भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाण भारती।
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥

Monday, April 30, 2012

६६०. पतितोऽपि राहुवदने तरणिर्बोधयति पद्मखण्डानि |

भवति विपद्यपि महतामङ्गीकृतवस्तुनिर्वाह: ॥

अर्थ

[ग्रहणकाळी] राहूने ग्रासले असतानाहि सूर्य [रोजच्या प्रमाणे] कमळांना उमलवतोच. आपल्यावर संकटे आली तरी थोर लोक आपली स्वीकृत कार्ये निष्ठेने पूर्ण करीत असतात.

६५९. नात्मानमवमन्येत पूर्वाभिरसमृद्धिभि: |

आमृत्यो: श्रममन्विच्छेन्नैनां मन्येत दुर्लभाम् ||

अर्थ

पूर्वायुष्यात गरिबी असली तरी माणसाने कधी स्वतःबद्दल तुच्छता वाटून घेऊ नये. संपत्ती आपल्याला मिळणार नाही अस वाटून न घेता मरे पर्यंत श्रम करीत राहावे. [म्हणजे ती पुढे तरी नक्की मिळेल.]

६५८. मातुलस्य बलं माता; जामातुर्दुहिता बलम् |

श्वशुरस्य बलं भार्या ;स्वयमेवातिथेर्बलम् ||

अर्थ

मामाचे सारे बळ आपली आई असते. जावयाचे बळ म्हणजे आपली मुलगी असते. सासऱ्याचे बळ म्हणजे आपली बायको असते. अतिथी-पाहुण्याचे बळ आपण स्वतःच असतो. [पाहुणे आले तर आपण जातीनी त्यांची काळजी घ्यायला पाहिजे मामा; जावई; सासरा आले तर त्यांची बडदास्त ते ते राखतात तसंच ही बलस्थाने नसतील तर ही मंडळी निष्प्रभ होतात.]

६५७. कृते च रेणुका कृत्या ;त्रेतायां जानकी तथा |

द्वापरे द्रौपदी कृत्या ; कलौ कृत्या गृहे गृहे ||

अर्थ

कृतयुगात जमदग्नीची पत्नी रेणुका ही कृत्या [जिच्यामुळे अनर्थ घडला] ठरली. त्रेता युगात रामपत्नी सीता, द्वापर युगात द्रौपदी ही सुद्धा एकटीच कृत्या होती. पण कलियुगात मात्र घराघरातून कृत्या निर्माण होत आहेत.

Wednesday, April 25, 2012

६५६. ग्रीष्मवर्ज्येषु कालेषु दिवास्वापात्प्रकुप्यत:|

श्लेष्मपित्ते; दिवास्वापस्तस्मात्तेषु न शस्यते ||

अर्थ

उन्हाळयाखेरीज इतर ऋतूत दिवसा झोपण्याने कफ व पित्त यांची फार [त्रासदायक] वाढ होते. म्हणून त्याकाळात दिवसा झोपणे हिताचे नाही. म्हणून दिवसा झोपू नये.

६५५. अकर्णमकरोत्शेषं विधिर्ब्रह्माण्डभङ्गधी: |

श्रुत्वा रामकथां रम्यां शिर: कस्य न कम्पते ||

अर्थ

रम्य अशी श्रीरामकथा ऐकून कोणाचे मस्तक [भावना उचंबळून] डोलणार नाही? [शेषाने जर रामकथा ऐकली तर त्याचे मस्तक डोलाल्यामुळे] त्याच्या मस्तकावरचा ब्रह्मांडगोल कोसळून फुटून जाईल या भीतीने ब्रह्मदेवाने शेषाला कर्णहीन बनवले.

Monday, April 23, 2012

६५४. गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो; बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बल: |

पिको वसन्तस्य गुणं न वायस; करी च सिंहस्य बलं न मूषक:||

अर्थ

गुणी माणसालाच गुणांची किंमत कळते; गुणहीन माणसाला नाही. बलवान माणूस बळ जाणतो; दुबळ्याला त्याचा अंदाज लागणार नाही. वसन्त ऋतुचे गुण कोकीलालाच कळणार; कावळ्याला नव्हे. सिंहाचे सामर्थ्य उंदराला कळणार नाही; हत्तीलाच कळेल.

