भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाण भारती।
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥

Wednesday, December 28, 2011

५४६. यस्य न ज्ञायते शीलं न कुलं न च संश्रय: |

न तेन संगतिं कुर्यात् इत्युवाच बृहस्पति: ||

अर्थ

[देवांचा राजनीतीचा गुरु] बृहस्पती म्हणतो कि ज्याचे चारित्र्य ठाऊक नाही; घराणे माहित नाही; तो कोणाच्या आश्रयाने राहतो ते माहित नाही; त्याच्या बरोबर संबंध जोडू नयेत.

Tuesday, December 27, 2011

५४५. कृते प्रतिकृतिं कुर्यात् हिंसिते प्रतिहिंसितम् |

न तत्र दोषं पश्यामि दुष्टे दुष्टं समाचरेत् ||

अर्थ

[जो जसं] वागेल त्याला [तशीच] परतफेड करावी. [त्यांनी] हिंसा केल्यास त्यावर हिंसेनेच जवाब द्यावा. त्यात मला दोष दिसत नाही. दुष्ट माणसांशी दुष्टपणेच वागावे.

Monday, December 26, 2011

५४४. नाहं जानामि केयूरे नाहं जानामि कुण्डले |

नूपुरे त्वभिजानामि नित्यं पादाभिवन्दनात् ||

अर्थ

सीतेने वाटेत टाकलेले दागिने दाखवल्यावर लक्ष्मण म्हणतो ." मला [वहिनीच्या] वाकी माहित नाहीत. [मी त्या ओळखू शकणार नाही.] कर्णभूषणे सुद्धा माहित नाहीत. नेहमी चरणांना नमस्कार केल्यामुळे पैंजण मात्र मी ओळखतो. [मोठी वहिनी म्हणून लक्ष्मण नेहमी नमस्कार करत असे.]

५४३. उद्बोधकं प्रेरकं च रञ्जकं ज्ञानदं तथा |

चतुर्विधं हि वक्तृत्वं सर्वमेकत्र दुर्लभम् ||

अर्थ

वक्तृत्वामधे चार [गुण] असतात ते म्हणजे [चांगला] उपदेश असले; [कुठल्यातरी चांगल्या गोष्टीला] प्रवृत्त करेल; मनोरंजन करेल, त्याचप्रमाणे [कधीकधी] माहिती मिळते. पण या चारही गोष्टी एकत्र असणं हे फारच दुर्मिळ आहे.

Friday, December 23, 2011

५४२. दण्डश्चेन्न भवेल्लोके विनश्येयु: इमा: प्रजा: |

जले मत्स्यानिवाऽभक्ष्यन् दुर्बलान्बलवत्तरा: ||

अर्थ = जर दण्ड [शिक्षा] नसेल तर प्रजेचा नाश होईल. पाण्यात ज्याप्रमाणे मोठे मासे लहान माशांना खातात त्याप्रमाणे सामर्थ्यवान लोक दुबळ्यांचा नाश करतील.

५४१. दण्ड: शास्ति प्रजा: सर्वा: दण्ड एवाभिरक्षति |

दण्ड: सुप्तेषु जागर्ति दण्डं धर्मं विदुर्बुधाः ||

अर्थ

सर्व प्रजेवर [अन्याय केल्यास] शिक्षा असा दंडक असतो तो दण्ड [प्रशासनाचे नियम आणि त्यानुसार शिक्षा] सर्वांचे रक्षण करतो. झोपलेल्यांचे [अज्ञानी जनांचे] बाबतीत दण्डच जागृत असतो. विद्वान लोक दंडाला धर्माप्रमाणे मन देतात.

Thursday, December 22, 2011

५४०. उत्तमं प्रणिपातेन शूरं भेदेन योजयेत् |

नीचमल्पप्रदानेन समशक्तिं पराक्रमै: ||

अर्थ

थोर लोकांशी वागताना नमस्काराने [आदराने वागून त्यांच मन] जिंकावं; पराक्रमी असेल तर भेदाचा वापर करावा; [त्याच्याशी भांडण काढल्यास तो भारी पडतो; म्हणून दुसर निमित्त काढावं] क्षुद्र व्यक्तीला थोडसं देऊन गप्प करावं. जो बरोबरीचा असेल त्याच्याशी आपला पराक्रम दाखवून त्याला जिंकावं.

