भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाण भारती।
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥

Monday, December 31, 2012

८८३. ज्वलति चलितेन्धनोऽग्निर्विप्रकृत: पन्नगः फणां कुरुते |

प्राय: स्वं महिमानं क्रोधात्प्रतिपद्यते जन्तुः ||

अर्थ

सरपण हलवल की जाळ [जोरात] पेटतो. दुखावलं तर साप फणा उगारतो. सामान्यतः  [कुठलाही] प्राणी [अपमान झाल्यास] रागाने स्वतःचा  मोठेपणा [ताकद]  प्रकट करतो.

८८२. विनयान्वितस्वान्त:शुद्धाचारसमन्वित: |

जिज्ञासु: सत्यवादी च विद्यार्थी प्रियदर्शन: ||
 
अर्थ
 
ज्याच अन्त:करण नम्र आहे असा; ज्याची वागणूक निर्दोष आहे असा; [अभ्यासाचा  विषय] जाणून घेण्याची ओढ असणारा आणि  खरं बोलणारा विध्यार्थी मिळाल्यावर [गुरूला] त्याची भेट आनंददायक  होते.

८८१. यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि |

निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि दृमायते ||

अर्थ

जेथे थोर पण्डित नाहीत, तिथे बेताची अक्कल असणाऱ्या माणसाच कौतुक होत. जिथे मोठमोठी झाडे नाहीत, अशा प्रदेशात एरंडा [सारख्या झुडपाला] सुद्धा वृक्ष असा मान मिळतो.

८८०. विद्यागमार्थं पुत्रस्य वृत्त्यर्थं यतते च य: |

पुत्रं सदा साधु शास्ति प्रीतिकृत् स पितानृणी ||

अर्थ

जे वडील मुलाला चांगल वळण लावतात; त्याला  उत्तम  शिक्षण मिळावं आणि चांगलं उपजीविकेचे साधन मिळावं म्हणून झटतात. त्याला आनंदात ठेवतात. त्या पित्याने [पितृऋण] फेडले.

Friday, December 28, 2012

८७९. आरम्भन्तेऽल्पमेवाज्ञा कामं व्यग्रा भवन्ति च |

महारम्भा कृतधिय: तिष्ठन्ति च निराकुला: ||

अर्थ

अडाणी लोक एखाद छोटासच काम सुरु करतात आणि त्यात अगदी बुडून जातात [आणि ते पुर कसं होणार म्हणून चिंतेत पडतात]. पण ज्यांचा निश्चय पक्का आहे असे थोर मोठमोठी कामे सुरु  करतात आणि शांतपणे [चलबिचल न  होता] ती पूर्ण  करतात.   

Wednesday, December 26, 2012

८७८. शत्रुवाक्यामृतं श्रुत्वा तेन सौहार्दमार्जवम् |

न हि धीरेण कर्तव्यमात्मन: शुभमिच्छता ||

अर्थ

स्वतःच कल्याण व्हायला पाहिजे अशी ज्याची इच्छा असेल त्या बुद्धीमान माणसाने; शत्रूचे गोडगोड भाषण [की जे फक्त फसवण्यासाठी असत] ऐकून मैत्री [पूर्ण व्यवहार] किंवा नरमाई करू नये.

Tuesday, December 25, 2012

८७७. ददाति प्रतिगृह्णाति गुह्यमाख्याति पृच्छति |

 भुङ्क्ते भोजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम् ||

अर्थ

प्रेम असण्याची ही सहा लक्षणे आहेत -  [वस्तू] देतो; [त्याच्याकडून ] घेतो; अगदी खासगी गोष्ट सांगतो आणि [त्याच्या गुप्त गोष्टीची] चौकशी करतो; [त्याला] जेऊ घालतो आणि त्याच्याकडे जेवतो. [प्रेम नसल्यास या गोष्टींसाठी आढेवेढे घेतात.]

Thursday, December 20, 2012

८७६. एकस्य कर्म संवीक्ष्य करोत्यन्योऽपि तादृशम् |

गतानुगतिको लोको न लोक: पारमार्थिक: ||

अर्थ

एखाद्या माणसानी काही कृती केली की ती पाहून दुसरा पण तसच करतो. जग हे अनुकरणप्रिय असतं. [त्या कामाच] खर कारण काय याचा कोणी विचार करत नाही.

Tuesday, December 18, 2012

८७५. उद्यतेष्वपि शस्त्रेषु दूतो वदति नान्यथा |

सदैवावध्यभावेन यथार्थस्य हि वाचक: ||

अर्थ

जरी पुष्कळ शस्त्रे उगारलेली असली तरी [त्याच्या प्रेषकाच्या मनात असेल] त्याचप्रमाणे  दूत भाषण करतो. दुसर [मनच बोलत] नाही [कारण दूतांना] कधीही शिक्षा करत नसतात, त्यामुळे जसं असेल तसंच तो बोलतो.