६५३. एकेन तिष्ठताधस्तादन्येनोपरि तिष्ठता |

दातृयाचकयोर्भेद: कराभ्यामेव सूचित: ||

अर्थ

एक खाली असलेला [हात आणि] आणि दुसरा वर असलेला हात अशा दोन हातांमुळे देणारा आणि घेणारा समजतोच. [देणा-याचा हात वर आणि घेणा-याचा हात खाली असतो. म्हणजे दाता श्रेष्ठ आहे अगदी प्रत्यक्षच दिसत.]

Friday, April 20, 2012

६५२. गुणा गुणज्ञेषु गुणी भवन्ति ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषा: |


आस्वाद्यतोया: प्रभवन्ति नद्य: समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेया:||

अर्थ

गुण जाणणारे असतील त्यांच्याजवळ गुण हे गुण ठरतात. तेच निर्गुणी माणसांकडे [गुणी माणसांचे गुण सुद्धा] दोषच ठरतात. नद्या उगम पावतात तेंव्हा त्यांच पाणी चवदार असतं, पण समुद्राला मिळाल्यावर तेच पाणी [पिण्यास] अयोग्य [खारट] होत.

६५१. उपसर्गेऽन्यचक्रे च दुर्भिक्षे च भयावहे |


असाधुजनसंसर्गे य: पलायते स जीवति ||

अर्थ

आपल्या मागे नसती कटकट लागली; परकीयांचे आक्रमण झाले; भयानक दुष्काळ पडला किंवा दुष्ट लोक छळू लागले की जो पळून जातो तोच वाचतो.

Wednesday, April 18, 2012

६५०. एकस्य कर्म संवीक्ष्य करोत्यन्योऽपि गर्हितम् |

गतानुगतिको लोको न लोक: पारमार्थिक: ||

अर्थ

एखाद्याने केलेले काम [ते जरी वाईट असले तरी] दुसरा तसेच निंद्य काम करतो. जग हे परंपरावादी आहे. खरा अर्थ जाणून लोक काही करत नसतात.

Tuesday, April 17, 2012

६४९. बुद्धेर्बुद्धिमतां लोके नास्त्यगम्यं हि किञ्चन |

बुद्ध्या यतो हता नन्दाश्चाणक्येनासिपाणय:||

अर्थ

बुद्धिमान लोकांच्या बुद्धीला अवगत न होणारे असे काहीच नसते. नुसत्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर चाणक्याने शस्त्रधारी नंदांचाही नाश केला.

Monday, April 16, 2012

६४८. अहन्यहनि भूतानि गच्छन्तीह यमालयम् |

शेषा: स्थावरमिच्छन्ति किमाश्चर्यमत: परम् ||

अर्थ

दर दिवशी असंख्य प्राणी यमपुरीस जातात असं दिसत असूनही सर्वांची इस्टेट करण्याची [जोराची] इच्छा असते. यापेक्षा मोठे आश्चर्य कोणते?

६४७. आदौ देवकीदेवगर्भजननं गोपीगृहे मायापूतनजीवितापहरणं गोवर्धनोद्धारणम् |

कंसच्छेदनकौरवादिहननं कुन्तीतनुजावनमेतद्भागवतं पुराणकथितं श्रीकृष्णलीलामृतम् ||

अर्थ = [भगवान] श्रीकृष्णाच्या लीला रूपी अमृत असे हे भागवत म्हणजे - सुरवातीला देवकीला परमेश्वर असलेल्या श्रीकृष्णाचा जन्म होतो; मग तो [यशोदा या] गोपीच्या घरी वाढतो; तो मायावी [राक्षशीण] पूतानेचा नाश करतो; गोवर्धन पर्वत उचलून [गोकुळवासीयांचे रक्षण] करतो; कंसाला ठार मारतो; कौरवांचा नाश करतो; कुन्तीपुत्र [पांडवांचे] रक्षण करतो.

