय जेवण, अधर्मानी जगणं, चंद्र (आकाशात) नसलेली रात्र या गोष्टी कंटाळवाण्या होतात.

१४२४. ऐश्वर्यस्य समग्रस्य धर्मस्ययशसः श्रियः |

ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीरणा || 

हा विष्णुपुराणात आला आहे.  (विष्णु पुराण ६\५\७४) काही ठिकाणी धर्मस्य ऐवजी वीर्यस्य असा शब्द आहे. 

अर्थ:

संपूर्ण समृद्धता, धर्म , कीर्ती, ज्ञान आणि वैराग्य असणे या सहा गोष्टी एकदम असतात त्याला "भग" असे म्हणतात.

या सर्वांचा स्वामी असल्याने देवाला "भगवान " असे म्हणतात.

१४२३. भिक्षाहारी निराहारी भिक्षा नैव प्रतिग्रह:‌ ।

सदसद्गृहभिक्षान्नं सोमपानं दिने दिने ॥

अर्थ

भिक्षाहारी .........

भिक्षा मागून जेवण करणाऱ्याला (खरं म्हणजे)उपास‌ केल्याचं ( पुण्य ) मिळते. भिक्षा मागणे म्हणजे दान स्वीकारणे नाही. चांगल्या किंवा वाईट लोकांकडून सुद्धा भिक्षा मागणे म्हणजे अमृत पिण्याप्रमाणे (पुण्यकारक) आहे.

१४२२. नमोस्तुते व्यास विशालबुद्धे

फुल्लारविन्दायतपत्रनेत्र ।

येन त्वया भारत तैल पूर्णः

प्रज्वलितो ज्ञानमय प्रदीपः ।।

अर्थ : 

प्रकांड पंडित असणाऱ्या, पूर्ण उमललेल्या कमळाच्या पाकळी प्रमाणे दीर्घ नेत्र असणाऱ्या आणि ज्यांनी (महा)भारत रूपी अगदी भरपूर तेल असणारा, ज्ञानमय असा झगझगीत प्रकाश देणारा दीप प्रज्वलित केलात अशा, हे व्यास महर्षी, तुम्हाला (मी) वंदन करतो/ते. 

१४२१. पीत्वा पीत्वा पुनः पीत्वा यावत्पतति भूतले ।

उत्थाय च पुनः पीत्वा, पुनर्जन्म न विद्यते ॥

अर्थ :- (हा चार्वाक दर्शनाच्या तत्वज्ञानाचा श्लोक आहे)

(भरपूर दारू) पिऊन पुन्हा, जो जमिनीवर लोळण घेईल आणि उठल्यावर पुन्हा प्यावी. (जमेल तेवढा उपभोग घ्यावा.) पुनर्जन्म वगैरे काही नसते.

१४२०. अच्युतानन्तगोविन्दनामोच्चारणभेषजात्।

नश्यन्ति सकला रोगा: सत्यं सत्यं वदाम्यहम्।।

अर्थ

अच्युत, अनन्त, गोविन्द या नावांच्या उच्चारणरुपी औषधामुळे सर्व रोग दूर होतात. हे मी अगदी खरं खरं म्हणतो आहे.  

१४१९. सर्पो नृत्यति चेन्मञ्चे चक्राटस्तत्र कारणम्।

तं निगृह्य खलं पूर्वं कुर्यात् सर्पावरोधनम्॥

अर्थ : जर व्यासपीठावर (दुष्ट माणूस खूप महत्त्वाची) सूत्रे हलवत असेल तर गारुडी हा (मुख्य सूत्रधार) कारण आहे. त्या दुष्टाला पहिल्यांदा ताब्यात घेऊन मग सापाला निर्बंध घालावेत. 