५३९. सर्वनाशे समुत्पन्ने अर्धं त्यजति पण्डित: |

अर्धेन कुरुते कार्यं सर्वनाशो हि दुस्तर: ||

अर्थ

विद्वान मनुष्य सर्व नाहीसं होण्याची वेळ आली असता अर्ध टाकून, [उरलेलं वाचवतो] त्या बचावलेला अर्ध्याने तो आपला कार्यभाग पुरा करतो. कारण सगळंच गेलं तर त्यातून मार्ग काढणं अतिशय कठीण असतं.

Tuesday, December 20, 2011

५३८. उपाध्यायान्दशाचार्य आचार्याणां शतं पिता |

सहस्रं तु पितृन् माता गौरवेणातिरिच्यते ||

अर्थ

उपाध्यायापेक्षा गुरु दहापटीने, गुरुपेक्षा पिता शंभरपटीने, तर पित्यापेक्षा हजारपटीने माता श्रेष्ठ आहे.

५३७. आचार: कुलमाख्याति वपुराख्याति भोजनम् |

वचनं श्रुतमाख्याति स्नेहमाख्याति लोचनम् ||

अर्थ

घरंदाजपणा वागणुकीवरून समजतो, तब्बेतीवरून जेवण काय जेवता ते कळतं, सुशिक्षितपणा समजतो तो बोलण्या चालण्या वरून, किती प्रेम आहे ते डोळ्यावरून कळतं.

Monday, December 19, 2011

५३६. न दैवमेव संचित्य स्वोद्यमं मानवस्त्यजेत् |

अनुद्यमेन किं तैलं तिलेभ्यो लभ्यते क्वचित् ||
अर्थ

[फक्त] नशिबाचाच [नशीब देईल असा] विचार करून मनुष्याने आपला प्रयत्न सोडू नये. [जसं] प्रयत्न केल्याशिवाय तिळापासून तेल कधी मिळते काय?

५३५. आदौ चित्ते तत: काये सतां संजायते जरा |

असतां च पुन: काये नैव चित्ते कदाचन ||

अर्थ

सज्जनाच्या बाबतीत म्हातारपण हे आधी मनाला आणि नंतर शरीराला येत. पण दुष्ट लोकांच्या बाबतीत मात्र त्यांच शरीरच म्हातार होत, मन कधीच [जर्जर] होत नाही. [त्यांच्या वासना नाहीशा होत नाहीत. सज्जन आहे त्यात समाधानी राहतात.]

Friday, December 16, 2011

५३४. वहन्ति वर्षन्ति नदन्ति भान्ति ध्यायन्ति नृत्यन्ति समाश्वसन्ति |

नद्यो घना मत्तगजा वनान्ता: प्रियाविहीना: शिखिन: प्लवङ्गा: ||

अर्थ

रामायणातील पावसाळ्याचे वर्णन - नद्या वहात आहेत, ढग वर्षाव करीत आहेत, मस्त हत्ती चीत्कार करत आहेत, मोर नाचत आहेत, माकडे [स्वस्थ] बसली आहेत, विरही जन प्रियकराचे चिंतन करत आहेत. [सर्व क्रियापदे आधी आणि कर्ते नंतर ओळीनी आले आहेत - यथासांख्य अलंकार ]

Thursday, December 15, 2011

५३३. नरा: सुरा वा पशव: परेऽपि वा; न निन्दनीया: पुरुषेण भूष्णुना |

यतोऽत्र दोषप्रचुरे जगत्त्रये न सन्ति ते वीतगुणा: कलावपि ||

अर्थ

स्वतः प्रगतीची इच्छा करणाऱ्या माणसाने मानव, देव, राक्षस अथवा इतर कोणाचीही निंदा करू नये कारण या कलीयुगात सुद्धा; या दोषांनी भरलेल्या जगात गुणहीन असा कोणीच नसतो. [त्याच्या दोषाकडे दुर्लक्ष करून गुणाचा उपयोग करून घ्यावा]

