भवति विपद्यपि महतामङ्गीकृतवस्तुनिर्वाह: ॥
अर्थ
[ग्रहणकाळी] राहूने ग्रासले असतानाहि सूर्य [रोजच्या प्रमाणे] कमळांना उमलवतोच. आपल्यावर संकटे आली तरी थोर लोक आपली स्वीकृत कार्ये निष्ठेने पूर्ण करीत असतात.
ह्या संस्कृत सुभाषितांचा अर्थ सौ. मंगला केळकर यांनी समजावून सांगितला आहे.
भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाण भारती।
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥
Monday, April 30, 2012
६६०. पतितोऽपि राहुवदने तरणिर्बोधयति पद्मखण्डानि |
६५९. नात्मानमवमन्येत पूर्वाभिरसमृद्धिभि: |
आमृत्यो: श्रममन्विच्छेन्नैनां मन्येत दुर्लभाम् ||
अर्थ
पूर्वायुष्यात गरिबी असली तरी माणसाने कधी स्वतःबद्दल तुच्छता वाटून घेऊ नये. संपत्ती आपल्याला मिळणार नाही अस वाटून न घेता मरे पर्यंत श्रम करीत राहावे. [म्हणजे ती पुढे तरी नक्की मिळेल.]
अर्थ
पूर्वायुष्यात गरिबी असली तरी माणसाने कधी स्वतःबद्दल तुच्छता वाटून घेऊ नये. संपत्ती आपल्याला मिळणार नाही अस वाटून न घेता मरे पर्यंत श्रम करीत राहावे. [म्हणजे ती पुढे तरी नक्की मिळेल.]
६५८. मातुलस्य बलं माता; जामातुर्दुहिता बलम् |
श्वशुरस्य बलं भार्या ;स्वयमेवातिथेर्बलम् ||
अर्थ
मामाचे सारे बळ आपली आई असते. जावयाचे बळ म्हणजे आपली मुलगी असते. सासऱ्याचे बळ म्हणजे आपली बायको असते. अतिथी-पाहुण्याचे बळ आपण स्वतःच असतो. [पाहुणे आले तर आपण जातीनी त्यांची काळजी घ्यायला पाहिजे मामा; जावई; सासरा आले तर त्यांची बडदास्त ते ते राखतात तसंच ही बलस्थाने नसतील तर ही मंडळी निष्प्रभ होतात.]
अर्थ
मामाचे सारे बळ आपली आई असते. जावयाचे बळ म्हणजे आपली मुलगी असते. सासऱ्याचे बळ म्हणजे आपली बायको असते. अतिथी-पाहुण्याचे बळ आपण स्वतःच असतो. [पाहुणे आले तर आपण जातीनी त्यांची काळजी घ्यायला पाहिजे मामा; जावई; सासरा आले तर त्यांची बडदास्त ते ते राखतात तसंच ही बलस्थाने नसतील तर ही मंडळी निष्प्रभ होतात.]
६५७. कृते च रेणुका कृत्या ;त्रेतायां जानकी तथा |
द्वापरे द्रौपदी कृत्या ; कलौ कृत्या गृहे गृहे ||
अर्थ
कृतयुगात जमदग्नीची पत्नी रेणुका ही कृत्या [जिच्यामुळे अनर्थ घडला] ठरली. त्रेता युगात रामपत्नी सीता, द्वापर युगात द्रौपदी ही सुद्धा एकटीच कृत्या होती. पण कलियुगात मात्र घराघरातून कृत्या निर्माण होत आहेत.
अर्थ
कृतयुगात जमदग्नीची पत्नी रेणुका ही कृत्या [जिच्यामुळे अनर्थ घडला] ठरली. त्रेता युगात रामपत्नी सीता, द्वापर युगात द्रौपदी ही सुद्धा एकटीच कृत्या होती. पण कलियुगात मात्र घराघरातून कृत्या निर्माण होत आहेत.