दुष्ट माणूस - सर्प

१४१८. जन्मदु:खं जरादु:खं नित्यदु:खं पुनः पुनः।

संसारसागरे दु:खं तस्माज्जागृहि जागृहि॥

संसार रूपी समुद्रात (प्रत्येकाला) जन्माच्या वेळी, म्हातारपणी (वेगवेगळ्या दुखण्यामुळे) दु:ख असे सारखे दु:खच भोगावे लागते.म्हणून, जागा हो. जागा हो.(आणि मोक्षप्राप्तीचा प्रयत्न कर)

 

१४१७. गजाननाय महसे प्रत्यूहतिमिरच्छिदे ।

अपारकरुणापूरतरङ्गितदृशे नमः ॥

विघ्नरूपी अंध:काराचा नाश करणारा, व करुणारूपी अथांग जलराशींनी भरलेल्या डोळ्यांचा [असा] गणपती नावाच्या प्रकाशाला माझा नमस्कार असो.

१४१६. नातन्त्री विद्यते वीणा नाचक्रो विद्यते रथः।

नापतिः सुखमेधेत या स्यादपि शतात्मजा ॥

ज्याप्रमाणे एक वीणा तारे शिवाय आणि रथ चाका शिवाय चालवता येत नाही, त्याच प्रमाणे एक स्त्री तिच्या पती शिवाय सुखी राहू शकत नाही, जरी तिला शंभर पुत्र असतील तरीही

१४१५. आनृशंस्यमनुक्रोशः श्रुतं शीलं दमः शमः |

राघवं शोभयन्त्येते षड्गुणाः पुरुषोत्तमम् ||

दयाळूपणा, करुणा, विद्वत्ता, सत्चरित्रता, आत्मसंयम, शांत स्वभाव, हे सहा गुण नेहमी भगवान रामाला सुशोभित करतात.

१४१४. अव्याहृतं व्याहृताच्छ्रेय आहु:

सत्यं वदेद्‌ व्याहृतं तत्‌ द्वितीयम्‌ ।

प्रियं वदेद्‌ व्याहृतं तत्‌ तृतीयं

धर्मं वदेद्‌ व्याहृतं तच्चतुर्थम्‌ ॥

बोलण्यापेक्षा न बोलण हेच चांगलं सांगितलं आहे. [बोलणं वाणीचं प्रथम वैशिष्ट्य आहे आणि जर बोलावं लागलं तर] खरं बोलणं हे वाणीचं दुसरं वैशिष्ट्य आहे, म्हणजे मौनाची अपेक्षा पण अधिक लाभदायक आहे. [सत्य आणि] प्रिय बोलणं वाणीचे तिसरे वैशिष्ट्य आहे. [जर सत्य, प्रिय] यांच्या बरोबर जर धर्म संम्मत बोलणे ही वाणीची चौथी विशेषता आहे. [यांच्यामध्ये उत्तरोत्तर श्रेष्ठता आहे.

१४१३. न प्रहॄष्यति सन्माने नापमाने च कुप्यति।

न क्रुद्ध: परूषं ब्रूयात् स वै साधूत्तम: स्मॄत:॥

जो माणूस सन्मान केल्यावर आनंदी होत नाही आणि अपमान केल्यावर त्याला राग येत नाही, व राग आला तरी कठोर बोलत नाही, त्यालाच सज्जन माणसांमध्ये श्रेष्ठ म्हणतात.

१४१२. न कश्चित् कस्यचिन्मित्रं न कश्चित् कस्यचित् रिपु:।

कारणेनैव जायन्ते मित्राणि रिपवस्तथा॥

कोणी कोणाचा मित्र नाही किंवा शत्रु सुद्धा नाही. कारणानेच लोक शत्रु किंवा मित्र बनतात.