५३२. गुणदोषौ बुधो गृह्णन् इन्दुक्ष्वेडाविवेश्वर: |

शिरसा श्लाघते पूर्वं परं कण्ठे नियच्छति ||

अर्थ

भगवान शंकराने ज्याप्रमाणे चन्द्र आणि विष यांना न्याय दिला आहे त्याप्रमाणे शहाण्या माणसाने करावे. पहिल्याला [चंद्राला देवानी] मस्तकावर स्थान दिलं आहे तर विष गळ्यातच रोखल आहे. [आपल्याला चांगल्या आणि वाईट गोष्टींचा सामना करावा लागतो तर चांगल्याच सन्मान करावा पण वाईट मात्र पोटातच घेऊ नये; कोणाला सांगू पण नाही गळ्यापाशीच राखावं]

Tuesday, December 13, 2011

५३१. एष वन्ध्यासुतो याति खपुष्पकृतशेखर: |

कूर्मक्षीरचये स्नात: शशशृङ्गधनुर्धर: ||

अर्थ

सशाच्या शिंगाचं धनुष्य घेऊन; डोक्यावर आकाशपुष्पे माळून; विपुल अशा कासवाच्या दुधात नाहून हा वांझोटीचा मुलगा चालला आहे. [तत्वज्ञानी लोक जग हा असा आभास आहे असं सांगतात; वदतो व्याधात असं अशा वाक्यांना म्हणतात]

५३०. जले तैलं खले गुह्यं पात्रे दानं मनागपि |

प्राज्ञे शास्त्रं स्वयं याति विस्तारं वस्तुशक्तित: ||

अर्थ

पाण्यात पडलेलं तेल; दुष्ट माणसाला कळलेलं लहानसं रहस्य; लायक व्यक्तीला केलेल थोडसं दान आणि हुशार माणसाला सांगितलेलं शास्त्र या गोष्टी अगदी छोट्या असल्या तरी त्या विस्तार पावतात. [पाणी; वाईट व्यक्ती; सत्पात्री केलेले दान; बुद्धिमान माणूस यांच्यामध्ये असणाऱ्या अंगभूत सामर्थ्यामुळे सहवासात आलेल्या गोष्टींचा विस्तार होतो.]

५२९. मनस्वी म्रियते कामं कार्पण्यं न तु गच्छति |

अपि निर्वाणमायाती नानलो याति शीतताम् ||

अर्थ

मनस्वी [कणखर मनाचा] माणूस [आपल्या ध्येयासाठी] खुशाल मरतो, [कष्ट सोसून अगदी हलाखीच्या परिस्थितीत जातो.] पण लाचारपणा करीत नाही. अग्नि विझून जाईल पण थंड होत नाही.

५२८. उग्रत्वं च मृदुत्वं च समयं वीक्ष्य संश्रयेत् |

अन्धकारमसंहृत्य नोग्रो भवति भास्कर: ||

अर्थ

काळवेळेचा विचार करून [माणसाने] कठोरपणे किंवा मृदुतेने वागले पाहिजे. सूर्य अंधार नाहीसा करेपर्यंत तीव्रतेने तळपत नाही. [सकाळची किरणे कोवळी असतात.]

Friday, December 9, 2011

५२७. पुण्यस्य फलमिच्छन्ति पुण्यं नेच्छन्ति मानवा: |

फलं पापस्य नेच्छन्ति पापं कुर्वन्ति नित्यशः ||

अर्थ

पुण्य [कृत्य] करण्याची माणसाची इच्छा नसते त्याला [फक्त] पुण्यकृत्याचे फळ [स्वर्ग; मोठेपणा ] हवा असतो. पापाचं फळ त्यांना नको असतं पण ते नेहमी पाप मात्र करत असतात.

Thursday, December 8, 2011

५२६. माधुर्यमक्षरव्यक्ति: पदच्छेदस्तु सुस्वर: |

धैर्यं लयसामर्थ्यं च षडेते पाठके गुणा: ||

अर्थ

[वाचनात] गोडवा; स्पष्ट उच्चार; सर्व शब्द [नीट] वेगवेगळे [उच्चारणे] धीटपणा; चांगला आवाज आणि लय पकडणं या सहा गोष्टी हे अभिवाचन करणाराचे [मन्त्र म्हणणारा; शिक्षक यांचे] गुण आहेत.

Wednesday, December 7, 2011

५२५. हरे: पादाहति: श्लाघ्या न श्लाघ्यं खररोहणम् |

स्पर्धापि विदुषा योग्या न योग्या मूर्खमित्रता ||

अर्थ

सिंहाने लत्ताप्रहार केला तरी स्तुत्य आहे, पण गाढवाच्या पाठीवर बसणे कौतुकास्पद नाही. मूर्खांशी मैत्री करणं बरोबर नाही विद्वानांशी स्पर्धा केली तरी चांगलं आहे.