Monday, December 17, 2012

८७४. व्यथयतितरामुपेत: स्वस्थप्रकृतेरवद्यलेशोऽपि |

भृशमुद्विजते चक्षुः सक्तेन रज:कणेनापि ||

अर्थ

जरी अगदी थोडासा  दोष लागला तरी ज्याच चारित्र्य निष्कलंक आहे त्याला अतिशय दु:ख होत. जसं की धुळीचा एक कण जरी डोळ्यात गेला तरी डोळा अतिशय खुपतो.

८७३. मृद: परिभवो नित्यं; वैरं तीक्ष्णस्य नित्यशः |

उत्सृज्य तद् द्वयं तस्मान् मध्यां वृत्तिं समाश्रयेत् ||

अर्थ

जे फार मऊ राहतात त्यांचा नेहमी अपमान होतो. जे स्वभावाने कठोर असतात, त्यांच्याशी [इतरांचा] सारखा झगडा होतो. त्यामुळे हे दोन्ही गोष्टी टाळून मध्यम मार्ग धरावा.

Friday, December 14, 2012

८७२. हीयते हि मतिस्तात हीनै: सह समागमात् |

समैश्च समतामेति विशिष्टैश्च विशिष्टताम् ||

अर्थ

अरे बाबा; [आपल्यापेक्षा] खालच्या पातळीवरील [लोकांशी  सारखा] सहवास असला तर बुद्धीचा ~हास होतो. साधारण आपल्या इतपत लोकांमध्ये ती तशीच राहते आणि अगदी तल्लख मुलांमध्ये मिसळल्यास ती जास्त चलाख बनते. [संगतीचा मोठा परिणाम असतो.]

Thursday, December 13, 2012

८७१. सर्वे कङ्कणकेयूरकुण्डलप्रतिमा गुणा: |

शीलं चाकृत्रिमं लोके लावण्यमिव भूषणम् ||

अर्थ

बाकीचे  [एखादी कला येणं; सुंदर आवाज किंवा असे] सर्व गुण हे बांगड्या; बाजुबंद; कर्णभूषणे यांच्यासारखे असतात. [पण या दागीन्यांपैकी काही घातलं नसलं तरी ] नैसर्गिक सौंदर्य [जसं असत तसं] चारित्र्य हा गुण [सर्व श्रेष्ठ] आहे.

Tuesday, December 11, 2012

८७०. यो यत्र कुशल: कार्ये तत्र तं विनियोजयेत् |

कार्येष्वदृष्टकर्मा य: शास्त्रज्ञोऽपि विमुह्यति ||

अर्थ

ज्या कामात माणूस हुशार असेल त्यालाच तिथे नेमावा. जरी अगदी पराकोटीचा ज्ञानी [शास्त्रज्ञ] असला तरी ते काम त्यानी केले नसेल तर ते करायला तो गोंधळतो.

८६९. सत्यपि भेदापगमे नाथ तवाहं न मामकीनस्त्वम् |

सामुद्रो हि तरङ्ग: क्वचन समुद्रो न तारङ्गः || श्रीमद् शंकराचार्य

अर्थ

आपल्यात काही फरक नाही [हे अगदी खरं आहे पण असं असलं तरी] हे भगवंता मी तुझा [अंश] आहे. माझा तू नव्हेस. जसं तरंग [लाट ही] समुद्राचं [छोट् रूपं असते] पण म्हणून समुद्राला कधी तरंगांच मोठं स्वरूप असं म्हणत नाहीत.

Monday, December 10, 2012

८६८. स्वच्छन्दवनजातेन शाकेनापि प्रपूर्यते |

अस्य दग्धोदरस्यार्थे क: कुर्यात्पातकं महत् ||

अर्थ

जे केवळ सहजी अरण्यात उगवलेल्या भाजीपाल्याने भरता येते, अशा जळल्या पोटासाठी कोण बरे मोठं पाप करेल? [खरं तर नैतिक मार्गांनी पैसे मिळवून त्यातच माणसाने सुखी राहावे.]

८६७. को नरक:? परवशता ;किं सौख्यं? सर्वसङ्गविरतिर्या |

किं सत्यं? भूतहितं;किं प्रेय: प्राणिनामसव: ||

अर्थ

कशाला नरक म्हणायच? दुसऱ्यावर अवलंबून राहणे [हेच अत्यंत  हालाच असत] सुख म्हणजे काय? सगळ्या गोष्टींच्या आसक्तीतून मुक्ती. सत्य म्हणजे काय? प्राणीमात्रांच कल्याण. काय खूप आवडत असत? सर्व प्राण्यांना आपले प्राण प्रिय असतात.

