भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाण भारती।
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥

Tuesday, December 31, 2013

११७८. एकं विषरसो हन्ति शस्त्रेणैकश्च हन्यते |

सराष्ट्रं सप्रजं हन्ति राजानं मन्त्रविप्लवः ||

अर्थ

विष [पाजल्यावर] एकालाच मारता येत. शस्त्रांनी एखादाच [मेला तर] मरतो. पण गुप्त खलबत्ताच्या वादळाने सगळ्या प्रजेसकट आणि राजासकट सर्व राष्ट्र नाश पावत.

Monday, December 30, 2013

११७७. परोपदेशवेलायां शिष्टा: सर्वे भवन्ति हि |

विस्मारन्तीह शिष्टत्वं स्वकार्ये समुपस्थिते ||

अर्थ

दुसऱ्यावर वेळ आली असता उपदेशाचे डोस पाजायला सगळेच एकदम हुशार असतातच. पण [तशीच] वेळ स्वतःवर आली असता ती सगळी हुशारी विसरून जातात. [आणि स्वार्थाला योग्य तसं वागतात.]

११७६. हठादाकृष्टानां कतिपयपदानां रचयिता जनः स्पर्धालुश्चेदहह कविना वश्यवचसा |

भवेदद्य श्वो वा किमिह बहुना पापिनि कलौ घटानां निर्मातुस्त्रिभुवनविधातुश्च कलहः ||

अर्थ

शब्दांवर ज्याची हुकमत आहे अशा कविश्रेष्ठाशी जर ओढूनताणून चार पद कशीबशी जुळवणारा बरोबरी करायला लागला तर, अरेरे! या पापी कलियुगात आज नाहीतर उद्या [लवकरच] तीन लोकांच्या [जनतेच्या मस्तकरूपी घडे बनवणाऱ्या ब्रह्मदेवा बरोबर [मातीची] मडकी बनवणाऱ्या [कुंभाराची  मी मोठा म्हणून] झटापट होईल.

Thursday, December 26, 2013

११७५. मदोपशमनं शास्त्रं खलानां कुरुते मदम् |

चक्षुःप्रकाशकं तेज उलूकानामिवान्धताम् ||

अर्थ

[वास्तविक] शास्त्र हे माज नाहीसा करणार असत, पण दुष्ट [मुळात माजोरड्या] लोकांना शास्त्र शिकून जास्तच माज चढतो. जसं [सूर्य] प्रकाशामुळे [सर्व जगात] डोळ्यांनी दिसायला लागत, पण त्याच उजेडानी घुबड मात्र आंधळी होतात.

११७४. मृत्योर्बिभेषि किं मूढ भीतं मुञ्चति किं यमः |

अजातं नैव गृह्णाति कुरु यत्नमजन्मनि ||

अर्थ

अरे मूर्खा; मरणाला घाबरतोस का काय? घाबरलं म्हणून यम सोडून दिल का काय? [ते तर शक्य नाही पण तो] जन्माला न आलेल्याला पकडत नाही, [मारत] नाही, म्हणून जन्म घ्यावा लागणार नाही असा प्रयत्न कर. [मोक्ष मिळव.]

Monday, December 23, 2013

११७३. किञ्चिदाश्रयसंयोगाद्धत्ते शोभामसाध्वपि |

कान्ताविलोचने न्यस्तंमलीमसमिवाञ्जनम् ||

अर्थ

एखादी वस्तू वाईट असून सुद्धा ती [उत्कृष्ट वस्तूचा] आश्रय घेतल्यामुळे मोठंच सौंदर्य तिला प्राप्त होत. काळकुट्ट काजळ सुंदरीच्या डोळ्यात रेखल्याने फारच सुंदर दिसते.

११७२. भवत्येकस्थले जन्म गन्धस्तेषां पृथग्पृथक् |

उत्पलस्य मृणालस्य मत्स्यस्य कुमुदस्य च ||

अर्थ

चंद्रविकासी कमळ; सूर्यविकासी कमळ; नीलकमल आणि मासे या सर्वांचा जन्म एकच ठिकाणी झाला असला तरी प्रत्येकाचा वास वेगवेगळा असतो. [एका घरातल्या माणसांचे स्वभाव वेगवेगळे असू शकतात.]

Friday, December 20, 2013

११७१. आदरेण यथा स्तौति धनवन्तं धनेच्छया |

तथा चेत्विश्वकर्तारं को न मुच्येत बन्धनात् ||

अर्थ

संपत्ती मिळवण्यासाठी [माणूस] ज्याप्रमाणे श्रीमंताची आदराने स्तुती करतो, तशाच प्रकारे जर परमेश्वराची केली तर कोण बरे मुक्त होणार नाही? [आपण परमेश्वराची भक्ती त्या ओढीने केली तर मुक्त होऊ.]

Thursday, December 19, 2013

११७०. दिनमेकं शशी पूर्णः क्षीणस्तु बहुवासरान् |

सुखाद्दुःखं सुराणामप्यधिकं का कथा नृणाम् ||

अर्थ

[देव असूनसुद्धा] चन्द्र एकाच [पौर्णिमेच्या रात्री] पूर्ण बिंब अश्या स्थितीत असतो. तो पुष्कळ दिवस क्षीण राहतो. मग देवांना सुद्धा सुखापेक्षा दुःख अधिक भोगवं लागत, तर माणसांची काय कथा?

Monday, December 16, 2013

११६९. अपि दोर्भ्यां परिबद्धा बद्धापि गुणैरनेकधा निपुणैः |

निर्गच्छति क्षणादिव जलधिजलोत्पत्तिपिच्छला लक्ष्मीः ||

अर्थ

निपुण [कुशल] मंडळीनी जरी हातांनी बळकट पकडली; गुणांनी [आपल्या अंगीच्या कौशल्याने किंवा दोरखंडाने] पुष्कळवेळा जखडली तरी लक्ष्मी जशी काही क्षणभरात सटकते. ती समुद्राच्या पाण्यातून जन्माला आल्यामुळे निसरडी असते ना!

Sunday, December 15, 2013

११६८. सीदन्ति सन्तो विलसन्त्यसन्त: पुत्रा: म्रियन्ते जनकश्चिरायु: |

परेषु मैत्री स्वजनेषु वैरं पश्यन्तु लोकाः कलिकौतुकानि ||
अर्थ
या कलीयुगात काय काय अनर्थ घडतील ते लोकांना दिसतीलच. [इथे] सज्जनांचा नाश होईल दुष्टांची मात्र भरभराट होईल. वडील [बिचारे] खूप जगातील आणि मुलंच मरतील. आपल्या लोकांशी सगळे भांडतील आणि परक्यांशी मैत्री करतील.

Saturday, December 14, 2013

११६७. व्यसनं प्राप्य यो मोहात्केवलं परिदेवयेत् |

क्रन्दनं वर्धयत्येव तस्यान्तं नाधिगच्छति ||

अर्थ

संकटात सापडल्यावर गोंधळल्यामुळे जर फक्त रडारड केली तर [संकटातून सुटायला काही मदत तर  होतच नाही पण ते] वाढतच. त्यातून बचाव होत नाही. [माणसानी धीर न सोडता उपाय शोधला पाहिजे.]

Friday, December 13, 2013

११६६. प्रणमत्युन्नतिहेतोर्जीवितहेतोर्विमुञ्चति प्राणान् |

दुःखीयति सुखहेतोः को मूढः सेवकादन्यः ||
 
अर्थ
 
नोकर [पेशा स्वीकारणाऱ्या] नोकरासारखा दुसरा कोणीतरी मूर्ख आहे काय. तो उन्नत होण्यासाठी [आर्थिक भरभराटी साठी मालकापुढे] वाकत राहतो; [उप] जीविकेसाठी जीव टाकतो. [सगळ आयुष्य गहाण ठेवतो.] सुख मिळावं [म्हणून नोकरी करून सतत] दुःखात राहतो

११६५. वरं दारिद्र्यमन्यायप्रभवाद्विभवादिह |

कृशताभिमता देहे पीनता न तु शोफत: ||
 
अर्थ
 
अन्यायानी मिळवलेल्या श्रीमंती पेक्षा [लोकांना; नातेवाईकांना गंडवून मिळवलेल्या संपत्तीपेक्षा] गरिबी परवडली. सूज आल्यामुळे लठ्ठ दिसण्यापेक्षा सडपातळ असण चांगलं.

११६४. यशस्करे कर्मणि मित्रसङ्ग्रहे प्रियासु नारीष्वधनेषु बन्धुषु |

कृतौ विवाहे व्यसने रिपुक्षये धनव्ययस्तेषु न गण्यते बुधैः ||
अर्थ
मित्रांसाठी; कीर्तिदायक कामासाठी; आवडत्या स्त्री साठी; गरीब नातेवाईकांसाठी; लग्नात केलेला; संकटातून सुटण्यासाठी केलेला; शत्रूंच पारिपत्य करण्यासाठी केलें; खर्चाबद्दल शहाणे लोक दुःख करीत नाहीत. [मनापासून तो खर्च करतात.]

Monday, December 9, 2013

११६३. चलं वित्तं चलं चित्तं चले जीवितयौवने |

चलाचलमिदं सर्वं कीर्तिर्यस्य स जीवति ||

अर्थ

संपत्ती ही चंचल आहे. मनसुद्धा स्थिर रहात नाही. तारुण्य आणि आयुष्य क्षणभंगूर आहेत. त्यामुळे ज्यानी कीर्ति मिळवली तोच खरा जगला त्याचच आयुष्य सफल झालं.

११६२. मार्जारो महिषो मेषः काकः कापुरुषस्तथा |

विश्वासात्प्रभवन्त्येते विश्वासस्तत्र नो हितः ||

अर्थ

मांजरे; रेडा; मेंढी; कावळा आणि दुष्ट मनुष्य हे विश्वास ठेवावा तेवढे बळावतात. म्हणून त्यांच्यावर विश्वास ठेवण्याने तोटा होतो. [ठेवूच नये.]

Friday, December 6, 2013

११६१ . यस्य नास्ति विवेकस्तु केवलं यो बहुश्रुतः |

न स जानाति शास्त्रार्थान्दर्वी पाकरसानिव ||

अर्थ

ज्यानी फक्त शास्त्रांचा अभ्यास [घोकंपट्टी] केली आहे. पण [ते कसं वापरायच याचा] विचार केलेला नाही त्याला त्यागोष्टींचा सखोल अर्थ कळत नाही; जसं रश्शाची चव [जरी] पळी [सारखी त्यातच ठेवलेली असली तरी तिला] कळत नाही.

Thursday, December 5, 2013

११६०. न तच्छस्त्रैर्न नागेन्द्रैर्न हयैर्न च पत्तिभिः |

कार्यं संसिद्धिमभ्येति यथा बुद्ध्या प्रसाधितम् ||

अर्थ

एखाद काम बुद्धिकौशल्य पणाला लावल्यावर जसं परिपूर्ण होत तसं शस्त्र; हत्तीदल; घोडदळ किंवा पायदळ [यांनी युद्ध करून] होत नाही.

११५९. सेवा श्ववृत्तिर्यैरुक्ता न तैः सम्यगुदाहृतम् |

स्वच्छन्दचारी कुत्र श्वा विक्रीतासुः क्व सेवकः ||

अर्थ

ज्यानी नोकरी म्हणजे कुत्र्याच जिणं असं वर्णन केलंय त्यांच ते बरोबर नाहीये. अहो कुत्रा स्वतःच्या मनाला येईल तसं भटकणारा कुत्रा कुठे [किती भाग्यवान !] आणि आपले प्राणच ज्याने विकून टाकले आहेत असा नोकर कुठे ?

Tuesday, December 3, 2013

११५८. यममिव करधृतदण्डं हरिमिव सगदंशशाङ्कमिव वक्रम् |

शिवमिव च   विरूपाक्षं जरा करोत्यकृतपुण्यमपि ||

अर्थ

[आपण जरी] पुण्य केलं नाही, तरी म्हातारपण [माणसाला]; हातात दण्ड धारण करतो म्हणून यमाप्रमाणे; सगद विष्णु प्रमाणे; [देवाच्या हातात गदा हे आयुध; माणसाला गद=आजार] चंद्राप्रमाणे वक्र; भगवान शंकराप्रमाणे विरूपाक्ष बनवते.

Monday, December 2, 2013

११५७. जिह्वैकेव सतामुभे फणवतां स्रष्टुश्चतस्रश्च तास्ताः सप्तैव विभावसोर्नियामिताः षट्कार्तिकेयस्य च |

पौलस्त्यस्य दशाभवन्फणिपतेर्जिह्वासहस्रद्वयं जिह्वालक्षशतैककोटिनियमो नो दुर्जनानां मुखे ||

अर्थ

सज्जन लोकांना एकच जीभ असते [ते उलटसुलट - दोन प्रकारे बोलत नाहीत, खरं तसच बोलतात] सर्पांना दोन जिभा असतात. ब्रह्मदेवाला [चार मुखे असल्याने] चार जिभा असतात. अग्नीला सातच जिभा असतील असं ब्रह्मदेवाने ठरवले आहे. कार्तिकस्वामीला सहा जिभा आहेत. दशमुखी [रावणाला] दहा होत्या. शेषाला दोन हजार [सहस्र फणा असल्यामुळे] जिभा असतात. [या सर्वाना जिभा किती याला बंधन आहे पण] लाखो कोटी किती जिभा दुर्जनांच्या मुखांमध्ये आहेत, त्याला काही हिशोबच नाही. [ते कितीही वेळा आपलं बोलणे फिरवू शकतात.]

११५६. हंसो विभाति नलिनीदलपुंजमध्ये सिंहो विभाति गिरिगह्वरकन्दरासु |

जात्यो विभाति तुरगो रणयुद्धमध्ये विद्वान्विभाति पुरुषेषु विचक्षणेषु ||
अर्थ

हंस हा कमळाच्या ताटव्यामधे शोभून दिसतो. डोंगरावरच्या कडेकपारीत सिंह शोभून दिसतो. जातिवंत घोडा युद्धभूमीवर शोभून दिसतो. [त्याचप्रमाणे] विद्वान हा विद्वत्सभेत शोभून दिसतो.

११५५. दातव्यं भोक्तव्यं सति विभवे सञ्चयो न कर्तव्यः |

पश्येह मधुकरीणां सञ्चितमर्थं हरन्त्यन्ये ||

अर्थ

आपल्याकडे जर खूप संपत्ती असेल तर दान करावं; उपभोग घ्यावा. साठवत बसू नये. असं पहा की मधमाशांनी साठवलेला [मध ना त्या स्वतः खातात ना दान करतात] दुसरेच [त्यांचं पोळ जाळून मध] पळवतात.

Friday, November 29, 2013

११५४. दिनयामिन्यौ सायंप्रात:शिशिरवसन्तौ पुनरायात: |

काल: क्रीडति गच्छत्यायुस्तदपि न मुञ्चत्याशावायुः ||

अर्थ

रात्र आणि दिव; सकाळ नंतर संध्याकाळ अशा रीतीने सर्व ऋतु एकापाठोपाठ एक पुन्हा पुन्हा येऊन जातात. काळ असा खेळ करत असतो [आपलं] आयुष्य निघून जात तरीदेखील आशा [हाव] संपत नाही. [या आशा हा; काळज्या सोडून देऊन ईशचिंतनात माणसांनी आयुष्य व्यतीत केलं पाहिजे.]