Wednesday, April 25, 2012
६५६. ग्रीष्मवर्ज्येषु कालेषु दिवास्वापात्प्रकुप्यत:|
श्लेष्मपित्ते; दिवास्वापस्तस्मात्तेषु न शस्यते ||
अर्थ
उन्हाळयाखेरीज इतर ऋतूत दिवसा झोपण्याने कफ व पित्त यांची फार [त्रासदायक] वाढ होते. म्हणून त्याकाळात दिवसा झोपणे हिताचे नाही. म्हणून दिवसा झोपू नये.
अर्थ
उन्हाळयाखेरीज इतर ऋतूत दिवसा झोपण्याने कफ व पित्त यांची फार [त्रासदायक] वाढ होते. म्हणून त्याकाळात दिवसा झोपणे हिताचे नाही. म्हणून दिवसा झोपू नये.
६५५. अकर्णमकरोत्शेषं विधिर्ब्रह्माण्डभङ्गधी: |
श्रुत्वा रामकथां रम्यां शिर: कस्य न कम्पते ||
अर्थ
रम्य अशी श्रीरामकथा ऐकून कोणाचे मस्तक [भावना उचंबळून] डोलणार नाही? [शेषाने जर रामकथा ऐकली तर त्याचे मस्तक डोलाल्यामुळे] त्याच्या मस्तकावरचा ब्रह्मांडगोल कोसळून फुटून जाईल या भीतीने ब्रह्मदेवाने शेषाला कर्णहीन बनवले.
अर्थ
रम्य अशी श्रीरामकथा ऐकून कोणाचे मस्तक [भावना उचंबळून] डोलणार नाही? [शेषाने जर रामकथा ऐकली तर त्याचे मस्तक डोलाल्यामुळे] त्याच्या मस्तकावरचा ब्रह्मांडगोल कोसळून फुटून जाईल या भीतीने ब्रह्मदेवाने शेषाला कर्णहीन बनवले.
Monday, April 23, 2012
६५४. गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो; बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बल: |
पिको वसन्तस्य गुणं न वायस; करी च सिंहस्य बलं न मूषक:||
अर्थ
गुणी माणसालाच गुणांची किंमत कळते; गुणहीन माणसाला नाही. बलवान माणूस बळ जाणतो; दुबळ्याला त्याचा अंदाज लागणार नाही. वसन्त ऋतुचे गुण कोकीलालाच कळणार; कावळ्याला नव्हे. सिंहाचे सामर्थ्य उंदराला कळणार नाही; हत्तीलाच कळेल.
अर्थ
गुणी माणसालाच गुणांची किंमत कळते; गुणहीन माणसाला नाही. बलवान माणूस बळ जाणतो; दुबळ्याला त्याचा अंदाज लागणार नाही. वसन्त ऋतुचे गुण कोकीलालाच कळणार; कावळ्याला नव्हे. सिंहाचे सामर्थ्य उंदराला कळणार नाही; हत्तीलाच कळेल.
६५३. एकेन तिष्ठताधस्तादन्येनोपरि तिष्ठता |
दातृयाचकयोर्भेद: कराभ्यामेव सूचित: ||
अर्थ
एक खाली असलेला [हात आणि] आणि दुसरा वर असलेला हात अशा दोन हातांमुळे देणारा आणि घेणारा समजतोच. [देणा-याचा हात वर आणि घेणा-याचा हात खाली असतो. म्हणजे दाता श्रेष्ठ आहे अगदी प्रत्यक्षच दिसत.]
अर्थ
एक खाली असलेला [हात आणि] आणि दुसरा वर असलेला हात अशा दोन हातांमुळे देणारा आणि घेणारा समजतोच. [देणा-याचा हात वर आणि घेणा-याचा हात खाली असतो. म्हणजे दाता श्रेष्ठ आहे अगदी प्रत्यक्षच दिसत.]
Friday, April 20, 2012
६५२. गुणा गुणज्ञेषु गुणी भवन्ति ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषा: |
आस्वाद्यतोया: प्रभवन्ति नद्य: समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेया:||
अर्थ
गुण जाणणारे असतील त्यांच्याजवळ गुण हे गुण ठरतात. तेच निर्गुणी माणसांकडे [गुणी माणसांचे गुण सुद्धा] दोषच ठरतात. नद्या उगम पावतात तेंव्हा त्यांच पाणी चवदार असतं, पण समुद्राला मिळाल्यावर तेच पाणी [पिण्यास] अयोग्य [खारट] होत.