६४६. आदौ रामतपोवनाभिगमनं हत्वा मृगं काञ्चनं वैदेहीहरणं जटायुमरणं सुग्रीवसम्भाषणम् |

वालीनिर्दलनं समुद्रतरणं लङ्कापुरीदाहनं पाश्चात् रावणकुम्भकर्णहननमेद्धि रामायणम् ||

अर्थ = सुरवातीला श्रीराम दंडकारण्यात जातो; [रावणाने] सीतेला पळवल्यावर सोनेरी हरणाला मारतो; [पुढे] जटायुचा वध होतो; [मग रामाच] सुग्रीवाशी बोलणं [मैत्री] होते; [श्रीराम] वालीचा नाश करतो; [मग हनुमानाचे] सागर उड्डाण; लंका जाळणं; शेवटी रावण आणि कुंभकर्ण यांना ठार करणं हेच रामायणातील [सार] आहे.

६४५. अजायुद्धमृषिश्राद्धं प्रभाते मेघडम्बरम् |

दम्पत्यो: कलहश्चैव परिणामे न किञ्चन ||

अर्थ

बोकडांची झुंज; ॠषीच श्राद्ध; पहाटेची ढगाळ हवा; नवरा-बायकोचे भांडण या गोष्टी घडल्या तरी पुढे त्यामुळे काहीच फरक पडत नाही.

Friday, April 13, 2012

६४४. अनुदिनमनुतापेनास्म्यहं राम तप्त:परमकरुण मोहं छिन्धि मायासमेतम् |


इदमतिचपलं मे मानसं दुर्निवारं भवति च बहुखेदं त्वां विना धाव शीघ्रम् ||

अर्थ

हे अतिशय दयाळू अशा रामराया; मी तापत्रयाने प्रत्येक दिवसा पाठोपाठ अधिकाधिक गांजलो आहे. तर मायेसकट माझ्या मोहाचा नाश कर. माझं हट्टी मन अतिशय चंचल आहे तू [माझ्याजवळ] नसल्यामुळे मी अगदी निराश झालो आहे. [तरी] तू वेगानी धावत ये [आणि माझा उद्धार कर.]

Thursday, April 12, 2012

६४३. न हृष्यत्यात्मसंमाने नावमानेन तप्यते |

गाङ्गो ह्रद इवाक्षोभ्यो य: स पण्डित उच्यते ||

अर्थ

सन्मान केला तरीही जो फार हुरळून जात नाही, अपमान झाला तरी चिडत नाही, गंगेतील डोह ज्याप्रमाणे कोणी ज्याला खवळवू शकत नाही, [जो स्थितप्रज्ञ असतो ] त्यालाच पण्डित असे म्हणतात.

Wednesday, April 11, 2012

६४२. यथा समुद्रो भगवान् यथा मेरुर्महागिरि: |

उभौ ख्यातौ रत्ननिधी तथा भारतमुच्यते ||

अर्थ

ज्याप्रमाणे ऐश्वर्यसंपन्न समुद्र आणि अत्युच्च पर्वत मेरु या दोघानांही रत्नांचा साठा असे म्हणतात. त्याचप्रमाणे महाभारत [उत्कृष्ट कथा; इतिहास; तत्वज्ञानाचा] या रत्नांचा खजिना आहे.

Tuesday, April 10, 2012

६४१. ॐ नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् |

देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयमुदीरयेत् ||

अर्थ

मनुष्यामध्ये श्रेष्ठ अशा नर आणि नारायण [हे परमेश्वराचे अवतार] आणि [विद्येची] देवता असलेली शारदादेवी यांना वंदन करून जय [महाभारत प्रवचनास] सुरवात करावी.