११५३. कृमिकुलचितं लालाक्लिन्नं विगन्धि जुगुप्सितं निरुपमरसप्रीत्या खादन्नरास्थि निरामिषम् |

सुरपतिमपि श्वा पार्श्वस्थं विलोक्य न शङ्कते नहि गणयति क्षुद्रो जन्तुः परिग्रहफल्गुताम् || नीतिशतक  राजा भर्तृहरि

अर्थ

ज्यात किडे वळवळत आहेत असे; लाळेनी बरबटलेले 'कुजका वास येणारे; किळसवाणे; ज्यात जराही मासं राहिलेलं नाही असं माणसाच हाडूक; कुत्रा अमृत चाखतोय अशा प्रेमानी खात असताना, जरी शेजारी देवांचा राजा इंद्र उभा असला तरी त्याच्याकडे पाहून सुद्धा  [ते चघळायला भीत नाही. त्याला हाडूक चघळण्याची लाज वाटत नाही.] क्षुद्र जंतूना आपल्याजवळच्या कस्पटासमान गोष्टींचा क्षुद्रपणा कळतच नाही.

Wednesday, November 27, 2013

११५२. त्रिविक्रमोऽभूदपि वामनोऽसौ स सूकरश्चेति स वै नृसिंहः |

नीचैरनीचैतिनीचनीचैः सर्वैरुपायैः फलमेव साध्यम् ||

अर्थ

[भगवान विष्णु] त्रिविक्रम झाला तोच वामन [अति बुटका; याचक] पण झाला; त्यांनी डुकराचं रूप सुद्धा धारण केलं. तोच नरसिंह सुद्धा [अति उग्ररूप] झाला [तात्पर्य असं की] हलक; क्षुद्र अगदी क्षुल्लक एकदम महान काहीही करून काम पूर्ण होईल त्याप्रकारे प्रयत्न करायचे. [त्यात कमीपणा वाटायचं काही कारण नाही. काम सुफळ करण्याला महत्व द्यावं.]

Tuesday, November 26, 2013

११५१. शिरसा विधृता नित्यं तथा स्नेहेन पालिता: |

केशा अपि विरज्यन्ते निःस्नेहा: किं न सेवकाः ||

अर्थ

ज्यांना [आपण] नेहमी [अगदी] डोक्यावर घेतलंय [=एवढा मान देतोय] स्नेहानी [प्रेमानी, तेल चोपडतोय] ते केस [इतक करून सुद्धा] विरक्त [प्रेम टाकून देतात]. काळा रंग जाऊन पांढरे होतात. तर स्नेह [जीव लावला नाही तर नोकर काय प्रेमानी [आपलं काम] करणार?

Monday, November 25, 2013

११५०. पिकस्तावत्कृष्ण: परमरुणया पश्यति दृशा परापत्यद्वेषी स्वसुतमपि नो पालयति यः |

तथाप्येषोऽमीषां सकलजगतां वल्लभतमो न दोषा गण्यन्ते खलु मधुरवाचां क्वचिदपि ||

अर्थ

खरं तर कोकीळा काळीच असते [गोरीपान; आकर्षक असं काही नाही] बघते तर तांबूस [रागीट] नजरेनी; दुसऱ्याच्या बाळांचा तर ती द्वेषच करते पण स्वतःच्या मुलाचं पण संगोपन करत नाही [इतके दुर्गुण असूनही] सर्व जगाची फार फार लाडकी असते [यावरून असं दिसत की] गोडगोड बोलणाऱ्यांचे दोष कधी मनावर घेतले जात नाही.

Sunday, November 24, 2013

११४९. भार्यावियोग: स्वजनापवादो ऋणस्य शेषं कृपणस्य सेवा |

दारिद्र्यकाले प्रियदर्शनं च विनाग्निना पञ्च दहन्ति कायम् ||

अर्थ

आग नसून देखील या पाच गोष्टी शरीराला [मनातून] जाळत राहतात - पत्नीचा [जोडीदाराचा] विरह, आपल्याच नातेवाईकांकडून  दूषण, कर्ज [फेडता न आल्यामुळे] राहिलेली शिल्लक, कंजूष माणसाची नोकरी आणि आपली [फार] गरिबी आलेली असताना आवडत्या माणसांची गाठभेट.

११४८. स एव रसिको लोके श्रुत्वा काव्यं परैः कृतम् |

उत्पद्यते च युगपन्नयनेऽक्ष्णोश्च यस्य वाः ||

अर्थ

या जगात; दुसर्‍यानी केलेल काव्य ऐकून ज्याच्या डोळ्यातून पाणी येत [आणि मुखातून] "वा वा " असं उमटत तोच खरा रसिक.

Friday, November 22, 2013

११४७. मूर्खत्वं सुलभं भजस्व कुमते मूर्खस्य चाष्टौ गुणा निश्चिन्तो बहुभोजनोऽतिमुखरो रात्रिंदिवा स्वप्नभाक् |

 कार्याकार्यविचारणान्धबधिरो मानापमाने समः प्रायेणामयवर्जितो दृढवपुर्मूर्खः सुखं जीवति ||

अर्थ

मूर्ख असणं सोप्प आहे, अरे ढ मुला; त्याचा आश्रय घे. मूर्खाचे आठ गुण आहेत त्याला कसली काळजी नसते; भरपूर जेवतो; अति  बडबड्या असतो; रात्रंदिवस तो [दिवा] स्वप्न बघतो; हे करावं का करू नये असल्या विचारांबाबतीत तो आंधळा आणि बहिरा पण असतो; मान किंवा अपमान त्याच्या खिजगणतीत नसतो; साधारणपणे त्याची तब्बेत ठणठणीत असते असं असल्यामुळे मूर्ख माणूस आनंदात जगतो.

Thursday, November 21, 2013

११४६. यच्चिन्तितं तदिह दूरतरं प्रयाति यच्चेतसापि न कृतं तदिहाभ्युपैति |

इत्थं विधेर्विधिविपर्ययमाकलय्य सन्तः सदा सुरसरित्तटमाश्रयन्ते ||

अर्थ

आपण ज्याची इच्छा करत असतो ती गोष्ट अगदी लांब पळून जाते आणि जे आपण मनातसुद्धा आणलं नसेल ते  समोर येऊन ठेपत. अशाप्रकारे नशिबाची उलटापालट लक्षात घेऊन सज्जन लोक नेहमी [सर्व आशा; अपेक्षाचा त्याग करून] गंगेच्या काठी [परमेश्वराची भक्ती करत] राहतात.

Wednesday, November 20, 2013

११४५. रे रे खला: शृणुत मद्वचनं समस्ताः स्वर्गे सुधास्ति सुलभा न तु सा भवद्भिः |

कुर्मस्तदत्र भवतामुपकारकारि काव्यामृतं पिबत तत्परमादरेण ||

अर्थ

सगळ्या दुष्टांनो [टवाळ मंडळीनो] माझं बोलण नीट ऐका स्वर्गात अमृत [तर] असतच. पण तुम्हाला [स्वर्गात प्रवेशच मिळणार नसल्याने] तुम्हाला ते मिळणं सोप नाहीये. तर तुम्हाला [तो आनंद मिळावा असं] तुमच्यावर उपकारच असं काव्यामृत आम्ही इथेच [तयार] करतोय तर कौतुकानी त्याचा आस्वाद घ्या. [अमृताच्या तोडीचा आनंद उत्तम साहित्य वाचून मिळवा.]

Tuesday, November 19, 2013

११४४. वरं दरिद्र: श्रुतिशास्त्रपारगो न चापि मूर्खो बहुरत्नसंयुतः |

सुलोचना जीर्णपटापि शोभते न नेत्रहीना कनकैरलङ्कृता ||

अर्थ

खूप दागिने घालून सजलेल्या [अतिशय श्रीमंत अशा]  मूर्खपेक्षा, शास्त्रांचा अभ्यास केलेला गरीब माणूस चांगला. जुने  कपडे घातले असले तरी सुंदर डोळे असणारी रमणी, पुष्कळ दागिन्यांनी मढलेल्या अन्ध स्त्री पेक्षा केंव्हाही चांगली!

Monday, November 18, 2013

११४३. नभो भूषा पूषा कमलवनभूषा मधुकरो वचोभूषा सत्यं वरविभवभूषा वितरणम् |

मनोभूषा मैत्री मधुसमयभूषा मनसिजः सदोभूषा सूक्तिः सकलगुणभूषा च विनयः ||

अर्थ

सूर्य हा आकाशाचा अलंकार आहे. कमळांच्या बागेला भुंगा शोभा आणतो. खरं बोलण्याने वाणी शोभून दिसते. अधिक संपत्ती दान करण्याने सुंदर दिसते. मैत्री हा मनाचा अलंकार आहे. वसंतऋतु मध्ये मदनाचा अस्तित्व शोभून दिसत. सभेमध्ये चांगल वक्तृत्व शोभून दिसत. [तर] नम्रता सर्व गुणांना खुलवते.

११४२. तृष्णां चेह परित्यज्य को दरिद्र: क ईश्वर: |

तस्याश्चेत्प्रसरो दत्तो दास्यं च शिरसि स्थितम् ||

अर्थ

तृष्णेचा [हव्यास; हावरटपणाचा] त्याग केला तर कोण गरीब आणि कोण श्रीमंत? [आपल्याकडे जे आहे ते भरपूर असं ठरवलं तर सगळेच श्रीमंत आहेत.] पण जर तृष्णेला मोकळ रण दिलं तर तिची गुलामी कायमची आलीच.

११४१. परिचरितव्या: सन्तो यद्यपि कथयन्ति नो सदुपदेशम् |

यास्तेषां स्वैरकथास्ता एव भवन्ति शास्त्राणि ||

अर्थ

सज्जन लोक जरी आपल्याला उपदेश करत नसले तरी त्यांच्या सहवासात रहावं [ते जरी उपदेशाचे दोस पाजत नसले तरी] ते सहजपणे ज्या गप्पा मारतात ती [शास्त्राप्रमाणे आचरणीय गोष्ट असते.] दुसऱ्याची निंदा; कुटाळक्या न करता ते नेहमी चांगल्या पद्धतीने विचार करत असतात.

Friday, November 15, 2013

११४०. अनन्तरत्नप्रभवस्य यस्य हिमं न सौभाग्यविलोपि जातम् |

एको हि दोषो गुणसंनिपाते निमज्जतीन्दोः किरणेष्विवाङ्कः || कुमारसंभव १ ; ३

अर्थ

[हिमालयाच्याबाबतीत; कोड येणं अशासारखा दोष, हिमानी संपूर्ण झाकल्यामुळे वाटेल का काय म्हणून कालिदास सांगतो.] भरपूर रत्नांना तो जन्म देत असल्यामुळे [तिथल्या खाणीत सर्व उत्तम पैदास होत असल्यामुळे] हिम [बर्फामुळे येणार्‍या फिकटपणामुळे] त्याचं सौंदर्य कमी झालं नाही. [स्निग्ध] चांदण्यामुळे चंद्रावरच्या डागानी त्याचं सौंदर्य [कमी न होता वाढत]. त्याप्रमाणे गुणांचा प्रचंड साठा असल्याने एखादा दोष झाकला जातो.

Thursday, November 14, 2013

११३९. एको हि दोषो गुणसन्निपाते निमज्जतीन्दोरिति यो बभाषे |

न तेन दृष्टं कविना समस्तं दारिद्र्यमेकं गुणकोटिहारि  ||

अर्थ

पुष्कळ गुण असताना एखादा दोष लपून जातो, [झाकला जातो] असं कवि [कालिदासाने कुमारसंभवात असं लिहिल आहे] म्हणतो, त्याला हे काही दिसलं नव्हत [त्याच्या हे कसं लक्षात आल नाही की] गरिबी [हा] एकच दोष कोट्यावधी गुणांचा नाश करतो.

Wednesday, November 13, 2013

१३३८. लोभमूलानि पापानि रसमूलाश्च व्याधयः |

इष्टमूलानि शोकानि त्रीणि त्यक्त्वा सुखी भव ||

अर्थ

पापे ही लोभामुळे [हव्यास हे हवं ते हवं यामुळे] होतात. वेगवेगळ्या चवीढवीमुळे आजार होतात. [जिह्वालौल्यामुळे जवळपास सगळे आजार होतात.] आपल्याला अमुकच हवंय या इच्छेमुळे खूप दु:ख होत. या तीनही गोष्टींचा त्याग करून सुखी हो.

Tuesday, November 12, 2013

१३३७. कृतार्थः स्वामिनं द्वेष्टि कृतदारस्तु मातरम् |

जातापत्या पतिं द्वेष्टि गतरोगश्चिकित्सकम् ||

अर्थ

सर्व आकांक्षा पूर्ण झाल्यावर [नोकर] मालकाचा द्वेष [कंटाळा; निंदा] करतो. लग्न झालेला मुलगा आईचा द्वेष करतो. [त्याला पहिल्या इतक आईच कौतुक रहात नाही; तिच्या चुका खूप होतात असं वाटत] मुल झाल्यावर बाई पतीचा द्वेष करते. [नवऱ्यापेक्षा मुलाची बाजू भांडणात  घेते; मुलाला अधिक महत्व देते] बरा झाल्यावर आजारी मनुष्य डॉक्टरच म्हणण तेवढस मनावर घेत नाही; [कुपथ्य करतो.]

Monday, November 11, 2013

११३६. किमिष्टमन्नं खरसूकराणां किं रत्नहारो मृगपक्षिणां च |

अन्धस्य दीपो बधिरस्य गीतं मूर्खस्य किं शास्त्रकथाप्रसङ्गः ||

अर्थ

अगदी उत्कृष्ट अन्न मिळालं तरी गाढव किंवा डुक्कर यांना त्याची काय चव लागणार? [त्यांना ते गोड लागणार नाही] पशू आणि पक्षी यांना रत्नाच्या हाराची किंमत कळणार नाही. दृष्टीहीनाला दिव्याचा उपयोग नसतो. बहिऱ्याला मधुर संगीताची गोडी समजणार नाही. अगदी तसच मूर्ख माणसाला शास्त्रसिद्ध गोष्टी सांगून त्याला त्याच काहीच महत्व वाटणार नाही.

११३५. अलङ्करोति हि जरा राजामात्यभिषग्यतीन् |

विडम्बयति पण्यस्त्रीमल्लगायनसेवकान् ||

अर्थ

प्रौढत्वामुळे राजा; मंत्री वैद्य आणि सन्यासी हे शोभून दिसतात. [पोक्तपणामुळे या पदाना अधिक प्रतिष्ठा मिळते] मल्ल; गायक; नोकर आणि वेश्या यांची मात्र अधोगती होते. [ मल्लाची ताकद नाहीशी झाल्यावर कुस्ती संपलीच. गळा पण म्हातारपणी साथ देत नाही.]

११३४. त्याज्यं न धैर्यं विधुरेऽपि काले धैर्यात्कदाचिद्गतिमाप्नुयात्सः |

यथा समुद्रेऽपि च पोतभङ्गे सांयात्रिको वाञ्छति तर्तुमेव ||

अर्थ

वाईट काळ आला तरी धीर सोडता कामा नये. त्या धीर धरण्यामुळे कदाचित त्याला मार्ग सापडू शकेल. जसं समुद्रात जहाज बुडल्यावर [मनात बळ धरून माणूस] पोहत पोहत [किनारा गाठण्याची] इच्छा करतो. [एखादवेळेस तो पोहून तीर गाठेल, पण घाबरला तर नक्की बुडून जाईल] म्हणून मन घट्ट करून संकटाला तोंड दिल पाहिजे.]