६५१. उपसर्गेऽन्यचक्रे च दुर्भिक्षे च भयावहे |
असाधुजनसंसर्गे य: पलायते स जीवति ||
अर्थ
आपल्या मागे नसती कटकट लागली; परकीयांचे आक्रमण झाले; भयानक दुष्काळ पडला किंवा दुष्ट लोक छळू लागले की जो पळून जातो तोच वाचतो.
Wednesday, April 18, 2012
६५०. एकस्य कर्म संवीक्ष्य करोत्यन्योऽपि गर्हितम् |
गतानुगतिको लोको न लोक: पारमार्थिक: ||
अर्थ
एखाद्याने केलेले काम [ते जरी वाईट असले तरी] दुसरा तसेच निंद्य काम करतो. जग हे परंपरावादी आहे. खरा अर्थ जाणून लोक काही करत नसतात.
अर्थ
एखाद्याने केलेले काम [ते जरी वाईट असले तरी] दुसरा तसेच निंद्य काम करतो. जग हे परंपरावादी आहे. खरा अर्थ जाणून लोक काही करत नसतात.
Tuesday, April 17, 2012
६४९. बुद्धेर्बुद्धिमतां लोके नास्त्यगम्यं हि किञ्चन |
बुद्ध्या यतो हता नन्दाश्चाणक्येनासिपाणय:||
अर्थ
बुद्धिमान लोकांच्या बुद्धीला अवगत न होणारे असे काहीच नसते. नुसत्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर चाणक्याने शस्त्रधारी नंदांचाही नाश केला.
अर्थ
बुद्धिमान लोकांच्या बुद्धीला अवगत न होणारे असे काहीच नसते. नुसत्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर चाणक्याने शस्त्रधारी नंदांचाही नाश केला.
Monday, April 16, 2012
६४८. अहन्यहनि भूतानि गच्छन्तीह यमालयम् |
शेषा: स्थावरमिच्छन्ति किमाश्चर्यमत: परम् ||
अर्थ
दर दिवशी असंख्य प्राणी यमपुरीस जातात असं दिसत असूनही सर्वांची इस्टेट करण्याची [जोराची] इच्छा असते. यापेक्षा मोठे आश्चर्य कोणते?
अर्थ
दर दिवशी असंख्य प्राणी यमपुरीस जातात असं दिसत असूनही सर्वांची इस्टेट करण्याची [जोराची] इच्छा असते. यापेक्षा मोठे आश्चर्य कोणते?
६४७. आदौ देवकीदेवगर्भजननं गोपीगृहे मायापूतनजीवितापहरणं गोवर्धनोद्धारणम् |
कंसच्छेदनकौरवादिहननं कुन्तीतनुजावनमेतद्भागवतं पुराणकथितं श्रीकृष्णलीलामृतम् ||
अर्थ = [भगवान] श्रीकृष्णाच्या लीला रूपी अमृत असे हे भागवत म्हणजे - सुरवातीला देवकीला परमेश्वर असलेल्या श्रीकृष्णाचा जन्म होतो; मग तो [यशोदा या] गोपीच्या घरी वाढतो; तो मायावी [राक्षशीण] पूतानेचा नाश करतो; गोवर्धन पर्वत उचलून [गोकुळवासीयांचे रक्षण] करतो; कंसाला ठार मारतो; कौरवांचा नाश करतो; कुन्तीपुत्र [पांडवांचे] रक्षण करतो.
अर्थ = [भगवान] श्रीकृष्णाच्या लीला रूपी अमृत असे हे भागवत म्हणजे - सुरवातीला देवकीला परमेश्वर असलेल्या श्रीकृष्णाचा जन्म होतो; मग तो [यशोदा या] गोपीच्या घरी वाढतो; तो मायावी [राक्षशीण] पूतानेचा नाश करतो; गोवर्धन पर्वत उचलून [गोकुळवासीयांचे रक्षण] करतो; कंसाला ठार मारतो; कौरवांचा नाश करतो; कुन्तीपुत्र [पांडवांचे] रक्षण करतो.