१४११. यस्मिन् जीवति जीवन्ति बहवः स तु जीवति |

काकोऽपि किं न कुरुते चञ्च्वा स्वोदरपूरणम् ||

ज्याच्या जगण्यामुळे अनेक लोकांचे जीवन चालते, तोच माणूस [जीवनात] खरा विजयी म्हटला जातो. जो जगल्यामुळे खूप लोकांना जगण्यासाठी (मदत)ह़ोते.तोच खरा जगला.(त्याच्या जगण्याचं सार्थक झाले, नाही तर) कावळे सुद्धा चोचीने आपले पोट भरत नाहीत काय?

१४१०. वयमिह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं दुकूलैः

सम इह परितोषो निर्विशेषो विशेषः |

स तु भवतु दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला

मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान् को दरिद्रः ||

 

आश्रमात रहाणारा योगी एका राजाला म्हणतो,

आम्ही लोक वृक्षाच्या सालाचे वस्त्र धारण करून जितके संतुष्ट आहोत, तितकेच खूप महाग रेशमाचे वस्त्र धारण करून तुम्ही [राजा] संतुष्ट आहात. संतुष्टी (happyness दोघांमध्ये ) सारखीच आहे. त्यात काहीच फरक नाही. जगात दरिद्री तो व्यक्ती आहे की ज्याच्या इच्छा खूप आहेत. मनाने संतुष्ट असणाऱ्याला कोण धनवान आणि कोण निर्धन.

१४०९. मातृवत् परदारेषु परद्रव्याणि लोष्ठवत्।

आत्मवत् सर्वभूतानि यः पश्यति सः पण्डितः॥

दुसऱ्याच्या पत्नीला आपल्या माते समान [जो मानतो], दुसऱ्याच्या संपत्तीला माती समान [जो मानतो]. सर्व वस्तू (चेतन किंवा अचेतन) या मध्ये (ब्रह्माचा अंश तसेच मी) आहे [असे ज्याला समजते] तोच खरा ज्ञानी.

१४०८. पिता धर्मः पिता स्वर्गः पिता हि परमं तपः।

पितरि प्रीतिमापन्ने सर्वाः प्रीयन्ति देवता।।

पिता हाच धर्म आहे, पिता हा स्वर्ग आहे आणि पिता हिच सर्व श्रेष्ठ तपस्या आहे. वडील प्रसन्न झाल्यावर सर्व देव प्रसन्न होतात.

१४०७. क्षमावशीकृतेर्लोके क्षमया किं न साध्यते।

 शान्तिखड्गः करे यस्य किं करिष्यति दुर्जनः।।

ह्या जगात क्षमा [केल्याने] लोक वश होतात. क्षमा केल्याने काय साधत नाही. [सर्व साध्य होते]. ज्या माणसापाशी शांती रूपी तलवार आहे, [त्याचं] दुष्ट काहिही वाकड करू शकत नाही.

१४०६. आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।

नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति।।

आळशीपणा हा माणसाचा शरीरातला सर्वात मोठा शत्रु आहे व माणसाचा सर्वात मोठा मित्र परिश्रम हा आहे. याची कास धरल्यास (कोणाचाही) नाश होत नाही.

१४०५. व्यायामात् लभते स्वास्थ्यं दीर्घायुष्यं बलं सुखम्।

आरोग्यं परमं भाग्यं स्वास्थ्यं सर्वार्थसाधनम्॥

[नियमित] व्यायामामुळे स्वास्थ्य, दीर्घायुष्य, बल आणि सुख यांची प्राप्ति होते. निरोगी असणे हे परम भाग्य आहे आणि [चांगल्या] स्वास्थ्यामुळे सर्व कार्य सिद्धिस जातात.

१४०४. क्रोधमूलो मनस्तापः क्रोधः संसारबन्धनम्।

धर्मक्षयकरः क्रोधः तस्मात्क्रोधं परित्यज॥

क्रोध हा मनाच्या दुखा:चे प्राथमिक कारण आहे. संसार बन्धनाचे कारण असतो. क्रोध हा धर्माचा नाश करणार असतो. त्यामुळे [माणसाने] क्रोधाचा निरंतर त्याग करावा.