११३३. शक्तेनापि सता जनेन विदुषा कालान्तरप्रेक्षिणा वस्तव्यं खलु वज्रपातविषमे क्षुद्रेऽपि पापे जने |

दर्वीव्यग्रकरेण धूममलिनेनायासयुक्तेन किं भीमेनातिबलेन मत्स्यभवनेऽपूपा न संघट्टिताः ||

अर्थ

[वाईट काळ आला असताना] ज्ञानी [विचारी] माणसाने तो जरी [फार] सामर्थ्यवान असला तरीही; खरोखर; आपल्या डोक्यावर वज्र आदळतय [इतका त्रास होत असला तरी] आपले [चांगले] दिवस येण्याची वाट पहातात. पापी आणि क्षुल्लक अशा लोकांच्यात [सहनशीलतेने] रहावे [हेही दिवस जाऊन चांगले दिवस येतात] अतिशय सामर्थ्यवान अशा भीमाने सुद्धा [अज्ञातवासात] विराट राजाकडे; अति कष्ट करत धुराने भरलेल्या [मुदपाकखान्यात] हातात पळी घेऊन घावन रांधले नाहीत काय?

Tuesday, November 5, 2013

११३२. उचितमनुचितं वा कुर्वता कार्यजातं परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन |

अतिरभसकृतानां कर्मणामा विपत्तेर्भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाक: ||

अर्थ

हुशार माणसाने [कुठलही] काम करण्याआधी हे योग्य आहे की अयोग्य; त्याचा परिणाम काय होईल याचा प्रयत्नपूर्वक विचार करावा. [काम नीट विचार करूनच करावी] घाईघाईने केलेल्या कामांमुळे छातीत बाण घुसावा त्याप्रमाणे अतिशय त्रासदायक परिणाम; संकट येण्या आधीपासूनच होतो.

११३१. वनेषु दोषाः प्रभवन्ति रागिण:गृहेषु पञ्चेन्द्रियनिग्रहस्तपः |

अकुत्सिते कर्मणि यः प्रवर्तते निवृत्तरागस्य गृहं तपोवनम् ||

अर्थ

विषयी [आसक्त] माणूस अरण्यात राहिला तरी त्याच अधःपतन होऊ शकत. तेच पंचेंद्रियांवर ताबा मिळवून माणूस घरात राहिला तरी ते तपच होय. अयोग्य कर्म न करता; आसक्ति रहित राहून कर्तव्य करणाऱ्याच्या बाबतीत घर हेच आश्रमाप्रमाणे असत. [घरालाच आश्रमाच पावित्र्य प्राप्त होत. त्याला सन्यास घ्यायची काही जरुरी नसते.]

Monday, November 4, 2013

११३०. क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां देहस्थितो देहविनाशनाय |

यथा स्थितः काष्ठगतो हि वह्निः स एव वह्निर्दहते शरीरम् ||

अर्थ

आपल्याच शरीरात असणारा क्रोध [संतापीपणा] हा माणसाचा सर्वात मोठा शत्रु आहे. तो आपल्याच देहात असला तरी आपला नाश करतो. जसं लाकडामध्ये आग लपलेली असते, त्या आगीमध्ये लाकुडच जळून खाक होत तसा; तो [संतापच] आपला नाश करतो. [म्हणून रागावर ताबा मिळवावा]

११२९. अन्यमुखे दुर्वादो यः प्रियवदने स एव परिहास: |

इतरेन्धनजन्मा यो धूमः सोऽगरुभवो धूमः ||

अर्थ

[कटू वचने] परक्याच्या तोंडातून [ऐकली] तर त्याला मुक्ताफळं वगैरे नाव मिळत. तेच आवडीच्या माणसांनी बोलल तर ती थट्टा होते. जसं अगरू [चंदना सारखं सुवासिक काष्ठ] जाळल्यावर धूप केला असं आपण म्हणतो तेच इतर लाकडांना मात्र धूर झाला असं वाटत.

Friday, November 1, 2013

११२८. दक्षः श्रियमाधिगच्छति पथ्याशी कल्यतां सुखमरोगी |

अभ्यासी विद्यान्तं धर्मार्थयशांसि च विनीतः ||

अर्थ

जो सतर्क असतो त्याला श्रीमंती मिळते. आरोग्यदायी अन्न सेवन करणाराची तब्बेत चांगली राहते. सुदृढ माणूस सुखी असतो. अभ्यासूवृत्तीच्या माणसाला अगदी वरपर्यंत शिकता येत. चांगल्या वळणाच्या माणसाला धर्म; संपत्ती आणि कीर्ति यांचा लाभ होतो.

Thursday, October 31, 2013

११२७. सन्त एव सतां नित्यमापदुद्धरणक्षमाः |

गजानां पङ्कमग्नानां गजा एव धुरंधराः ||

अर्थ

नेहमी सज्जनांच संकट दूर करण्यास सज्जनच समर्थ असतात. चिखलात रुतलेल्या हत्तींना बाहेर काढण्यास हत्तीच समर्थ असतात. [दुसऱ्या कोणाची ताकद पुरी पडणार नाही.]

Monday, October 28, 2013

११२६. मुहूर्तं ज्वलितं श्रेयो न धूमायितं चिरम् |

मा स्म ह कस्यचिद्गेहे जनि राज्ञः खरः मृदुः || महाभारत; विदुला

अर्थ

पुष्कळ काळपर्यंत धूर ओकत धुमसत राहण्यापेक्षा क्षणभरच [तेजाने] तळपणे चांगले. कुठल्याही घराण्यातल्या राजाचा जन्म झाला तर तो एकदम उग्र किंवा फारच मवाळ असा [राजा] नसावा [प्रशासकांनी नेहमीकुठल्यातरी टोकाला न जाता  समतोल विचार करून निर्णय घेतले पाहिजे.]

Saturday, October 26, 2013

११२५. गृह्णन्तुसर्वे यदि वा यथेष्टं नास्ति क्षति: क्वापि कवीश्वराणाम् |

रत्नेषु लुप्तेषु बहुष्वमर्त्यैरद्यापि रत्नाकर एव सिन्धुः ||

अर्थ

जर आवडत असेल तर [आपली वाङ्गमय रत्न] सगळे जण हव्वी तेवढी घेवोत; श्रेष्ठ कविना [त्याची काहीच चिन्ता नसते] त्यात त्यांच काही नुकसान होत नाही. देवांनी [समुद्रमंथनाच्या वेळी खूप रत्न] पळवली तरी अजूनही सागर हा रत्नाकर - रत्नांचा खजिना आहेच. [प्रतिभावान कवींच अप्रतिम सारस्वत वाचून रसिकांनी मनसोक्त आनंद लुटला तरी त्या कलाकृतींच सौंदर्य कधीच कमी होत नाही हे या वाङ्गमय संपत्तीच वैशिष्ठ्य आहे.]

Thursday, October 24, 2013

११२४. सर्वे कङ्कणकेयूरकुण्डलप्रतिमा गुणाः |

शीलं चाकृत्रिमं लोके लावण्यमिव भूषणम् ||

अर्थ

या जगामध्ये [इतर] सगळे गुण बांगड्या; बाजूबंद कर्णभूषण यांच्याप्रमाणे आहेत. चारित्र्य हा गुण मात्र नैसर्गिक सौंदर्याप्रमाणे आहे. [जन्मजात सुंदर व्यक्ती नट्टापट्टा न करतासुद्धा चांगलीच दिसते. दागदागिन्यानी मढवण्याची त्याला काही जरूरच नसते. तसा चारित्र्य हा गुण आहे.]

Wednesday, October 23, 2013

११२३. श्रद्दधानः शुभां विद्यामाददीतावरादपि |

अमित्रादपि सद्वृत्तं बालादपि सुभाषितम् ||

अर्थ


[आपल्या पेक्षा] हलक्या व्यक्तीकडून सुद्धा श्रद्धाळू माणसाने हिताची असेल ती विद्या शिकून घ्यावी; शत्रूपासून सुद्धा चांगल्या आचरणाचे अनुकरण करावे. चांगली गोष्ट लहान मुलांनी सांगितली तरी [शिकून] घ्यावी.

Tuesday, October 22, 2013

११२२. मनो यस्य वशे तस्य भवेत्सर्वं जगद्वशे |

मनसस्तु वशे योऽस्ति स सर्वजगतो वशे ||

अर्थ

ज्याच्या ताब्यात त्याच मन आहे, त्याच्या ताब्यात सर्व जग असत. पण जो मनाच्या कह्यात सापडलाय [ज्याचा स्वतःच्या मनावर ताबा नाही] तो सगळ्या जगाच्या गुलामगिरीत अडकतो.

Monday, October 21, 2013

११२१. विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा ; सदसि वाक्पटुता युधि विक्रम: |

यशसि चाभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ||

अर्थ

संकटात सापडल्यावर धैर्य; उत्कर्षाच्या वेळी क्षमा; सभेमध्ये वक्तृत्व; युद्धात पराक्रम; कीर्तिची आवड; विद्याप्राप्तीचे व्यसन हे गुण सत्पुरुषांच्या ठिकाणी स्वाभाविकच असतात.

११२०. स्थित्यतिक्रान्तिभीरूणि स्वच्छान्याकुलितान्यपि |

तोयांसि तोयराशीनां मनांसि च मनस्विनाम् ||

अर्थ

बाणेदार व्यक्तींची मने ही प्रक्षुब्ध झाली तरी शांत राहणारी [गडबडून न जाणारी] मर्यादेच अतिक्रमण न कारणारी - सागराच्या पाण्याप्रमाणे - [ सागर मर्यादा उल्लंघन करत नाही; प्रक्षुब्ध झाला तरी गढूळ होत नाही त्याप्रमाणे] असतात.

Sunday, October 20, 2013

१११९. शस्त्रैर्हतास्तु रिपवो न हता भवन्ति प्रज्ञाहतास्तु नितरां सुहता भवन्ति |

शस्त्रं निहन्ति पुरुषस्य शरीरमेकं प्रज्ञा कुलं च विभवं च यशश्च हन्ति ||

अर्थ

शस्त्रांनी शत्रूंना मारलं तरी ते मरतील[च] अशी [खात्री] नाही. [कदाचित जखमा बऱ्या होऊन पुन्हा आपले सज्ज होतील.] परंतु बुद्धीचा वापर करून मारल तर निश्चितपणे अगदी नामशेष होतात. हत्यार [जर मारू शकलं तर] एकट्या शरीराचा नाश करत पण बुद्धी तर वैभव; सगळ घराणं आणि कीर्ति सर्वांचा नाश करते.

Friday, October 18, 2013

१११८. निपानमिव मण्डूकाः सरः पूर्णमिवाण्डजाः |

सोद्योगं नरमायान्ति विवशाः सर्वसम्पदः ||

अर्थ

ज्याप्रमाणे बेडूक तळ्याकडे आणि पक्षी  पूर्ण भरलेल्या जलाशयाकडे आपसूक येतात, [त्याचप्रमाणे] उद्यमशील माणसाकडे सर्व प्रकारच्या संपत्तीचा साठा त्याला वश होऊन जमतो.

१११७. गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैः |

या स्वयं पद्मनाभस्य मुखपद्माद्विनि:सृता ||

अर्थ

दुसऱ्या शास्त्रांच्या पसाऱ्याची जरूरच काय आहे? गीतेचे चांगल्या प्रकारे पठण करावे. ती तर खुद्द परमेश्वराच्या मुखकमलातून बाहेर आलेली आहे. [सर्व ज्ञानाच सार त्यात भरलेलं आहे.]

Wednesday, October 16, 2013

१११६. वपुर्याति श्रियो यान्ति यान्ति सर्वेऽपि बान्धवाः |

कथासारे हि संसारे कीर्तिरेका स्थिरा भवेत्‌ ||

अर्थ

शरीर नष्ट होत; अपार वैभव निघून जात; सर्व बान्धव [नातेवाईक; मित्र; संबंधित स्वर्गात] जातात. या क्षणभंगुर जगात कीर्ति हे एकच गोष्ट कायम टिकणारी आहे. [आपण आज नाही उद्या मरणारच आहोत तर चांगली कृत्ये करावी नाव तरी टिकेल बदनामी ओढवून घेऊ नये; बाकी सगळं जाणारच असत. नावाला जपावं. ]

Tuesday, October 15, 2013

१११५. वाचनं ज्ञानदं बाल्ये; तारुण्ये शीलरक्षकम् |

वार्धके दु:खहरणं; हितं सद्ग्रन्थवाचनम् ||

अर्थ

[चांगल्या] ग्रंथांच्या वाचनामुळे लहान वयात ज्ञान संपादन होते; तरूणपणी चारित्र्याच रक्षण करण्यास ते उपयोगी पडते आणि म्हातारपणी आपण [सद्ग्रंथाच्या वाचनाने] दु:ख विसरतो. [त्यामुळे] वाचन करणे हे आयुष्यात सर्वकाळी कल्याणकारी असते.

Monday, October 14, 2013

१११४. संसारविषवृक्षस्य द्वे एव मधुरे फले |

सुभाषितं च सुस्वादु सद्भिश्च सह सङ्गमः ||

अर्थ

या विषमय अशा संसार रूपी वृक्षाला दोनच मधुर फळं लागलेली असतात. [बाकी सर्व गोष्टी परिणामी कडवट; तुरट - शेवटी दुःखदायक असतात.] अतिशय मधुर अशी सुभाषिते आणि सज्जनांचा सहवास [ही ती मधुर फळे आहेत.]

१११३. तच्चिन्तनं तत्कथनमन्योन्यं तत्प्रबोधनम् |

एतदेकपरत्वं च तदभ्यासं विदुर्बुधाः ||

अर्थ

[फक्त] त्याबद्दलच विचार करणे; त्या बद्दल बोलणे; त्याच विषयाची चर्चा करणे याला बुद्धिमान लोक अभ्यास असे म्हणतात. [त्याच कामाला वाहून घेतलं तर कार्य तडीस जातात.]

१११२. यद्येन क्रियते किञ्चिद्येन येन यदा यदा |

विनाभ्यासेन तन्नेह सिद्धिमेति कदाचन ||

अर्थ

[माणूस] कुठलीही गोष्ट पूर्णत्वाला नेणार असेल तर मनापासून अभ्यास केल्याशिवाय त्याची पूर्तता कधीही होत नाही, मग साधन कुठलीही वापरू देत [मनापासून पूर्ण प्रयत्नानेच कुठलही काम तडीस जात.]

Monday, September 30, 2013

११११. ज्ञानेन पुंसां सकलार्थसिद्धिर्ज्ञानादृते काचन नार्थसिद्धिः |

ज्ञानस्य मत्वेति गुणान् कदाचिज्ज्ञानं न मुञ्चन्ति महानुभावाः

अर्थ

ज्ञान असल्यामुळे सर्व इच्छित गोष्टी पूर्ण होतात; ज्ञान असल्याशिवाय काहीच [संपत्तीसुद्धा] मिळत नाही. या ज्ञानाच्या गुणांवर विचार करून थोर लोक कधीही ज्ञान संपादन करणे सोडून देत नाहीत.

Friday, September 27, 2013

१११०. अणुपूर्वं बृह्त्पश्चाद्भवत्यार्येषु सङ्गतम् |

विपरीतमनार्येषु यथेच्छसि तथा कुरु ||

अर्थ

सज्जन लोकांशी मैत्री करताना सुरवातीला थोडा वेळ सहवास झाला तरी हळूहळू ति [मैत्री] वाढत जाते. [स्नेह उत्तरोत्तर वृद्धिंगत होतो.] याच्या उलट दुर्जानांच्या मैत्रीच आहे. [याचा विचार करून] तुला जसं [योग्य] वाटेल तसं [मैत्री] कर.