६४६. आदौ रामतपोवनाभिगमनं हत्वा मृगं काञ्चनं वैदेहीहरणं जटायुमरणं सुग्रीवसम्भाषणम् |
वालीनिर्दलनं समुद्रतरणं लङ्कापुरीदाहनं पाश्चात् रावणकुम्भकर्णहननमेद्धि रामायणम् ||
अर्थ = सुरवातीला श्रीराम दंडकारण्यात जातो; [रावणाने] सीतेला पळवल्यावर सोनेरी हरणाला मारतो; [पुढे] जटायुचा वध होतो; [मग रामाच] सुग्रीवाशी बोलणं [मैत्री] होते; [श्रीराम] वालीचा नाश करतो; [मग हनुमानाचे] सागर उड्डाण; लंका जाळणं; शेवटी रावण आणि कुंभकर्ण यांना ठार करणं हेच रामायणातील [सार] आहे.
अर्थ = सुरवातीला श्रीराम दंडकारण्यात जातो; [रावणाने] सीतेला पळवल्यावर सोनेरी हरणाला मारतो; [पुढे] जटायुचा वध होतो; [मग रामाच] सुग्रीवाशी बोलणं [मैत्री] होते; [श्रीराम] वालीचा नाश करतो; [मग हनुमानाचे] सागर उड्डाण; लंका जाळणं; शेवटी रावण आणि कुंभकर्ण यांना ठार करणं हेच रामायणातील [सार] आहे.
६४५. अजायुद्धमृषिश्राद्धं प्रभाते मेघडम्बरम् |
दम्पत्यो: कलहश्चैव परिणामे न किञ्चन ||
अर्थ
बोकडांची झुंज; ॠषीच श्राद्ध; पहाटेची ढगाळ हवा; नवरा-बायकोचे भांडण या गोष्टी घडल्या तरी पुढे त्यामुळे काहीच फरक पडत नाही.
अर्थ
बोकडांची झुंज; ॠषीच श्राद्ध; पहाटेची ढगाळ हवा; नवरा-बायकोचे भांडण या गोष्टी घडल्या तरी पुढे त्यामुळे काहीच फरक पडत नाही.
Friday, April 13, 2012
६४४. अनुदिनमनुतापेनास्म्यहं राम तप्त:परमकरुण मोहं छिन्धि मायासमेतम् |
इदमतिचपलं मे मानसं दुर्निवारं भवति च बहुखेदं त्वां विना धाव शीघ्रम् ||
अर्थ
हे अतिशय दयाळू अशा रामराया; मी तापत्रयाने प्रत्येक दिवसा पाठोपाठ अधिकाधिक गांजलो आहे. तर मायेसकट माझ्या मोहाचा नाश कर. माझं हट्टी मन अतिशय चंचल आहे तू [माझ्याजवळ] नसल्यामुळे मी अगदी निराश झालो आहे. [तरी] तू वेगानी धावत ये [आणि माझा उद्धार कर.]
Thursday, April 12, 2012
६४३. न हृष्यत्यात्मसंमाने नावमानेन तप्यते |
गाङ्गो ह्रद इवाक्षोभ्यो य: स पण्डित उच्यते ||
अर्थ
सन्मान केला तरीही जो फार हुरळून जात नाही, अपमान झाला तरी चिडत नाही, गंगेतील डोह ज्याप्रमाणे कोणी ज्याला खवळवू शकत नाही, [जो स्थितप्रज्ञ असतो ] त्यालाच पण्डित असे म्हणतात.
अर्थ
सन्मान केला तरीही जो फार हुरळून जात नाही, अपमान झाला तरी चिडत नाही, गंगेतील डोह ज्याप्रमाणे कोणी ज्याला खवळवू शकत नाही, [जो स्थितप्रज्ञ असतो ] त्यालाच पण्डित असे म्हणतात.
Wednesday, April 11, 2012
६४२. यथा समुद्रो भगवान् यथा मेरुर्महागिरि: |
उभौ ख्यातौ रत्ननिधी तथा भारतमुच्यते ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे ऐश्वर्यसंपन्न समुद्र आणि अत्युच्च पर्वत मेरु या दोघानांही रत्नांचा साठा असे म्हणतात. त्याचप्रमाणे महाभारत [उत्कृष्ट कथा; इतिहास; तत्वज्ञानाचा] या रत्नांचा खजिना आहे.