Friday, December 7, 2012

८६६. अतिदाक्षिण्ययुक्तानां शङ्कितानां पदे पदे |

परापवादभीरूणां दूरतो यान्ति सम्पद: ||

अर्थ

या लोकांपासून समृद्धी [विपुल संपत्ती] दूर पळते - जे [नेहमी उदारपणे दुसऱ्यांना संधी देण्याचे] दाक्षिण्य दाखवतात. पावलोपावली घाबरतात. दुसऱ्यांनी नाव ठेवण्याला खूप घाबरतात.

Thursday, December 6, 2012

८६५. नोदन्वानर्थितामेति सदाम्भोभि: प्रपूर्यते |

आत्मा तु पात्रतां नेय: पात्रमायान्ति सम्पद: ||


अर्थ

समुद्र कधीही याचना करीत नाही [असं असूनही सदैव नद्या त्याच्याकडे] भरपूर पाणी [आणून त्याला] तुडुंब भरतात [यावरून असं दिसत की] आपण पात्रता [लायकी] मिळवली पाहिजे. ज्याला पात्रता आहे त्याच्याकडे विपुल समृद्धी स्वतःच चालत येते.

Wednesday, December 5, 2012

८६४. पुष्पाणीव विचिन्वन्तमन्यत्रगतमानसम् |

अनवाप्तेषु कामेषु मृत्युरभ्येति मानवम् ||

अर्थ

फुले वेचायला [गेलं असूनही त्याच्या ऐवजी]  दुसरीकडे लक्ष गेल्यावर त्या माणसाची [फुलं तर गोळा होत नाहीतच पण वेळ संपतो ] तसंच [भलतीकडेच रमत बसल्यावर] आपले ध्येय न गाठताच माणसाला मृत्यू गाठतो.

Tuesday, December 4, 2012

८६३. न च नि:स्पन्दता लोके दृष्टेह शवतां विना |

स्पन्दाच्च फलसम्प्राप्तिःस्तस्माद्दैवं निरर्थकम् || योगवासिष्ठ

अर्थ

या जगामध्ये हालचाल पूर्णपणे बंद ही गोष्ट प्रेताशिवाय कोठेही दिसत नाही. आणि हालचालीने त्याच फळं तर मिळणारच. त्यामुळे नशीब वगैरे अर्थशून्य  आहे [आपल्याला हवं ते प्राप्त होईपर्यंत अथक प्रयत्न केले पाहिजेत.]

Monday, December 3, 2012

८६२. दण्ड: शास्ति प्रजा: सर्वा दण्ड एवाभिरक्षति |

दण्ड: सुप्तेषु जागर्ति दण्डं धर्मं विदुर्बुधा: || महाभारत

अर्थ

दण्ड [शिक्षा करणे; याच्या भीतीनेच] सर्व जनतेवर प्रशासन [व्यवस्थित] होत. दंडानेच [शिक्षेच्या भीतीमुळेच दुबळ्यांच] रक्षण [करता] येत. जे अज्ञानी असतात त्यांच्या बाबतीत दण्डच काम करत असतो [म्हणून] ज्ञानी लोक  दण्ड  [कायदा] हा धर्मच आहे असे समजतात.

८६१. गीर्भिर्गुरूणां परुषाक्षराभिस्तिरस्कृता यान्ति नरा महत्वम् |

अलब्धशाणोत्कषणा नृपाणां न जातु मौलौ मणयो वसन्ति ||

अर्थ

गुरूंच्या कठोर वाक्ताडनानी झोडपले गेल्यानंतरच माणसे थोरपणा प्रत पोहोचतात. निकषाच्या[धारदार]   दगडावर पैलू पाडून झाल्याशिवाय [सर्वं बाजूंनी धारेनी तासल्यावरच सुंदर तेज येत] कधी रत्ने राजांच्या डोक्यातील [मुगुटाला] शोभा आणत नाहीत.

Saturday, December 1, 2012

८६०. मूढैः प्रकल्पितं दैवं तत्परास्ते क्षयं गता: |

प्राज्ञास्तु पौरुषार्थेन पदमुत्तममास्थिताः || योगवासिष्ठ

अर्थ

मूर्ख लोकांनी [स्वतःचं] दैवाची कल्पना काढली आहे आणि तीच [योग्य असे धरून] श्रेष्ठ समजून त्यांनी स्वतःचा अधःपात करून घेतला आहे. [आणि घेत राहतात] पण जाणते मात्र पराक्रम [आणि प्रयत्न] यांनी श्रेष्ठ स्थानी विराजमान होतात.