Thursday, September 26, 2013

११०९. कदर्थितस्यापि हि धैर्यवृत्तेर्न शक्यते धैर्यगुणः प्रमार्ष्टुम् |

अधोमुखस्यापि कृतस्य वह्नेर्नाधः शिखा यान्ति कदाचिदेव || नीतिशतक  राजा भर्तृहरी

अर्थ

धैर्यशील माणसाचा अपमान करून कधीही त्याचं धैर्य खच्ची करता येत नाही. [मशालीचा]  दांडा वर करून ठेवला तरी ज्वाळा नेहमी वरच उसळून येतात.

Wednesday, September 25, 2013

११०८. यो यमर्थं प्रार्थयते यदर्थं घटतेऽपि च |

अवश्यं तदवाप्नोति न चेच्छ्रान्तो निवर्तते ||

अर्थ

जर एखाद्या व्यक्तीला कुठलं ध्येय गाठण्याची इच्छा असेल; तो त्या मार्गाने प्रयत्न करत असेल; तर मधेच थकून [किंवा कंटाळून] जर तो माघारा फिरला नाही तर तो ते ध्येय नक्कीच गाठतो. [इच्छित गोष्ट मिळेपर्यंत अथक प्रयत्न केले तर कितीही अवघड असलं तरी ती मिळवता येतेच.]

Tuesday, September 24, 2013

११०७. धृतिः क्षमा दया शौचं कारुण्यं वागनिष्ठुरा |

मित्राणां चानभिद्रोहः सप्तैताः समिधः श्रियः ||

अर्थ

तितिक्षा [सहनशीलता ] दया; पावित्र्य [खोटेपणा न करण्याचं पावित्र्य]; दुसऱ्यांचा विचार करणं; गोड बोलणं; मित्रांचा विश्वासघात न करणं; श्रीमंती प्राप्त करण्याच्या यज्ञातल्या या सात समिधा आहेत.

Monday, September 23, 2013

११०६. तन्मूलं गुरुतायास्तत्सौख्यं तद्यशस्तदौर्जित्यम् |

तत्सौभाग्यं पुंसां यदेतदप्रार्थनं नाम ||

अर्थ

याचना न करणे [आणि ती करायला न लागणे] म्हणजे [ खरं तर] त्यातच मोठेपणा आहे; सुख सामावलेलं आहे; त्यातच सत्कीर्ती आहे; तीच ताकद आहे; ते सुदैव होय.


English Meaning

Asking nothing to anybody is a greatness, is a happiness, is a popularity, is a strength, is a fortune.

११०५. मृदो: परिभवो नित्यं वैरं तीक्ष्णस्य नित्यश:|


उत्सृज्यैतद्द्वयं तस्मान्मध्यां वृत्तिं समाश्रयेत् ||

अर्थ

मऊ [बोटचेप] वागणाऱ्यांचा नेहमी अपमान होतो आणि [फार] कडक असेल तर त्याच सगळ्यांशी सतत भांडण [शत्रुत्व] होत. म्हणून ही दोन्ही टोक टाळून मध्यम मार्गाचा अवलंब करावा.

११०४. यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः |

यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः ||

अर्थ

जेथे स्त्रियांची पूजा केली जाते [त्यांना मान दिला जातो] तेथे देवता आनंदाने राहतात. जेथे त्यांचा मान राखला जात नाही तेथील सर्व कार्ये निष्फळ होतात.

English Meaning :

Where women are worshiped, goddesses dwell.
Where they are not worshiped, all actions are fruitless.

Friday, September 20, 2013

११०३. विषादप्यमृतं ग्राह्यममेंध्यादपि काञ्चनम् |

अमित्रादपि सद्वृत्तं बालादपि सुभाषितम् ||

अर्थ

विषातून [सुद्धा] अमृत [सापडल्यास] घ्यावे. अपवित्र ठिकाणापासूनही सोने घ्यावे. शत्रूपासूनही सदाचरण घ्यावे. [शिकावे] जर लहान मूले काही चांगलं बोलली तर ते जरूर [ऐकून त्यातलं ]चांगलं घ्यावं.

Thursday, September 19, 2013

११०२. सछिद्रो मध्यकुटिल: कर्ण: स्वर्णस्य भाजनम् |

धिग्दैवं विमलं नेत्रं पात्रं कज्जलभस्मनः ||

अर्थ

[मधेच] छिद्र असलेला; वाकडा असलेला कान हा सोन्याच्या अलंकाराचे स्थान होतो आणि [काय हे] दुर्दैव! अगदी निर्मळ अशा डोळ्याला मात्र काजळ फासतात.

Wednesday, September 11, 2013

११०१. हीनसेवा न कर्तव्या कर्तव्यः महदाश्रयः |

राममासाद्य लङ्कायां लेभे राज्यं बिभीषणः ||

अर्थ

मोठ्या लोकांचा आधार घ्यावा. क्षुल्लक माणसांची सेवा करत बसू नये. [प्रत्यक्ष] रामाची [सेवा] करून बिभीषणाला [सोन्याच्या] लंकेच राज्य मिळालं.

११००. जेतुं यस्त्रिपुरं हरेण हरिणा व्याजाद्बलिं बध्नता स्रष्टुं वारिभवोद्भवेन भुवनं शेषेण धर्तुं धराम् |

पार्वत्या महिषासुरप्रमथने सिद्धाधिपैः सिद्धये ध्यातः पञ्चशरेण विश्वजितये पायात्स नागाननः ||

अर्थ

[विजय मिळावा; विघ्न येऊ नयेत म्हणून ज्या गजमुखाच] त्रिपुरासुराच्या तीन पुरांचा नाश करण्यासाठी भगवान शंकरांनी; याचनेच्या मिषाने बळीला पकडण्यासाठी श्रीविष्णूनी; जगताची निर्मिती करण्यासाठी ब्रह्मदेवाने; शेषाने पृथ्वीचा [भार घेण्याची ताकद यावी] म्हणून; महिषासुराचा वध करण्याच्यावेळी जगदंबेने; सिद्धी प्राप्त करण्यासाठी सिद्धानी; सर्व विश्व पादाक्रांत करण्यासाठी मदनाने ज्याचं मनात चिंतन केलं तो गजमुख [जशा त्यांच्या इच्छा त्यांनी पूर्ण केल्या तशा आमच्या पण पूर्ण करून आमचे] रक्षण करो.

Tuesday, September 10, 2013

१०९९. अमितगुणोऽपि पदार्थो दोषेणैकेन निन्दितो भवति |

सकलरसायनसारो दोषेणैकेन लशुन इव ||

अर्थ

असंख्य गुण असले तरी एखाद्याच दोषामुळे त्याला नाव ठेवली जातात. सर्व चांगल्या [उपयुक्त] सत्वांचा साठा असला, तरी दर्पामुळे लसणीला लोक नाक मुरडतात.

Friday, September 6, 2013

१०९८. यस्मिन्देशे न संमानो न प्रीतिर्न च बान्धवाः |

न च विद्यागमः कश्चिन्न तत्र दिवसं वसेत् ||

अर्थ

ज्या ठिकाणी आपल्याला मान मिळत नाही; आपल्याला तिथे राहून आनंद होत नाही; आप्तेष्ट तिथे नाहीत आणि [नवीन] काहीतरी शिकण्याची संधी पण नाही; अशा स्थळी एक दिवस सुद्धा राहू नये.

Thursday, September 5, 2013

१०९७. सुखमापतितं सेव्यं दु:खमापतितं तथा |

चक्रवत्परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च ||

अर्थ

ज्याप्रमाणे प्राप्त झालेले सुखं आपण [आनंदाने उप] भोगत असतो, त्याच प्रमाणे दुःखही भोगले [सोसले] पाहिजे. कारण सुखे आणि दुःखे चाकाप्रमाणे फिरत असतात. [जसं नेहमी सुख मिळत नाही, तसं सतत दुःखसुद्धा सोसावे लागत नाही. तर तक्रार न करता आनंदाने प्रारब्धाला तोंड दिलं पाहिजे.]

Wednesday, September 4, 2013

१०९६. स्तोकेनोन्नतिमायाति स्तोकेनायात्यधोगतिम् |

अहो सुसदृशी वृत्ति: तुलाकोटे: खलस्य च ||

अर्थ

अहो! तराजूची दांडी आणि दुष्टाचे वागणे किती सारखे आहे बरे! थोड्याशा [तागडीच्या बाबतीत वजनाने] कारणाने वर चढतो [संतुष्ट होतो; त्याला गर्व होतो] आणि अगदी थोड्याने खाली जातो. [जरा कमी फायदा वाटला तर दुष्ट खालच्या थराला जाऊन नुकसान करतो.]

Tuesday, September 3, 2013

१०९५. शुभं करोति कल्याणमारोग्यं धनसम्पदा |

शत्रुबुद्धिविनाशाय दीपज्योतिः नमोऽस्तु ते ||

अर्थ

दीपज्योतीमुळे  [प्रकाशामुळे] आरोग्य; संपत्ती मिळते, ति हितकारक असते. [मनातील] वाईट बुद्धी तिच्यामुळे नाहीशी होते. [हे दीपज्योति] तुला नमस्कार असो.

Monday, September 2, 2013

१०९४. यस्य वर्णनं बुधा सदादरेण कुर्वते भारतस्य भूषणं हिमालयो विराजते |

यो हिमेन दुर्गमेन कञ्चुकेन संवृतः
 उन्नतः सुतीक्ष्णशृङ्गशस्त्रजालकावृतः
भारतस्य रक्षणाय सज्ज एव वर्तते
भारतस्य भूषणं हिमालयो विराजते ||

अर्थ

विद्वान लोक ज्याचे वर्णन नेहमी आदराने करतात तो भारताचे भूषण असलेला हिमालय पर्वत नेहमी शोभून दिसतो. ज्यातून शिरणे अत्यंत कठीण, अशा बर्फ रूपी कवचाने झाकलेला [बर्फाचे चिलखत चढवलेला] ज्यात अति उंच आणि टोकदार अशी शिखरे सर्वत्र पसरली आहेत असा, हिमालय पर्वत भारताच्या रक्षणासाठी सदैव तत्पर आहे.

१०९३. प्रथमदिवसचन्द्र: स च सकलकलाभि: पूर्णचन्द्रो न वन्द्य: |

अतिपरिचयदोषात्कस्य नो मानहानिर्नवनवगुणरागी प्रायशो जीवलोकः ||

अर्थ

पहिल्या दिवशी [शुद्ध प्रतिपदेला] उगवलेल्या चंद्राला सर्वजण वंदन करतात. सर्व कलांनी पूर्ण असलेल्या [पौर्णिमेच्या] चंद्राला नमस्कार करत नाहीत. अतिपरिचयाने कोणाची मानहानी होत नाही बरे? बहुतांशी मानवप्राणी नवनवीन गोष्टींवर प्रेम करतो.

१०९२. अन्तःसारैरकुटिलैरच्छिद्रैः सुपरिक्षितैः |

मन्त्रिभिर्धार्यते राज्यं सुस्तम्भैरिव मन्दिरम् ||

अर्थ

वजनदार; सरळ; भरीव [वाळवी वगैरे न लागलेल्या] नीट पारखून [चांगल्या जातीचे टिकाऊ लाकूड असलेल्या] खांबांनी मंदिर जसं भक्कम रहात तसच पोक्त; सुस्वभावी; चुगल्या ऐकून न घेणाऱ्या परिक्षेला पूर्ण उतरलेल्या  मंन्त्र्यांमुळे राज्याचे रक्षण होते.

Friday, August 30, 2013

१०९१. एकेन तिष्ठताधस्तादन्येनोपरि तिष्ठता |

दातृयाचकयोर्भेद: कराभ्यामेव सूचित: ||

अर्थ

एकाचा [दात्याचा] हात वर असतो आणि दुसऱ्याचा [घेणाऱ्याचा] हात खाली असतो. या [उच्च स्थान आणि खालच स्थान] या दोन हातांच्या स्थानामुळे [दाता कोण आणि याचक कोण हे] दाता आणि याचक यांच्यातला फरक कळतो.

१०९०. मन्दं हसन्तं प्रभया लसन्तं जनस्य चित्तं सततं हरन्तम् |

वेणुं नितान्तं मधु वादयन्तं बालं मुकुन्दं मनसा स्मरामि ||

अर्थ

मृदु हास्य करणाऱ्या; तेजाने झळकणाऱ्या सतत लोकांचे चित्त आकर्षित करणाऱ्या; अत्यंत गोड आवाजात बासरी वाजवणाऱ्या बाळकृष्णाचे मी मनापासून स्मरण करते.

Wednesday, August 28, 2013

१०८९. यं ब्रह्मावरुणेन्द्ररुद्रमरुतः स्तुन्वन्ति दिव्यैः स्तवैर्वेदैः साङ्गपदक्रमोपनिषदैर्गायन्ति यं सामगाः |

ध्यानावास्थिततद्गतेन मनसा पश्यन्ति यं योगिनो यस्यान्तं न विदुः सुरासुरगणा देवाय तस्मै नमः ||

अर्थ

अतिशय उत्कृष्ट अशा कवनांनी ब्रह्मदेव; वरुण; इंद्र; मरूतगण ज्याची स्तुती करतात; सामगायन करणारे ऋषि वेदाच्या ऋचांचे यथाविधी पठण करतात; त्याच्यावर लक्ष्य एकाग्र करून त्याच्याच स्वरूपात परिणत होऊन योगी ज्याचं दर्शन घेतात; देव किंवा राक्षस या पैकी कोणालाच ज्याच पूर्ण आकलन झालं नाही अशा परमेश्वराला मी वंदन करते.

Friday, August 23, 2013

१०८८. कलहान्तानि हर्म्याणि कुवाक्यान्तं च सौहृदम् |

कुराजान्तानि राष्ट्राणि कुकर्मान्तं यशो नृणाम् ||

अर्थ

मोठ्या प्रासादांचा शेवट अंतर्गत भांडणांमुळे, [खूप श्रीमंती असली तरी भाऊबंदकी मुळे सर्वांचे पैसे वकिलाकडे जाऊन ते वैभव रहात नाही.] मैत्रीचा शेवट वाईट बोलण्याने होतो, राष्ट्राचा अन्त वाईट राजामुळे होतो व अपकृत्यामुळे माणसाची कीर्ती लयाला जाते.

१०८७. प्राप्ते भये परित्राणं प्रीतिविश्रम्भभाजनम् |

केन रत्नमिदं सृष्टं मित्रमित्यक्षरद्वयम् ||

अर्थ

भीतीदायक [परिस्थिती आली] असता मित्र हा रक्षणकर्ता; प्रेमाचा आणि विसाव्याचे स्थान असतो. मित्र हि दोन अक्षरे असलेले हे रत्न कोणी बरे निर्माण केले. [त्या देवाला धन्यवाद.]

१०८६. काष्ठादग्निर्जायते मथ्यमानाद्भूमिस्तोयं खन्यमाना ददाति |

सोत्साहानां नास्त्यसाध्यं नराणां मार्गारब्धाः सर्वयत्नाः फलन्ति ||

अर्थ

लाकडे एकामेकावर घासल्यामुळे अग्नि उत्पन्न होतो. [खरं म्हणजे हे फार कठीण काम आहे पण प्रयत्नपूर्वक सतत करत राहिल्यास यश मिळत.] जमीन खणत राहिल्याने [खूप काळाने का होईना] पाणी लागत. उत्साही लोकांना अशक्य असे काही नाही. [योग्य रीतीने] प्रयत्न केल्यावर ते फलद्रूप होतातच.

१०८५. तावदेषा देवभाषा देवी स्थास्यति भूतले |

यावच्च वंशोऽस्त्यार्याणां तावदेषा ध्रुवंध्रुवा ||

अर्थ

[आज संस्कृत -दिन आहे २०/०८/२०१३] जोपर्यंत  आर्यांचा वंश या जगामध्ये अस्तित्वात आहे, तोपर्यंत देवांची असलेली ही नितांतसुंदर आणि सामर्थ्यवान अशी संस्कृत भाषा अढळ स्थानी राहील.