अर्थ
ज्याप्रमाणे ऐश्वर्यसंपन्न समुद्र आणि अत्युच्च पर्वत मेरु या दोघानांही रत्नांचा साठा असे म्हणतात. त्याचप्रमाणे महाभारत [उत्कृष्ट कथा; इतिहास; तत्वज्ञानाचा] या रत्नांचा खजिना आहे.
Tuesday, April 10, 2012
६४१. ॐ नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् |
देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयमुदीरयेत् ||
अर्थ
मनुष्यामध्ये श्रेष्ठ अशा नर आणि नारायण [हे परमेश्वराचे अवतार] आणि [विद्येची] देवता असलेली शारदादेवी यांना वंदन करून जय [महाभारत प्रवचनास] सुरवात करावी.
अर्थ
मनुष्यामध्ये श्रेष्ठ अशा नर आणि नारायण [हे परमेश्वराचे अवतार] आणि [विद्येची] देवता असलेली शारदादेवी यांना वंदन करून जय [महाभारत प्रवचनास] सुरवात करावी.
६४०. अतिकुपिताऽपि सुजना योगेन मृदूभवन्ति न तु नीचा: |
हेम्न: कठिनस्यापि द्रवणोपायोऽस्ति न तृणानाम् ||
अर्थ
सज्जन लोक अतिशय रागावले असले तरीही [तत्त्वज्ञानाच्या] योगाने [मन समाधान करून] मवाळ बनतात. तसं हलकट लोक होत नाहीत. सोन हे कठिण असूनसुद्धा त्याचा द्राव तयार करण्याची रीत उपलब्ध आहे. पण गवत [मुळात मउ असूनसुद्धा] त्याचा रस होत नाही.
अर्थ
सज्जन लोक अतिशय रागावले असले तरीही [तत्त्वज्ञानाच्या] योगाने [मन समाधान करून] मवाळ बनतात. तसं हलकट लोक होत नाहीत. सोन हे कठिण असूनसुद्धा त्याचा द्राव तयार करण्याची रीत उपलब्ध आहे. पण गवत [मुळात मउ असूनसुद्धा] त्याचा रस होत नाही.
६३९. सुहृदि निरन्तरचित्ते गुणवति भृत्ये प्रियासु नारीषु |
स्वामिनि शक्तिसमेते निवेद्य दु:खं जन: सुखी भवति ||
अर्थ
आपल्या मनातलं दु:ख अगदी जवळचा मित्र; गुणी नोकर; प्रिय [आई; पत्नी; बहिण अशा] स्त्रियांजवळ किंवा सामर्थ्यवान मालकाला सांगून माणूस सुखी होतो.
अर्थ
आपल्या मनातलं दु:ख अगदी जवळचा मित्र; गुणी नोकर; प्रिय [आई; पत्नी; बहिण अशा] स्त्रियांजवळ किंवा सामर्थ्यवान मालकाला सांगून माणूस सुखी होतो.
Wednesday, April 4, 2012
६३८. कल्याणानां निधानं कलिमलमथनं पावनं पावनानां
पाथेयं यन्मुमुक्षो: सपदि परपदप्राप्तये प्रस्थितस्य |
विश्रामस्थानमेकं कविवरवचसां जीवनं सज्जनानां
बीजं धर्मद्रुमस्य प्रभवतु भवतां भूतये रामनाम ||
अर्थ
सर्व हितकारक गोष्टींचा [जणू] खजिना असं; कलियुगाच्या सर्व दोषांचा नाश करणारं; [सर्व] पवित्र गोष्टींमध्येही सर्वात पवित्र; लवकर मोक्ष स्थानी जायला निघालेल्या मुमुक्षुची [जणू] शिदोरी; श्रेष्ठ अशा कवींच्या सारस्वताचा [जणू] विसावा; धर्म रूपी वृक्षाचं बियाणं [सार] असे रामनाम आपणा सर्वांच्या कल्याणासाठी होवो.