५२४. निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु लक्ष्मी: समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् |

अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा न्याय्यात्पथ: प्रविचलन्ति पदं न धीरा: ||

नीतिशतक राजा भर्तृहरि

अर्थ = वानोत निन्दोत सुनीतिमंत चळो असो वा कमला गृहात | हो मृत्यू आजिची घडो युगांती सन्मार्ग सोडोनी भले न जाती || वामन पण्डित

Monday, December 5, 2011

५२३. गुणा: कुर्वन्ति दूतत्वं दूरेऽपि वसतां सताम् |

केतकीगन्धमाघ्रातुं स्वयमायान्ति षट्पदा: ||

अर्थ

लांबवर रहात असले तरी सज्जनांचे गुण त्यांची [कीर्ति पसरण्यासाठी] दूताचे काम करतात. [दूर वर असला तरी] केवड्याचा सुगंधाचा आस्वाद घेण्यासाठी भ्रमर स्वतःहून येतात.

५२२. गुरुः पिता गुरुर्माता गुरुरेव परः शिवः ।

शिवे रुष्टे गुरुस्त्राता गुरौ रुष्टे न कश्चन ||

अर्थ

गुरु म्हणजे आपले आई वडील आहेत, गुरु प्रत्यक्ष शंकर आहे. जरी ईश्वर आपल्यावर रागावला तरी गुरु निश्चितपणे आपले रक्षण करेल. पण गुरु जर आपल्यावर रागावला तर आपले रक्षण साक्षात ईश्वर सुध्दा करु शकणार नाही.

५२१. चातकस्त्रिचतुरान् पय:कणान् याचते जलधरं पिपासया |

सोऽपि पूरयति विश्वमम्भसा हन्त हन्त महतामुदारताम् ||

अर्थ

तहान लागल्यामुळे चातक पक्षी जल धारण करणाऱ्या [मेघा] कडे दोन - चार पाण्याचे थेंब [अगदी थोड पाणी] मागतो, तरीसुद्धा तो ढग सम्पूर्ण जग पाण्याने भरून टाकतो. अबब! केवढा हा थोर लोकांचा उदारपणा! [चातक पक्षी फक्त ढगातून पडणारे पावसाचे पाणीच पितो अशी कवि कल्पना आहे.]

५२०. शत्रोरपि गुणा ग्राह्या दोषा वाच्या गुरोरपि |

सर्वथा सर्वयत्नेन पुत्रे शिष्ये हितं वदेत् ||

अर्थ

चांगले गुण जरी शत्रु असला तरी त्याच्या पासून सुद्धा घ्यावे; मोठी माणसं [आपल्यापेक्षा] असली तरी त्यांचे दोष [गोड भाषेत] सांगावेत. आपला शिष्य किंवा मुलगा [अपत्य] हर तऱ्हेने; सगळ्या बाजूंनी प्रयत्न करून त्याच्या कल्याणाचे सांगावे.

५१९. य: पठति लिखति पश्यति परिपृच्छति पण्डितानुपाश्रयते |

तस्य दिवाकरकिरणै: नलिनीदलमिव विकास्यते बुद्धि: ||

अर्थ

जो वाचन करतो; लिखाण करतो; निरीक्षण करतो; [मनात आलेल्या शंका] विचारतो; ज्ञानी लोकांचा आश्रय घेतो त्याची बुद्धी, सूर्यकिरणांमुळे कमळाच्या पाकळ्या ज्याप्रमाणे विकसित होतात त्याप्रमाणे विकास पावते.

Thursday, December 1, 2011

५१८. यच्छक्यं ग्रसितुं ग्रस्यं ग्रस्तं परिणमेच्च यत् |

हितं च परिणामे यत् तत् अद्यं भूतिमिच्छता ||

अर्थ

समृद्धीची इच्छा करणाऱ्या माणसाने [शक्य गोष्टींपैकी] जेवढा घास [तोंडात मावेल; पकडता येईल] आणि खाल्ला [पळवला] असता पचेल; शेवटी कल्याणकारक होईल तेवढंच खावं [ताब्यात घ्यावं].