Monday, August 19, 2013

१०८४. पशुखलजनमध्ये खलस्त्याज्यो पशुर्वरम् |

पशवस्तु रक्षणीयाः कृतघ्नो न तु दुर्जनः ||
अर्थ

पशु व दुष्ट माणूस यांमध्ये दुष्टाचा त्याग करणे हे बरोबर आहे. [त्या दोघात] पशु बरा. कृतघ्न, दुष्ट माणसाचे रक्षण करू नये, प्राण्यांच करावं.

१०८३. वचस्तत्र प्रयोक्तव्यं यत्रोक्तं लभते फलम् |

स्थायी भवति चात्यन्तं रागः शुक्लपटे यथा ||
अर्थ

बोलणे ज्याठिकाणी फलदायी होईल [बोलण्याचा जिथे उपयोग होईल] त्याच ठिकाणी बोलावे. पांढऱ्या कापडावर दिलेला रंग पक्का बसतो, त्याप्रमाणे [आधीच गडद अशा रंगावर पुन्हा दुसऱ्या रंगाचा हात दिला तर काहीच उपयोग होत नाही तसं असतं.]

Friday, August 16, 2013

१०८२. न स्वल्पस्य कृते भूरि नाशयेन्मतिमान्नर: |

एतदेव हि पाण्डित्यं यत्स्वल्पाद्भूरि रक्षणम् ||

अर्थ

बुद्धीमान माणसाने छोट्याशा गोष्टी साठी मोठ्या गोष्टींचा नाश करू नये. थोडे [देऊन] मोठ्याचं रक्षण करणे यातच शहाणपण आहे.

१०८१. राष्ट्रध्वजो राष्ट्रभाषा राष्ट्रगीतं तथैव च |

एतानि मानचिह्नानि सर्वदा  हृदि धार्यताम् ||

अर्थ

आपला राष्ट्रध्वज [तिरंगा] राष्ट्रगीत [वन्दे मातरम्; जन गण मन] आणि राष्ट्रभाषा हिंदी, ही आपली मानचिह्ने आहेत. त्यांचा आपण नेहमी आदर राखला पाहिजे.

Wednesday, August 14, 2013

१०८०. विकृतिं नैव गच्छन्ति सङ्गदोषेण साधवः |

आवेष्टितो महासर्पैश्चन्दनो न विषायते ||

अर्थ

संगत [वाईट] असली तरी त्या दोषामुळे सज्जन लोक बिघडत नाहीत. मोठमोठ्या [विषारी] सापांनी वेटोळी घातली, तरीसुद्धा चंदनाचे झाड विषारी बनत नाही.

Tuesday, August 13, 2013

१०७९. ज्ञानं प्रधानं न तु कर्महीनं कर्मप्रधानं न तु बुद्धिहीनम् |

तस्माद्द्वयोरेव भवेत्सुसिद्धिर्न ह्येकपक्षो विहगः प्रयाति ||

अर्थ

कृती शिवाय ज्ञान श्रेष्ठ नाही [निरुपयोगी आहे] बुद्धी शिवाय कर्म देखील चांगले नाही [डोकं चालवाल्याशिवाय कामाची  हमाली देखील वाया जाते] तेंव्हा दोन्ही [बुद्धी आणि कृती यामुळे] चांगले फळं मिळेल, कारण पक्षी एका पंखाने उडू शकत नाही [नुसत ज्ञान असून उपयोग नाही त्याला कृतीची जोड हवी विचारपूर्वक काम केलं तरच यश मिळत.]

१०७८. पिनाकफणिबालेन्दुभस्ममन्दाकिनीयुता |

पवर्गरचिता मूर्तिरपवर्गप्रदास्तु वः ||
 
अर्थ
 
पिनाक [त्रिशूळ] णी [सर्प] बालेन्दु [चंद्रकोर] स्म आणि  मंदाकिनी [गंगा] या "प " वर्गाने युक्त अशी [भगवान शंकराची] मूर्ति तुम्हाला अपवर्ग [मोक्ष] मिळवून देवो.

Monday, August 12, 2013

१०७७. बहुभिर्न विरोद्धव्यं दुर्जनैः सुजनैः सह |

स्फुरन्तमपि नागेन्द्रं भक्षयन्ति पिपीलिकाः ||

अर्थ

सुष्ट असोत किंवा दुष्ट [एकाचवेळी] खूप लोकांशी भांडण करू नये. साप [अगदी भयानक आणि] फुरफुरणारा असला तरी [एकटाच असेल तर पुष्कळशा] मुंग्या त्याला खाऊन टाकतात.

Friday, August 9, 2013

१०७६. यथा देशस्तथा भाषा यथा राजा तथा प्रजा |

यथा भूमिस्तथा तोयं यथा बीजं तथाङ्कुरः ||

अर्थ

देश [भूप्रदेशा] प्रमाणे भाषा असते. [काही मैलानंतर बोलीभाषेत फरक पडतो] राजाच्या वर्तनावर प्रजेचं वागणं अवलंबून असत. पाणी तिथल्या जमिनीवर अवलंबून असत. ज्याचं बियाणे लावलं तसलीच फळे मिळतात.

Thursday, August 8, 2013

१०७५. आयुषः क्षण एकोऽपि सर्वरत्नैर्न लभ्यते |

नीयते स वृथा येन प्रमादः सुमहानहो ||

अर्थ

जीवनातला एखादा क्षण सुद्धा [कितीही किंमत दिली] अगदी सगळी रत्न दिली, तरीही [परत] मिळत नाही. त्यामुळे जर वेळ वाया घालवला तर तो अतिशय मोठा गुन्हा आहे.

१०७४. सह्याद्रिर्गगनप्रविष्टशिखरैर्नागाश्रितैर्गव्हरैर्नृत्यद्भिश्च नदद्भिरुच्चशिखरात्पातालगैर्निर्झरैः |

तालैर्वायुविकम्पिपत्ररुचिरैर्वन्यैः सुपुष्पद्रुमैर्भव्यस्तिष्ठति शोभनः पदनतो यस्यापरस्तोयधिः || माधव अणे

अर्थ

गगनचुंबी शिखरांमुळे; सर्पांनी आश्रय घेतलेल्या गुहांमुळे; उंच शिखरांवरून खाली खोलखोल जाणाऱ्या निर्झरानी बनलेल्या मोठ्या नद्यांच्या नर्तनामुळे; वाऱ्यामुळे हलणाऱ्या सुंदर पानांच्या ताडवृक्षामुळे; शोभून दिसणाऱ्या सह्याद्री पर्वताच्या पायाशी अतुलनीय असा समुद्र लोळण घेत आहे.

Tuesday, August 6, 2013

१०७३. हृदयानि सतामेव कठिनानीति मे मतिः |

खलवाग्विशिखैस्तीक्ष्णैर्भिद्यन्ते न मनागपि ||
 
अर्थ 
 
ज्या अर्थी दुष्ट लोकांच्या धारदार वाग्बाणांनी [अतिशय वाईट अशा आरोपांनी] देखील सज्जनांच्या अन्तःकरणाला जरा सुद्धा जखम होत नाही, त्यावरून त्यांची मने अत्यंत कठोर असतात असे मला वाटते.

Wednesday, July 31, 2013

१०७२. यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवं परिसेवते |

ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव च ||

अर्थ

निश्चित गोष्टी करायच्या सोडून जो अशक्य गोष्टी करण्याचा प्रयत्न करतो, त्याच्याबाबतीत नक्की पूर्ण होणाऱ्या गोष्टी न केल्यामुळे नाहीशा होतात आणि अध्रुव हे तर घडतच नाही. [त्यामुळे सर्वच शून्य तोट्यात कारभार.]

Monday, July 29, 2013

१०७१. सुखानां स्यात्‌ किमुत्तमं किन्नु त्यक्त्वा सुखी भवेत्?

सुखानां तुष्टिरुत्तमा लोभं त्यक्त्वा सुखी भवेत्‌ ||

अर्थ

कुठलं सुख सर्वात श्रेष्ठ ? कशाचा त्याग केला असता माणूस सुखी होतो ? समाधानी असण हे सर्वात श्रेष्ठ सुख होय लोभ [हाव -आसक्ती ] सोडली की माणूस सुखी होतो

Thursday, July 25, 2013

१०७०. अनाहूत: प्रविशति अपृष्टो बहुभाषते |

अविश्वस्ते विश्वसिति मूढचेता नराधमः ||

अर्थ

बोलावलं नसताना येऊन धडकतो, विचारलं नसताना खूप सांगत बसतो; त्याच्यावर कोणी विश्वास ठेवला नाही तरी तो [बिनधास्त] विश्वासून राहतो, असा माणूस बेअक्कल क्षुद्र होय.

Tuesday, July 23, 2013

१०६९. एकमेवाक्षरं यस्तु गुरुः शिष्यं प्रबोधयेत् |

पृथिव्यां नास्ति तद्द्रव्यं यद्दत्वा चानृणी भवेत्‌ ||

अर्थ

गुरुनी शिष्याला जरी एखादंच अक्षर शिकवलं तरी; त्यांना एखादी वस्तु देऊन; त्या उपकाराची फेड करता येईल अशी कोणतीही वस्तु या जगात नाही.

१०६८. आस्ते भग आसीनस्योर्ध्वस्तिष्ठति तिष्ठत: |

शेते निपद्यमानस्य चराति चरतो भग: || ऐतरेय ब्राह्मण

अर्थ

बसून राहाणाऱ्याच नशीब बसूनच रहात; आपण उभं राहील तर ते उभं राहात; झोपल्यावर झोपून राहात आणि चाललं [आपण खटपट केली तर] चालतं. [पुढे सरकत - नशिबाला दोष देण्या ऐवजी आपण प्रयत्न केले पाहिजेत.]

Saturday, July 20, 2013

१०६७. रोग-शोक-परीताप-बन्धन-व्यसनानि च |

आत्मापराधवृक्षाणां फलान्येतानि देहिनाम् ||

अर्थ

माणसांनी आपणच केलेले अपराधरूपी जो वृक्ष असतो त्याची फळं म्हणजे - [आपणच केलेल्या चुकांचे परिणाम असतात खरं तर हे] आजारी पडणं; [आपण जास्त; पौष्टीक नसलेलं; वेळीअवेळी खाल्लं की आजारी पडतो] शोक-अति दुःख; मानसिक व्याधि; अडकणं; संकटे.

Tuesday, July 16, 2013

१०६६. धवलयति समग्रं चन्द्रमा जीवलोकं किमिति निजकलङ्कं नात्मसंस्थं प्रमार्ष्टि |

भवति विदितमेतत्प्रायशः सज्जनानां परहितनिरतानामादरो नात्मकार्ये ||

अर्थ

चन्द्र हा सर्व जगाला उजळवतो [अंधार नाहीसा करतो] मग स्वतःवरचा तो डाग [कलंक] का बरं धुवून टाकत नाही? हे सर्वांना ठाऊकच आहे की पुष्कळ वेळा दुसऱ्याला मदत करण्यात गढून गेलेल्या सज्जनांचे स्वतःच्या कामाकडे फारस लक्ष नसते. [त्यांचा सगळा जीव दुसऱ्याला मदत करण्याकडे असतो. आपण वाईट दिसतोय तर प्रसाधन करावं असं त्यांच्या लक्षात येत नाही.]

Monday, July 15, 2013

१०६५. उदये सविता रक्त: रक्तश्चास्तमने तथा |


सम्पत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता ||

अर्थ

उगवण्याच्या वेळी [समृद्धीच्या वेळी] सूर्य तांबूस दिसतो आणि मावळण्याच्या वेळी [हलाखीच्या परिस्थितीत] सुद्धा तो तांबडा दिसतो [यावरून असं दिसत] थोर लोक समृद्धी आणि उतरती कळा या दोन्ही प्रसंगी ते सारखे [माजत ही नाहीत आणि खचत सुद्धा नाहीत.] असतात.

१०६४. दानेन तुल्यः निधिरस्ति नान्यः संतोषतुल्यं सुखमस्ति किं वा |

विभूषणं शीलसमं कुतोऽस्ति ? लाभोऽस्ति  नारोग्यसमः पृथिव्याम् ||

अर्थ

दान देण्यासारखा [उत्तम] दुसरा खजिना नाही. समाधानासारखं दुसरं कुठलं सुख आहे काय? चारित्र्यासारखा [उत्कृष्ट] दागिना मिळतो काय? या जगात तंदुरुस्ती सारखा दुसरा कुठलाही फायदा नाही.

Saturday, July 13, 2013

१०६३. द्वाविमावुदधौ क्षेप्यौ कण्ठे बद्ध्वा दृढां शिलाम् |

श्रीमान्न योऽर्हते दत्ते दरिद्रो योऽलसः सदा ||

अर्थ

गळ्यात मोठा धोंडा चांगला घट्ट बांधून या दोघांना समुद्रात फेकल पाहिजे. - जो श्रीमंत असून लायक व्यक्तीला दान करत नाही त्याला आणि जो गरीब असून सतत आळशीपणा करतो त्याला.

Thursday, July 11, 2013

१०६२. सुन्दरोऽपि सुशीलोऽपि कुलीनोऽपि महाधनः |

शोभते न विना विद्यां विद्या सर्वस्य भूषणम् ||

अर्थ

जरी एखादी व्यक्ती देखणी असली; त्याच चारित्र्य चांगलं असलं; घरंदाज असली; श्रीमंत सुद्धा असली; तरीही शिक्षणाशिवाय [प्रतिष्ठीतपणे] मिरवू शकत नाही. सर्वांनाच विद्या हे भूषण आहे.

Wednesday, July 10, 2013

१०६१. अधमा धनमिच्छन्ति धनं मानं च मध्यमा: |

उत्तमा मानमिच्छन्ति मानो हि महतां धनम् ||

अर्थ

क्षुद्र लोक [कशाही रीतीने मिळाला तरी चालेल पण हवाच अशारीतीने] पैशाची इच्छा [हाव] धरतात. मध्यम प्रकारचे लोक [पैसा तर हवा पण तो] मान मिळेल अशा रीतीने मिळवतात. थोर लोकांना स्वाभिमान महत्वाचा असतो. [धन न मिळालं तरी चालेल, त्यांच तिकडे लक्षच नसत] मान हे त्यांच्यासाठी धन असतं.

Tuesday, July 9, 2013

१०६०. अन्नदानं परं दानं विद्यादानं तत: परम् |

अन्नेन क्षणिका तृप्तिः यावज्जीवं तु विद्यया ||

अर्थ

अन्नाच दान करणं हे फार उत्तम दान आहे. विद्यादान [एखाद्याला एखादी गोष्ट शिकवणं] हे त्याहीपेक्षा श्रेष्ठ आहे [कारण] अन्न [दिल्याने] काही काळापुरत समाधान होत. [काही वेळानी पुन्हा भूक लागतेच] ज्ञान [मिळालं की जन्मभर त्याचा उपयोग होतो त्यामुळे] त्याचा आनंद आयुष्यभर होत राहतो.

१०५९. शीलं शौर्यमनालस्यं पाण्डित्यं मित्रसङ्ग्रहः |

अचोरहरणीयानि पञ्चैतान्यक्षयो निधिः ||

अर्थ

चारित्र्य; पराक्रम; उद्योगी असणं [सतत काम करणं] विद्वत्ता आणि [चांगल्या] मित्रांचा संग्रह् या पाच गोष्टी म्हणजे चोर चोरू शकणार नाही असा आणि चिरंतन असा खजिना आहे.