॥श्रीराम जयराम जय जय राम॥
विश्रामस्थानमेकं कविवरवचसां जीवनं सज्जनानां
बीजं धर्मद्रुमस्य प्रभवतु भवतां भूतये रामनाम ||
अर्थ
सर्व हितकारक गोष्टींचा [जणू] खजिना असं; कलियुगाच्या सर्व दोषांचा नाश करणारं; [सर्व] पवित्र गोष्टींमध्येही सर्वात पवित्र; लवकर मोक्ष स्थानी जायला निघालेल्या मुमुक्षुची [जणू] शिदोरी; श्रेष्ठ अशा कवींच्या सारस्वताचा [जणू] विसावा; धर्म रूपी वृक्षाचं बियाणं [सार] असे रामनाम आपणा सर्वांच्या कल्याणासाठी होवो.
॥श्रीराम जयराम जय जय राम॥
६३७. जाड्यं ह्रीमति गण्यते व्रतरुचौ दम्भ: शुचौ कैतवं शूरे निर्घृणता ऋजौ विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि |
तेजस्विन्यवलिप्तता मुखरता वक्तर्यशक्ति: स्थिरे तत् को नाम गुणो भवेत् गुणवतां यो दुर्जनैर्नाङ्कित: ||
अर्थ
सद्गुणी माणसांचा असा कोणता गुण आहे बरे की ज्याला दुष्टांनी नावे ठेवली नाहीत? [कितीही चांगला माणूस असला तरी वाईट लोक कुठल्याही कृत्याला नाव ठेवतातच.] संकोची असल्यास मंद असे म्हणतात; व्रताचरणाला दंभ; [कर्म] शुचितेला लबाडी; पराक्रमाला क्रूरपणा; सरळपणाला मूर्खता; गोड बोलण्याला लाचारी; स्वाभिमानाला गर्व; वक्तृत्वाला [बाष्कळ] बडबड; शान्त स्वभावाला दुर्बलता अशा प्रकारे ते सर्व चांगल्या गुणात दोष पाहतात.
अर्थ
सद्गुणी माणसांचा असा कोणता गुण आहे बरे की ज्याला दुष्टांनी नावे ठेवली नाहीत? [कितीही चांगला माणूस असला तरी वाईट लोक कुठल्याही कृत्याला नाव ठेवतातच.] संकोची असल्यास मंद असे म्हणतात; व्रताचरणाला दंभ; [कर्म] शुचितेला लबाडी; पराक्रमाला क्रूरपणा; सरळपणाला मूर्खता; गोड बोलण्याला लाचारी; स्वाभिमानाला गर्व; वक्तृत्वाला [बाष्कळ] बडबड; शान्त स्वभावाला दुर्बलता अशा प्रकारे ते सर्व चांगल्या गुणात दोष पाहतात.
Monday, April 2, 2012
६३६. यदसत्यं वदेन्मर्त्यो यद्वाऽसेव्यं च सेवते |
यद्गच्छति विदेशं च तत्सर्वमुदरार्थत: ||
अर्थ
माणूस जे खोटं बोलतो; हलक्याची नोकरी करतो; परदेशी जातो ते सगळं पोटासाठी असत.
अर्थ
माणूस जे खोटं बोलतो; हलक्याची नोकरी करतो; परदेशी जातो ते सगळं पोटासाठी असत.
६३५. शुभाशुभाभ्यां मार्गाभ्यां वहन्ती वासनासरित् |
पौरुषेण प्रयत्नेन योजनिया शुभे पथि ||
अर्थ
शुभ आणि अशुभ अशा दोन्ही प्रकारांनी वाहणारी वासना रूपी नदी [आपल्या चांगल्या आणि वाईट इच्छा आपण] खूप प्रयत्नपूर्वक शुभ मार्गानेच वळवल्या पाहिजेत.
अर्थ
शुभ आणि अशुभ अशा दोन्ही प्रकारांनी वाहणारी वासना रूपी नदी [आपल्या चांगल्या आणि वाईट इच्छा आपण] खूप प्रयत्नपूर्वक शुभ मार्गानेच वळवल्या पाहिजेत.
Subscribe to:
Posts (Atom)