६४०. अतिकुपिताऽपि सुजना योगेन मृदूभवन्ति न तु नीचा: |

हेम्न: कठिनस्यापि द्रवणोपायोऽस्ति न तृणानाम् ||

अर्थ

सज्जन लोक अतिशय रागावले असले तरीही [तत्त्वज्ञानाच्या] योगाने [मन समाधान करून] मवाळ बनतात. तसं हलकट लोक होत नाहीत. सोन हे कठिण असूनसुद्धा त्याचा द्राव तयार करण्याची रीत उपलब्ध आहे. पण गवत [मुळात मउ असूनसुद्धा] त्याचा रस होत नाही.

६३९. सुहृदि निरन्तरचित्ते गुणवति भृत्ये प्रियासु नारीषु |

स्वामिनि शक्तिसमेते निवेद्य दु:खं जन: सुखी भवति ||

अर्थ

आपल्या मनातलं दु:ख अगदी जवळचा मित्र; गुणी नोकर; प्रिय [आई; पत्नी; बहिण अशा] स्त्रियांजवळ किंवा सामर्थ्यवान मालकाला सांगून माणूस सुखी होतो.

Wednesday, April 4, 2012

६३८. कल्याणानां निधानं कलिमलमथनं पावनं पावनानां

पाथेयं यन्मुमुक्षो: सपदि परपदप्राप्तये प्रस्थितस्य |
विश्रामस्थानमेकं कविवरवचसां जीवनं सज्जनानां
बीजं धर्मद्रुमस्य प्रभवतु भवतां भूतये रामनाम ||

अर्थ

सर्व हितकारक गोष्टींचा [जणू] खजिना असं; कलियुगाच्या सर्व दोषांचा नाश करणारं; [सर्व] पवित्र गोष्टींमध्येही सर्वात पवित्र; लवकर मोक्ष स्थानी जायला निघालेल्या मुमुक्षुची [जणू] शिदोरी; श्रेष्ठ अशा कवींच्या सारस्वताचा [जणू] विसावा; धर्म रूपी वृक्षाचं बियाणं [सार] असे रामनाम आपणा सर्वांच्या कल्याणासाठी होवो.

॥श्रीराम जयराम जय जय राम॥

६३७. जाड्यं ह्रीमति गण्यते व्रतरुचौ दम्भ: शुचौ कैतवं शूरे निर्घृणता ऋजौ विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि |

तेजस्विन्यवलिप्तता मुखरता वक्तर्यशक्ति: स्थिरे तत् को नाम गुणो भवेत्‌ गुणवतां यो दुर्जनैर्नाङ्कित: ||

अर्थ

सद्गुणी माणसांचा असा कोणता गुण आहे बरे की ज्याला दुष्टांनी नावे ठेवली नाहीत? [कितीही चांगला माणूस असला तरी वाईट लोक कुठल्याही कृत्याला नाव ठेवतातच.] संकोची असल्यास मंद असे म्हणतात; व्रताचरणाला दंभ; [कर्म] शुचितेला लबाडी; पराक्रमाला क्रूरपणा; सरळपणाला मूर्खता; गोड बोलण्याला लाचारी; स्वाभिमानाला गर्व; वक्तृत्वाला [बाष्कळ] बडबड; शान्त स्वभावाला दुर्बलता अशा प्रकारे ते सर्व चांगल्या गुणात दोष पाहतात.

Monday, April 2, 2012

६३६. यदसत्यं वदेन्मर्त्यो यद्वाऽसेव्यं च सेवते |

यद्गच्छति विदेशं च तत्सर्वमुदरार्थत: ||

अर्थ

माणूस जे खोटं बोलतो; हलक्याची नोकरी करतो; परदेशी जातो ते सगळं पोटासाठी असत.

६३५. शुभाशुभाभ्यां मार्गाभ्यां वहन्ती वासनासरित् |

पौरुषेण प्रयत्नेन योजनिया शुभे पथि ||

अर्थ

शुभ आणि अशुभ अशा दोन्ही प्रकारांनी वाहणारी वासना रूपी नदी [आपल्या चांगल्या आणि वाईट इच्छा आपण] खूप प्रयत्नपूर्वक शुभ मार्गानेच वळवल्या पाहिजेत.