१०५८. कराविव शरीरस्य नेत्रयोरिव पक्ष्मणी |

अविचार्य प्रियं कुर्यात्तन्मित्रं मित्रमुच्यते ||

अर्थ

जो मित्र कुठलाही इतर विचार न करता आपल्या हिताच वर्तन करेल, तोच [खरा ] मित्र.- पापण्या [eyelids डोळ्यांना काही त्रास आहे असं दिसल्यास लगेच मिटतात] किंवा हात शरीराला [इजा होईल असं वाटल्यास प्रतिकार करतात] तसं;

Sunday, July 7, 2013

१०५७. गङ्गा पापं शशी तापं दैन्यं कल्पतरुस्तथा | 

पापं तापं च दैन्यं च हन्ति साधुसमागमः ||

अर्थ

गंगा [भागीरथी मधे स्नान केलं तर] पाप नाहीशी होतात. चन्द्र आपल्या [शीतल किरणांनी उन्हाचा] त्रास नाहीसा करतो. कल्पवृक्ष [आपण मागू ती  वस्तू देऊन] गरिबी नाहीशी करतो [हे तिघं एकएक त्रासातून सुटका करतात पण] सज्जनांचा सहवास [एकटाच] ह्या  तिन्ही त्रासातून सुटका करतो.

Friday, July 5, 2013

१०५६. दिवाकराद्रक्षति यो गुहासु लीनं दिवाभीतमिवान्धकारम् |

क्षुद्रेऽपि नूनं शरणं प्रपन्ने ममत्वमुच्चैः शिरसामतीव ||   कुमारसम्भव कालिदास

अर्थ

घुबडाप्रमाणेच सूर्याला भिणाऱ्या गुहांमध्ये दडलेल्या; अंधाराचे [उच्चतम असा हिमालय पर्वत] सूर्यापासून रक्षण करतो. खरोखर अगदी क्षुल्लक [व्यक्ती] जरी शरण आली तरी थोर लोकांना [मनाची आणि शरीराची उंची श्रेष्ठ असणाऱ्यांना] त्यांच्याबद्दल फारच आपलेपणा वाटतो.

Wednesday, July 3, 2013

१०५५. भीतेभ्यश्चाश्रय: देय: व्याधितेभ्यस्तथौषधम् |

देया विद्यार्थिने विद्या देयमन्नं क्षुधातुरे ||

अर्थ

घाबरलेल्याला आसरा द्यावा. त्याचप्रमाणे आजाऱ्याला औषध द्यावं. जिज्ञासूला ज्ञान द्यावं आणि भूकेजलेल्याला अन्न द्यावं.

Tuesday, July 2, 2013

१०५४. फणिनो बहवः सन्ति भेकभक्षणतत्पराः |

एक एव हि शेषोऽयं धरणीधारणक्षमः ||

अर्थ

बेडूक खात राहणारे खूप सर्प असतातच. [सर्व ठिकाणी सामान्य ताकद असणारे लोक खूप असतात.]
पण पृथ्वी तोलून धरण्याची क्षमता असणारा शेषनाग एकटाच.

Monday, July 1, 2013

१०५३. पादपानां भयं वातात्पद्मानां शिशिराद्भयम् |

पर्वतानां भयम् वज्रात्साधूनां दुर्जनाद्भयम्  ||

अर्थ


झाडांना वाऱ्यापासून भीती असते. कमळाना  शिशिर ऋतुमध्ये त्रास होतो. पर्वताना वज्राची भीती असते आणि सज्जनांना दुष्ट लोक त्रास देतात.

१०५२. दुर्जनदूषितमनसां पूसां सुजनेऽपि नास्ति विश्वासः |

दुग्धेन दग्धवदनस्तक्रं फूत्कृत्य पामरः पिबति ||

अर्थ

दुष्टांच्या [दुष्कुत्यांमुळे] ज्यांची मन साशंक झाली आहेत, अशा माणसांचा सज्जनांवर देखील [चटकन] विश्वास बसत नाही [बरोबरच आहे] बिचारा माणूस तोंड दुधानी पोळलं की ताक पिताना सुद्धा फुंकरून पितो.

१०५१. कार्या च महदाकाङ्क्षा क्षुद्राकाङ्क्षा कदापि न |

यथाकाङ्क्षा तथा सिद्धिर्निरीहो नाश्नुते फलम् ||

अर्थ

महत्वाकांक्षा ही नेहमी अगदी मोठी ठेवावी कधीही ध्येय खालचं ठेवू नये. जशी आपली अपेक्षा असेल तसच फळ मिळणार आणि जो निरिच्छ असेल त्याला [काहीच] मिळणार नाही. [ध्येय क्षुद्र असलं तर यश उत्तुंग मिळणारच नाही. इच्छा तर उत्तम ठेवली पाहिजे.]

Friday, June 28, 2013

१०५०. मूकं करोति वाचालं पङ्गुं लङ्घयते गिरिम् |

यत्कृपा तमहं वन्दे परमानन्दमाधवम् ||

अर्थ
 
ज्याच्या कृपेने मुक्याला बोलता येऊ लागत; पांगळा पर्वत चढतो, त्या अत्युच्च आनंदस्वरूप अशा रमापति विष्णूला मी प्रणाम करतो.

१०४९. कान्तं वक्ति कपोतिकाकुलतया नाथान्तकालोऽधुना व्याधोऽधो धृतचापसज्जितशरः श्येनः परिभ्राम्यति |


इत्थं सत्यहिना स दष्ट इषुणा श्येनोऽपि तेनाहतः तूर्णं तौ तु यमालयं प्रति गतौ दैवी विचित्रा गतिः ||

अर्थ

अगदी आर्तपणे कबुतराची मादी त्याला म्हणते; "स्वामी; आता आपलं संपल! [झाडाच्या] खाली पारधी धनुष्याला बाण जोडून सोडायला तयार झालायं. [म्हणून वर उडून जावं तर वर] ससाणा घिरट्या घालतोय"; पण असं घडलं असताना त्या [पारध्याला] साप चावला [आणि त्यामुळे त्याचा नेम चुकून त्या बाणाने] ससाणा पण मेला [आणि] लगेच [कबुतरांच्या ऐवजी] ते दोघेच यमाच्या घरी गेले नशिबाची चाल वेगळीच असते. [अगदी अटळ वाटत असलेला मृत्यू सुद्धा चुकला. म्हणून माणसानी आशा सोडू नये.]

Wednesday, June 26, 2013

१०४८. न हि वैरेण वैराणि शाम्यन्तीह कदाचन |

अवैरेण हि शाम्यन्ति एष धर्मः सनातनः ||

अर्थ

शत्रुत्व कधीही अधिक वैर केल्यामुळे संपून जात नाहीत. हा पूर्वापार चालत आलेला धर्म आहे की प्रेम लावल्यानेच शत्रुत्व नाहीसे होते.

Monday, June 24, 2013

१०४७. हे हेमकार परदुःखंविचारमूढ किं मां मुहुः क्षिपसि वारशतानि वह्नौ |

संदीप्यते मयि सुवर्णगुणातिरेको लाभः परं तवमुखे खलु भस्मपातः ||

अर्थ

हे  दुसऱ्याला दुःख होतय याचा जराही विचार न करणाऱ्या सोनारा; मला शेकडो वेळा आगीत का रे फेकतोस? खरोखर त्यामुळे [माझ्यातील हीण जळून मी] सुवर्णाने झळकत आहे [माझा तर फायदाच होतोय] पण तुझ्या तोंडात मात्र राख उडतेय [या वाईट कामाचं वाईट फळ तुलाच भोगावं लागतंय] [सुवर्णान्योक्ती. सोन = सद्गुणी मनुष्य, सोनार = दोष दाखवणारे ]

१०४६. प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्तः शिरसि निहितभारा नारिकेला नराणाम् |

ददति जलमानल्पास्वादमाजीवितान्तं न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ||

अर्थ

अगदी लहानपणी जे थोड पाणी लोकांनी पाजलेलं [नारळाच्या झाडाला पाणी दिलेलं] असत त्याच ओझ डोक्यावर घेऊन गोड असं भरपूर पाणी आयुष्यभर ते - नारळ देतात. सज्जनलोक केलेले उपकार कधीही विसरत नाहीत.

१०४५. आघ्रातं परिचुम्बितं ननु मुहुर्लीढं ततश्चर्वितं त्यक्तं वा भुवि नीरसेन मनसा तत्र व्यथां मा कृथाः |

हे सद्रत्न तवैतदेव कुशलं  यद्वानरेणादरादन्तःसारविलोकनव्यसनिना चूर्णीकृतं नाश्मना ||
अर्थ

हे उत्कृष्ट प्रकारच्या रत्ना; [माकडाच्या हातात सापडल्यावर त्याने तुला] हुंगलं; चाटलं; बराचवेळ चोखलं त्यानंतर चावून पाहिलं किंवा [काय दगडच आहे असं म्हणून] तुच्छतेने जमिनीवर फेकून दिलं, तरी त्याबद्दल अजिबात दु:ख वाटून घेऊ नकोस. ह्यातच तुझ भलं आहे की याच्या गाभ्यात काय बरं आहे हे पाहण्याच्या उत्सुकतेने त्यांनी दगडानी ठेचून भुगा केला नाही. [रत्नान्योक्ती - अतिशय गुणी व्यक्ती माकड - गाजरपारखी मालक असं झाल्यावर त्याला सन्मान मिळण कठीणच. निदान पुरी वाट लावली नाही हेच नशीब.]

Friday, June 21, 2013

१०४४. यस्य न ज्ञायते वीर्यं न कुलं न विचेष्टितम् |

न तेन सङ्गतिं कुर्यादित्युवाच बृहस्पतिः ||

अर्थ

[देवांचा गुरु] बृहस्पती म्हणतो की ज्याचा पराक्रम [केवढा आहे ते]; घराणं आणि हालचाली ठाऊक नाहीत त्याच्या सहवासात [मैत्री किंवा त्याला मदत किंवा त्याच्याकडून मदत घेण्यासाठी सुद्धा] राहू नये.

Thursday, June 20, 2013

१०४३. कर्मायत्तं फलं पुंसां बुद्धिः कर्मानुसारिणी |

तथापि सुधिया भाव्यं सुविचार्यैव कुर्वता ||

अर्थ

माणसाची बुद्धी [प्रारब्ध] कर्माला अनुसरून चालते. [तसंच वागण्याची आपल्याला इच्छा होते.]; आपण पूर्वी जे केलेल असतं, त्याप्रमाणेच फळे भोगावी लागतात [असं असलं तरीही] माणसानी कुठलही काम करताना नीट विचार करूनच काय ते करावं. [प्रारब्धाप्रमाणे घडेल असं म्हणून निर्बुद्धपणे वागू नये.]

Wednesday, June 19, 2013

१०४२. रागे द्वेषे च माने च द्रोहे पापे च कर्मणि |

अप्रिये चैव कर्तव्ये चिरकारी प्रशस्यते ||

अर्थ

या प्रसंगी दिरंगाई करणाऱ्याचं कौतुक होत - [कुणावर जीव लावण्याच्या बाबतीत] प्रेम करताना; द्वेष [वाटला तरी त्या नीट विचार खरं -खोटं वगैरे करून] मत्सर करणार; अभिमान [बाळगताना सुद्धा पक्का विचार करणार]; विश्वास असलेल्या व्यक्ती बद्दल [कुणाचं तरी ऐकून एकदम उलट हालचाल न करता शहानिशा करून] द्रोह करायचा; वाईट काम करताना [जमेल तेवढा] उशीर; नावडत कामाला चेंगटपणा.

Tuesday, June 18, 2013

१०४१. बधिरयति कर्णविवरं वाचं मूकयति नयनमन्धीयति |

विकृतयति गात्रयष्टिं सम्पद्रोगोऽयमद्भुतो लोके ||
अर्थ = श्रीमंती [चा माज] रूपी रोग फारच आश्चर्यकारक आहे. [दुसरा एखादा रोग झाला तर एखादा अवयव दुखावेल पण हा तर सर्व शरीरावर परिणाम करतो. पैशाचा माजामुळे ऐकलं असून सुद्धा न् ऐकल्या सारखं] कानाला बहिर करतो; वाणीला मुकी करतो; डोळे [असून डोळेझाक केल्याने] आंधळेपण येते. [आपलं शरीर ताठ असत ते] वेडवाकड करून सोडतो. [म्हणून श्रीमंतीचा माज फारच वाईट.]

Monday, June 17, 2013

१०४०. चेतो भग्नं यदि किल भवेत्सज्जनानां कदाचित्‌ नि:सन्देहं सहजमचिराद्धेमवद्युज्यते तत् |

छिन्नो भिन्नो घटति न यथा कुम्भकारस्य कुम्भ: दुर्वृत्तानामुपहतमनो युज्यते नैव नैव ||

अर्थ

जर कधी काळी सज्जनाच मन भंग पावलं तरी लवकरच ते सोप्या उपायांनी आणि निश्चितपणे पुन्हा जोडलं जात. जसं की सोनं [पहिला मोडून पुन्हा दागिना बनवतात] पण दुष्ट माणसाच्या बाबतीत मात्र कुम्भाराच्या  घड्याला  तडा  गेला; फुटला तर कधीच सांधता येत नाही. त्याप्रमाणे जर मनाचे तुकडे झाले तर कधीही सांधता येत नाहीत. 

१०३९. विधिरेव विशेषगर्हणीय: करट त्वं रट कस्तवापराध: |

सहकारतरौ चकार यस्ते सहवासं सरलेन कोकिलेन ||

अर्थ

हे कावळ्या; तू कावकाव करत रहा रे.  [कोकीळ फार उत्तम गातोय आणि आपण कसं असं कचकचाट करायचा असं म्हणून बुजू नकोस.] त्यात तुझा काय दोष? आंब्याच्या झाडावर सरल अशा [सुंदर गाणाऱ्या] कोकीळाशेजारी तुझी वस्ती ठेवण्याबद्दल ब्रह्मदेवालाच यासाठी भरपूर नावे ठेवली पाहिजेत.

[वायसान्योक्ती - व्यवस्थापकांनी योग्य ठिकाणी व्यक्तींची योजना करणं जरूर आहे, ज्याचा त्याच्या  वकुबाप्रमाणेच  ते काम करणार. दोष त्यांचा नाही.]

Friday, June 14, 2013

१०३८. दरिद्रता समायाता स्वालस्यस्यैव कारणात् |

श्रीमन्तो हि श्रमाज्जाताः श्रमे लक्ष्मीः प्रतिष्ठिताः ||

अर्थ

स्वतःच्या आळशीपणामुळे गरिबी आली आहे आणि स्वतः कष्ट केल्यामुळे श्रीमंती आली आहे. लक्ष्मी [संपत्तीची देवता] श्रमांवर विराजमान होते.

Thursday, June 13, 2013

१०३७. शत्रुभावस्थितान्यस्तु करोति वशवर्तिनः |

प्रज्ञाप्रयोगसामर्थ्यात्स शूरो स च पण्डितः ||

अर्थ

आपली बुद्धीमत्तेचा उपयोग करून जो मनुष्य आपले [निश्चित असे] शत्रुत्व करणाऱ्या माणसांना [देखील] जो आपल्या बाजूला वळवून घेतो तोच खरा पराक्रमी. [युद्ध करून एवढी हानी करून शत्रूंना मारण्यापेक्षा हे फार उत्तम] तोच खरा ज्ञानी !

१०३६. अमितगुणोऽपि पदार्थो दोषेणैकेन निन्दितो भवति |

सकलरसायनसारो दोषेणैकेन लशुन इव ||

अर्थ

एखाद्या गोष्टीमध्ये खूप चांगले गुण असले तरी त्यातल्या एखाद्याच दोषामुळे त्याला नाव ठेवली जातात. तसंच लसणीच आहे सर्व चांगल्या पौष्टीक गोष्टींचा अगदी साठा तिच्यात असला तरी एका दोषामुळे  [उग्र वासाने] तिला नाव ठेवतात.

१०३५. रोगशोकपरीतापबन्धनव्यसनानि च |

आत्मापराधवृक्षाणां फलान्येतानि देहिनाम् ||

अर्थ

माणसानी स्वतः केलेल्या अपराध [चूक; गुन्हा] रूपी वृक्षाची आजार; शोक; दुःखं; जखडलं जाणं आणि संकटे येणं ही फळ आहेत.

१०३४. दक्षः श्रियमधिगच्छति पथ्याशी कल्यतां सुखमरोगी |

अभ्यासी विद्यान्तं धर्मार्थयशांसि च विनीतः ||

अर्थ

सावध असेल त्या माणसाला संपत्ती मिळते. पथ्याच [आणि सत्वयुक्त] अन्नाच सेवन करणाराची तब्बेत चांगली राहते. सुदृढ माणूस सुखी असतो.  अभ्यासूवृत्तीच्या माणसाचं शिक्षण पूर्ण होत [सद्वृत्त आणि ] नम्र माणसाला संपत्ती; साफल्य आणि धार्मिकतेची प्राप्ती होते.

Monday, June 10, 2013

१०३३. लाभानामुत्तमं किं स्याद् धनानां स्यात् किमुत्तमम् |

लाभानां श्रेय आरोग्यं धनानामुत्तमा विद्या ||

अर्थ

[आपल्या] फायद्यांमध्ये सर्वात श्रेष्ठ फायदा कुठला? संपत्तीच्या [प्रकारांमधे] कुठली श्रेष्ठ? सगळ्यात [चांगलं] आरोग्य हा सर्वश्रेष्ठ लाभ आहे. संपत्तीच्या सगळ्या प्रकारात विद्या ही श्रेष्ठ संपत्ती होय.

१०३२. सर्वे यत्र विनेतार: सर्वे पण्डितमानिन: |

सर्वे महत्वमिच्छन्ति कुलं तदवसीदति ||

अर्थ

ज्या घरात सर्वांनाच पुढारीपण करायचं असतं. [आपण म्हणू तसं व्हायला पाहिजे असं वाटत]; सगळे स्वतःला शहाणं समजतात; सर्वांनाच मोठेपणा हवा असतो, त्या घराण्याचा नाश होतो. [कोणाला तरी पड खावी लागते; दुस-याच्यासाठी खस्ता खाव्या लागतात तेंव्हा घर वर येत.]

१०३१. हीनसेवा न कर्तव्या कर्तव्य: महदाश्रय: |

राममासाद्य लङ्कायां लेभे राज्यं बिभीषणः ||

अर्थ

हलक्या माणसांची नोकरी करू नये. थोरामोठ्यांचा आधार घ्यावा. [अगदी सख्ख्या भावाला सोडून देऊन ] बिभीषणाने रामाचा आश्रय घेतला आणि लंकेच राज्य मिळवले.

Thursday, June 6, 2013

१०३०. साधोः प्रकोपितस्यापि मनो नायाति विक्रियाम् |

न हि तापयितुं शक्यं सागराम्भस्तृणोल्कया ||

अर्थ

सज्जन संतापला तरी त्याचं मन विकृत होत नाही. [राग आला म्हणून मनावरचा त्याचा ताबा सुटत नाही. अविचारीपणा तो करणार नाही.] गवताच्या काडीने समुद्राचं पाणी तापवणं शक्यच नसतं.

Tuesday, June 4, 2013

१०२९. यद्यपि धनेन धनिन: क्षितितलनिहितेन भोगरहितेन |

तस्माद्वयमपि धनिनस्तिष्ठति नः काञ्चनो मेरुः ||

अर्थ

[काहीही] उपभोग न घेता जमिनीत धन पुरून, ठेवणारे लोक जर अशा धनाने श्रीमंत ठरत असतील; तर मग आम्ही सुद्धा श्रीमंतच आहोत, कारण सुवर्णाचा पर्वत मेरु हा तर आमचाच आहे.

[गरीब लोक आणि पैसा नुसता उशाशी ठेवणारे श्रीमंत यात काय फरक? मेरु सोन्याचा असला तरी या कवीला
त्यातलं सोनं वापरता येत नाही तसंच तो श्रीमंत पैसे कुजवून गरिबीतच राहतो.]

Monday, June 3, 2013

१०२८. परोपकार: कर्तव्यः प्राणैरपि धनैरपि |

परोपकारजं पुण्यं न स्यात्क्रतुशतैरपि ||

अर्थ

पैसे खर्च करून आणि त्याचप्रमाणे प्राण देऊन सुद्धा परोपकार करावा. शेकडो यज्ञ केले तरीही परोपकार करण्याएवढे पुण्य मिळणार नाही.

१०२७. शीलं शौर्यमनालस्यं पाण्डित्यं मित्रसंग्रहः |

अचोरहरणीयानि पञ्चैतान्यक्षयो निधिः ||

अर्थ

चारित्र्य; पराक्रम; कामसूपणा; विद्वत्ता आणि जोडलेले  [चांगले] मित्र या पाच  गोष्टी म्हणजे न चोरता येईल असा; ऱ्हास न पावणारा खजिना आहे.

Friday, May 31, 2013

१०२६. गुणवन्त: क्लिश्यन्ते; प्रायेण भवन्ति निर्गुणा: सुखिनः |

बन्धनमायान्ति शुका; यथेष्टसंचारिण: काका: ||

अर्थ

या जगात गुणी लोकांनाच खूप कष्ट करावे लागतात. तर गुणहीन [काही कौशल्य नसलेले  किंवा] दुर्गुणी लोक सुखात [आरामात] राहतात. पोपट पिंजऱ्यात अडकतात तर कावळे मात्र स्वैर विहार करत असतात.

Thursday, May 30, 2013

१०२५. जामाता कृष्णसर्पश्च पावको दुर्जनस्तथा |

विश्वासात्प्रभवन्त्येते पञ्चमो भगिनीसुतः ||


अर्थ

जावई; काळा साप; अग्नि; दुष्ट मनुष्य आणि तसंच अजून बहिणीचा मुलगा - भाचा - हे भरवसा ठेवला की डोईजड होतात.

Wednesday, May 29, 2013

१०२४. अप्राप्तकालवचनं बृहस्पतिरपि ब्रुवन् |

प्राप्नुयाद्बुध्यवज्ञानमपमानं च शाश्वतम् ||

अर्थ

नको त्या वेळी सल्ला देणारा साक्षात बृहस्पती जरी असला आणि त्याचा विचार कितीही चांगला असला त्याच्या बुद्धीची टवाळी होते आणि त्याचा पुढे नेहमी अपमान होत राहतो.

Tuesday, May 28, 2013

१०२३. यस्मिन्वंशे समुत्पन्नस्तमेव निजचेष्टितैः |

दूषयत्यचिरेणैव घूणकीट इवाधमः ||

अर्थ

वेळू पोखरणारा किडा त्याच वेळूत [वंशात] जन्माला येतो. [निर्माण होतो] पण तो तोच वेळू पोखरून नष्ट करतो. तसंच अधम मनुष्य ज्या घराण्यात जन्माला येतो, त्या घराण्याचा आपल्या हीन कृतींनी नाश करतो.

१०२२. ग्रासोद्गलितसिक्थेन का हानिः करिणो भवेत्‌ |

पिपीलिका तु तेनैव सकुटुम्बोपजीवति ||

अर्थ

हत्तीच्या घासातला एखादा तुकडा खाता खाता गळून पडला तर हत्तीच काय नुकसान होणार आहे? पण तेवढ्या [त्याच्या दृष्टीने लहानशा] तुकड्यात मुंगीचे अख्खे कुटुंब पोसले जाईल.

Monday, May 27, 2013

१०२१. दिव्यं चूतरसं पीत्वा गर्वं नायाति कोकिल: |

पीत्वा कर्दमपानीयं भेको रटरटायते ||

अर्थ

अतिशय मधुर असा आम्रमंजीरीतला रस पिऊनही कोकीळ कधी गर्वाने फुगून जात नाही. [उलट मधुर कूजन करतो.] तर चिखलातले गढूळ पाणी पीत असूनसुद्धा बेडूक मात्र सारखा रटाळ आणि कर्णकटू आवाज काढत बसतो. [कशाचा माज करतो कोणास ठाऊक.]

Friday, May 24, 2013

१०२०. येनाहङ्कारयुक्तेन चिरं विलसितं पुरा |

दीनं वदति तत्रैव यः परेषां स निन्दितः ||

अर्थ

एखाद्या माणसानी जिथे पुष्कळ काळ रुबाबात घालवला असेल तिथेच नंतर तो लाचारीने बोलू लागला तर मग त्याची चेष्टा - टिंगल होते.

Thursday, May 23, 2013

१०१९. खलसख्यं प्राङ्मधुरं वयोऽन्तराले निदाघदिनमन्ते |

एकादिमध्यपरिणतिरमणीया साधुजनमैत्री ||

अर्थ

दुष्टांची मैत्री सुरवातीला सकाळच्या किंवा थंडीतल्या उन्हासारखी कोवळी - उबदार वाटते. मधल्या काळात चढत्या उन्हासारखी त्रासदायक वाटते आणि शेवटाला उन्हाळ्यातल्या उन्हासारखी चटके देणारी; अंगाची मनाची तगमग करणारी असते. सज्जनांची मैत्री मात्र सुरवातीला, मधे व शेवटी सारखीच रमणीय - सुखाची - हवीहवीशी वाटत राहते.

Wednesday, May 22, 2013

१०१८. अन्वयागतविद्यानामन्वयागतसम्पदाम् |

विदुषां च प्रभूणां च हृदयं नावलिप्यते ||
 
अर्थ
 
ज्यांना वंशपरंपरेने विद्या मिळालेली असते असे  घरंदाज विद्वान व ज्यांना  वंशपरंपरेने वैभव मिळालेले असते असे कुलीन श्रीमंत कधी गर्वाने उन्मत्त होत नाहीत.

Monday, May 20, 2013

१०१७. सम्पत्सरस्वती सत्यं सन्तानं सदनुग्रहः |

सत्ता सुकृतसम्भाराः सकाराः सप्त दुर्लभा:||

अर्थ

संपत्ती; सरस्वती [विद्या] सत्य; संतान [गुणी अपत्य] सज्जनांचा अनुग्रह [कृपा];  सत्ता आणि सुकृतसंभार [पुण्यराशी] या सात ’स’ने सुरुवात होणाऱ्या गोष्टी दुर्मिळ असतात.

१०१६. सुलभं वस्तु सर्वस्य न यात्यादरणीयताम् |

स्वदारपरिहारेण परदारार्थिनो जनाः ||
अर्थ

जी गोष्ट माणसाला सहजी मिळते तिचे कुणाला कौतुक वाटत नाही. म्हणून तर लोकांना  आपली बायको असताना परस्त्रीच खूप आकर्षण असत.

१०१५. सिंहक्षुण्णकरीन्द्रकुम्भगलितं रक्ताक्तमुक्ताफलं कान्तारे बदरीधिया द्रुतमगाद्भिल्लस्य पत्नी मुदा |

पाणिभ्यामवगुह्य शुल्ककठिनं तद्वीक्ष्य दूरे जहावस्थाने पततामतीव महतामेदृशी स्याद्गतिः ||

अर्थ

एका सिंहाने जिंकलेल्या गजेन्द्राच्या गंडस्थळातून गळून पडलेली पण रक्ताने माखलेली मोत्ये दुरून पाहून, ती बोरेच आहेत असे समजून एक भिल्लीण मोठ्या आनंदाने  धावतच ती वेचायला गेली. पण अरेरे ! हातात घेताच ही खपणं कठीण आहे म्हणून तिन ती लांब फेकून दिली .
योग्यतेने थोर माणसं सुद्धा नको तिथ पडली की त्यांची किंमत न कळल्यामुळे त्यांची अशीच अवस्था होणार दुसरं काय?

Friday, May 17, 2013

१०१४. माता गुरुतरा भूमेः खात्पितोच्चतरस्तथा |

मनः शीघ्रतरं वाताच्चिन्ता बहुतरी तृणात् ||

अर्थ

आई ही पृथ्वीहून थोर असते. वडील हे योग्यतेने आकाशाहून थोर -विशाल असतात. मन वाऱ्या पेक्षाही चंचल असते. तर चिन्ता ही गवताहूनही उदंड वाढत राहते.

Thursday, May 16, 2013

१०१३. असहायः पुमानेकः कार्यान्तं नाधिगच्छति |

तुषेणापि परित्यक्ता न प्ररोहन्ति तण्डुलाः ||

अर्थ

कुणी मदतनीस नसेल तर एकटा माणूस काम तडीस नेऊ शकत नाही. भातावर जर तुसकट नसेल ते उगवत नाही. [तुसकट हे जरी क्षुल्लक असलं तरी भात रुजण्यासाठी त्याची जरुरी असते. अगदी एकटा काही करू शकत नाही.]

Wednesday, May 15, 2013

१०१२. हर्तुर्याति न गोचरं ;किमपि शं पुष्णाति यत्सर्वदा ह्यर्थिभ्यः प्रतिपाद्यमानमनिशं प्राप्नोति वृद्धिं पराम्|

कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनं येषां तान्प्रति मानमुज्झत नृपाः कस्तैः सह स्पर्धते ||

अर्थ

विद्या नावाचे गुप्त धन  - चोरांना कुठे, किती आहे ते दिसतच नाही. ते [विद्याधन] नेहमी अतिशय हित करतच असते. [विद्या] मागणाऱ्याला सतत देत राहीलं, तरी ते कमी न होता उदंड वाढतच राहते. कल्पांती सुद्धा ह्याचा नाश होत नाही. राजे लोकांनो, असं हे धन ज्यांच्याकडे असते, त्यांच्याशी वागताना उर्मटपणा करू नका. अरे त्यांच्याशी कोण स्पर्धा करू शकेल?

१०११. भूमौ स्खलितपादानां भूमिरेवावलम्बनम् |

त्वयि जातापराधानां त्वमेव शरणं मम ||

अर्थ

जमिनीला अडखळून ठेचकाळून एखादा जर पडला तरी तो भूमीचाच आधार घेतो. मग हे दयाघना परमेश्वरा; तुझ्या बाबतीत मी अपराधी असलो तरी तुलाच शरण येणार. दुसरं कोण मला सांभाळणार?

Monday, May 13, 2013

१०१०. तृणं ब्रह्मविदः स्वर्गस्तृणं शूरस्य जीवितम् |

जिताक्षस्य तृणं नारी; निस्पृहस्य तृणं जगत् ||

अर्थ

ब्रह्मज्ञानी माणसाला स्वर्गसुख कस्पटासमान वाटते. पराक्रमी माणसाला आयुष्य गवताच्या काडीप्रमाणे [बिनमहत्वाचे ] वाटते. ज्याने दृष्टीवर विजय मिळवलेला आहे, त्याला स्त्री [च्या सौंदर्याचे] बिलकुल महत्व नसते. निरिच्छ माणसाला अवघे जग तुच्छ वाटते.

१००९. धनानि भूमौ पशवश्च गोष्ठे भार्या गृहद्वारि जन: श्मशाने |

देहश्चितायां परलोकमार्गे कर्मानुगो गच्छति जीव एक: ||

अर्थ

[आयुष्यभर मिळवलेल सारं धन आपण मेल्यावर सोबत घेऊन जाता येत नाही] ते जिथे ठेवलं आहे तिथेच - जमिनीवर - रहात प्राणी गोठ्यात राहतात. बायको दारापाशीच थांबते. नातेवाईक स्मशानापर्यंत येतात. आपलं शरीर [स्वतःच सुद्धा] चितेवर जळून जात [ते सुद्धा पुढे येत नाही] आणि आपली भलीबुरी कर्म घेऊन जीवाला एकट्यालाच परलोकी  जावे लागते.

१००८. मुख्यमेकं पुरस्कृत्य शून्यात्मानोऽपि साधकाः |

भवन्ति; तं विना नैव; यथा संख्याङ्कबिन्दवः ||

अर्थ

मुख्य [कर्तृत्ववान माणसाला] पुढे केल्यावर मागून जाणारे शून्य किमतीचे असले तरी [त्यांच काम] साधून जात. तो मुख्य नसेल तर मात्र त्यांची किंमत शून्यच राहते. जशी आकड्याच्या संख्येवरची शून्ये. त्या आकड्याचे मोल पुढच्या शून्यांमुळे दसपट, शतपट, हजारपट होते आणि तो आकडा असल्याशिवाय त्या शून्याना पण किंमत नसते.

Thursday, May 9, 2013

१००७. आपदो महतामेव महतामेव सम्पद: |

क्षीयते वर्धते चन्द्र: कदाचिनैव तारका: ||

अर्थ

संकटे काय किंवा वैभव काय थोरामोठ्यांच्या वाट्याला येते. कलेकलेने वाढतो तो चंद्रच, तारका तर कधीच [आकार बदलत ] नाहीत.

Wednesday, May 8, 2013

१००६. नोदकक्लिन्नगात्रस्तु स्नात इत्यभिधीयते |

स स्नातो यो दमस्नात: सबाह्याभ्यन्तरं शुचि: ||

अर्थ

अंग पाण्याने भिजवले म्हणजे स्नान झाले असे म्हणत नाहीत. तर जो इंद्रिय निग्रह या व्रताने नखशिखान्त शुद्ध झाला, त्यानेच खरे स्नान केले असे म्हणतात. [तो अंतर्बाह्य पवित्र असतो.]

Tuesday, May 7, 2013

१००५. अस्माकं बदरीचक्रं युष्माकं बदरीतरु: |

बादरायणसम्बधाद्यूयं यूयं वयं वयम् ||

अर्थ

आमच्या बैलगाडीच चाक, बोरीच्या लाकडापासून बनवलेले आहे आणि तुमच्या [अंगणात साक्षात] बोरीच झाडच आहे. [एवढाचं] तुमचा आणि आमचा बोरीमुळे आलेला संबंध [तेवढा सोडला तर] तुम्ही; तुम्ही आहात आणि आम्ही; आम्ही. [यावरून मराठीत बादरायण संबध = अतिशय लांबचा संबध असा शब्द आला आहे.] [जेंव्हा स्वतःच्या फायद्यासाठी  जवळीक दाखवायची इच्छा असते तेंव्हा, अशी  दुरुनची नाती[?] असली तरी चालतात.]

१००४. वाग्वादश्चार्थसम्बध: परोक्षे दारभाषणम् |

यदीच्छेद्विपुलां मैत्रीं त्रीणि तत्र न कारयेत् ||

अर्थ

जर एखाद्याची कायमची आणि उदंड मैत्री हवी असेल तर त्याच्या बाबतीत तीन गोष्टी टाळाव्या. शाब्दिक वादविवाद; पैशाची देवाणघेवाण, व त्याच्या अनुपस्थितीत एकांतात त्याच्या पत्नीशी संभाषण.

१००३. आपातालगभीरे मज्जति नीरे निदाघसन्तप्तः |

न स्पृशति पल्वलाम्भः पञ्जरशेषोऽपि कुञ्जरः क्वापि ||

अर्थ

[मुक्त] हत्ती उन्हाळ्यात उन्हाने त्रासला की पाताळाएवढ्या खोल पाण्यातही [स्वैरपणे] डुंबत राहू शकतो पण तोच पिंजऱ्यात अडकला की डबक्यातल्या पाण्याला स्पर्शसुद्धा करत नाही.

१००२. गुणेन स्पृहणीय: स्यान्न रूपेण युतो नर: |

सौगन्ध्यहीनं नादेयं पुष्पं कान्तमपि क्वचित् ||

अर्थ

[फक्त] देखणा आहे म्हणून [कौतुक मिळवणं ह्यापेक्षाही] माणसानी आपल्या गुणांमुळे हवाहवास वाटायला पाहिजे. फूल दिसायला सुंदर असलं तरी सुवासिक नसलं तर ते सहसा  दिलं जात नाही. [रूपापेक्षा गुण अधिक महत्वाचे आहेत.]

१००१. वरं बुद्धिर्न सा विद्या विद्याया बुद्धिरुत्तमा |

बुद्धिहीना विनश्यन्ति यथा ते सिंहकारका: ||

अर्थ

नुसती सहजबुद्धि [कॉमन सेन्स] असलेली परवडली; [कुठली तरी विशिष्ट] विद्या नसली तरी  चालेल, कारण [एखाद्या विषयातल नुसत] ज्ञान असण्यापेक्षा अक्कल श्रेष्ठ ठरते. सहज बुद्धि नसणारे लोक मात्र त्या सिंह निर्माण करणाऱ्या [दीड शहाण्यासारखे] नाश पावतात.

१०००. मतिरेव बलाद्गरीयसी तदभावे करिणामियं दशा |

इति घोषयतीव डिण्डिमः करिणो हस्तिपकाहतः क्वणन् ||

अर्थ

"शारीरिक बळाहून बुद्धीच श्रेष्ठ आहे आणि ती नसल्यामुळेच हत्तींची  अशी दशा - अवस्था झालीय " अशी दवंडी पिटवण्यासाठीच जणू काही माहुताकडून वाजवल्या जाणाऱ्या नगाऱ्याचा ध्वनी होतो आहे.

९९९. अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितं; सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति |

जीवत्यनाथोऽपि वने विसर्जितः; कृतप्रयत्नोऽ पि गृहे न जीवति ||

अर्थ

दैवाच्या मनात असेल [त्या प्राण्याच नशीब जोरावर असेल तर] ते दैवच - त्याला कोणी संभाळणार नसलं तरी [ते] त्याचा सांभाळ करत. पण नशीब फिरलं असेल तर त्याला कितीही बंदोबस्तात ठेवलं तरी त्याचा नाश होतो. रानावनात सोडून दिलेले निराधार मूल दीर्घायुषी होईल पण दैव सहायक नसेल तर घरात सुद्धा हर प्रयत्न करूनही ते जगत नाही.

९९८. गुणिनि गुणज्ञो रमते; नागुणशीलस्य गुणिनि परितोष: |

अलिरेति वनात्पद्मं; न दर्दुरस्त्वेकवासोऽपि ||

अर्थ = [स्वतः] गुणी माणसालाच गुणवंतांच प्रेम - कौतुक असत, ज्याला स्वतःला त्यात गति नसेल तर त्याला गुणवंताचा आदर - प्रेम काही वाटत नाही. भुंगा [अगदी दुरून] अरण्यातून [सरोवराकडे] येतो पण त्याच जलाशयात रहात असूनही बेडूक कमळाच्या [जवळपास] फिरकत नाही.

९९७. न यत्रास्ति गतिर्वायोः रश्मीणाञ्च विवस्वतः |

तत्रापि प्रविशत्याशु बुद्धिर्बुद्धिमतां सदा ||

अर्थ

जिथे वारासुद्धा शिरू शकणार नाही किंवा जिथे सूर्यकिरणांनाही जाता येत नाही, तेथे सुद्धा बुद्धिमान लोकांची बुद्धी अगदी नेहमी झटकन जाऊन पोहोचते.

९९६. अनागतविधाता च प्रत्युत्पन्नमतिस्तथा |

द्वावेतौ सुखमेधेते यद्भविष्यो विनश्यति ||

अर्थ

संकटाची चाहूल ओळखून आधीच त्यावरील उपायासंबंधी विचार आणि योजना करून ठेवणारा; संकट आल्यावर लगेचच चाणाक्षपणे त्यावर बुद्धीने मत करणारा, हे  दोघेच जीवनात  सुखी होतात. दैवात जसे असेल तसे होईल असे म्हणून काहीही न करता निष्क्रीय राहणारा [संकटांनी] नाश पावतो.

९९५. मक्षिका मशको वेश्या मूषको याचकस्तथा |

ग्रामणिर्गणकश्चैव सप्तैते परभक्षकाः ||

अर्थ

माशी; डास; वेश्या; भिकारी; तसंच गावाचा मुख्य आणि कारकून हे सातजण दुसऱ्याच खाऊन जगतात. [त्यांची स्वकष्टाची मिळकत फारच कमी असते.]

९९४. आयुर्नश्यति पश्यतां प्रतिदिनं याति क्षयं यौवनं प्रत्यायान्ति गता पुनर्न दिवसा ; कालो जगद्भक्षकः |

लक्ष्मीस्तोयतरङ्गभङ्गचपला ; विद्युच्चलं जीवितं तस्मान्मां शरणागतं शरणद ; त्वं रक्ष रक्षाधुना ||

अर्थ

आपल्या डोळ्यादेखत आयुष्याचा ऱ्हास होतोय; तारुण्य हळूहळू संपतय; [एकदा] गेलेले दिवस पुन्हा परत येत नाहीत; काळ तर जगाला खाऊन टाकतोच आहे; संपत्ती पाण्यावर उठून क्षणात फुटणाऱ्या लाटेसारखी चंचल आहे, आयुष्य विजेसारखं क्षणिक आहे; तरी [सगळ्यांना] आसरा देणाऱ्या परमेश्वरा; तूच माझा सांभाळ कर; मी तुला शरण आलो आहे. 

Thursday, April 25, 2013

९९३. शुभं वा यदि वा पापं यन्नृणां हृदि संस्थितम् |

सुगूढमपि तज्ज्ञेयं स्वप्नवाक्यात्तथा मदात् ||

अर्थ

चांगले असो की वाईट; शुभ किंवा अशुभ माणसाच्या अंतर्मनात खोलवर प्रयत्नपूर्वक दडवून ठेवलेले असते. ते झोपेतल्या बडबडीत तसेच दारु प्यायल्यावरच्या बरळण्यात जाणून घ्यावे. [तेंव्हा माणूस नक्की बोलतो.]

Wednesday, April 24, 2013

९९२. उल्लङ्घ्य सिन्धोः सलिलं सलीलं यः शोकवन्हिं जनकात्मजायाः |

आदाय तेनैव ददाह लङ्कां नमामि तं प्राञ्जलिराञ्जनेयम् ||

अर्थ

अगदी सहजपणे समुद्राचा [प्रचंड] जलाशय ओलांडून, जनककन्या सीतेच्या शोकरूपी अग्नि [पासून तिला मुक्त करून] तीच आग पकडून तिनेच ज्याने लंकादहन केले, त्या अंजनीच्या सुपुत्राला मी हात जोडून नमस्कार करतो.

Tuesday, April 23, 2013

९९१. गुणैः सर्वत्र तुल्योऽपि सीदत्येको निराश्रयः |

अनर्घ्यमपि माणिक्यं हेमाश्रयमपेक्षते ||

अर्थ

सर्व गुणांनी इतरांएवढाच तुल्यबळ असला, त्याला कुणाचा आधार नसेल, तर तो [मनुष्य] जगात असफल बनतो. माणिक हे रत्न बहुमोल असले तरी त्याला कोंदण म्हणून सोन्याची जरुरी असतेच.

Monday, April 22, 2013

९९०. प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्वमेति बहुसाधनता |

अवलम्बनाय दिनभर्तुरभून्न पतिष्यतः करसहस्रमपि ||

अर्थ

अपार साधने हाताशी असली तरीही दैव उलटले तर ती सर्व निष्फळ ठरतात. एकदा सूर्यास्ताची वेळ आली की हजारो हात [किरण] असूनही त्याला आधार द्यायला ते पुरे पडत नाहीत.

९८९. श्रुतिर्विभिन्ना स्मृतयश्च भिन्ना नैको ऋषिर्यस्य वचः प्रमाणम् |

धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां महाजनो येन गतः स पन्थाः ||

अर्थ

श्रुति [वेदात] वेगवेगळे सांगितलेलं असतं; स्मृती आणि ऋषि वेगळेच सांगतात. एकही भाष्यकार ऋषि असा नाही की ज्याच सर्वस्वी मान्य होईल. त्यामुळे धर्माच खरं तत्त्व [जसं काही] गुहेत दडून बसलंय. [त्यामुळे झालंय काय की ] मोठे लोक ज्या मार्गाने जातात तोच मार्ग [आपण] ठरवायचा झालं !

९८८. अन्नदानसमं नास्ति विद्यादानं ततोऽधिकम् |

अन्नेन क्षणिका तृप्तिर्यावज्जीवं तु विद्यया ||

अर्थ

विद्यादान हे अन्नदानाएवढेच नाही तर त्याहूनही अधिक श्रेष्ठ आहे. अन्नाने थोडावेळा पुरतीच तृप्ति मिळते; विद्येने मात्र जन्मभराचे समाधान मिळते.

Friday, April 19, 2013

९८७. वन्दामहे महेशानचण्डकोदण्डखण्डनम् |

जानकीहृदयानन्दचन्दनं रघुनन्दनम् ||
अर्थ

भगवान शंकराच्या प्रचंड धनुष्याचे तुकडे करणाऱ्या; सीतेच्या मनाला चंदनाप्रमाणे [आल्हाददायक वाटणाऱ्या] रघुकुलावतंस श्रीरामचंद्राला [आम्ही] प्रणाम करतो.

Thursday, April 18, 2013

९८६. शुभाशुभाभ्यां मार्गाभ्यां वहन्ति वासनासरित् |

पौरुषेण प्रयत्नेन योजनीया शुभे पथि ||

अर्थ

शुभ आणि अशुभ [चांगल्या आणि वाईट] दोन्ही मार्गानी वाहू शकणारी वासना रूपी नदी [माणसाने चांगले; मनापासून आणि न कंटाळता ] प्रयत्न करून केवळ शुभ मार्गाने वहात राहील अशी व्यवस्था केली पाहिजे.

Wednesday, April 17, 2013

९८५. परैः प्रोक्ता गुणा यस्य निर्गुणोऽपि गुणी भवेत्‌ |

इन्द्रोऽपि लघुतां याति स्वयं प्रख्यापितैर्गुणैः ||

अर्थ

ज्याच्या गुणांच वर्णन दुसरे करतात त्याच्यात [खरे एवढे] गुण नसले तरी तो गुणी समजला जातो. [तर अतिशय श्रेष्ठ अशा] इंद्राने स्वतःचे गुण स्वतःच गायले तर तो क्षुद्र ठरेल.

Tuesday, April 16, 2013

९८४. परवादे दशवदन: पररन्ध्रनिरीक्षणे सहस्राक्ष: |

सद्वृत्तवृत्तिहरणे बाहुसहस्रार्जुन: पिशुन: ||

दुसऱ्याशी भांडताना दुष्टाला दहा तोंडे असतात. [रावणासारखं दहापट बळ येते] दुसऱ्याच्या उणिवा बघायला त्याला हजार डोळे असतात. [सहस्राक्ष इंद्र - बरेच अश्वमेध यज्ञ केले तर त्यांचे घोडे पळवण्यासाठी बळ असायचं तसं] सुस्वभावी माणसाच उपजीविकेच साधन हरण करताना त्याला हजार हात येतात. [असंच सहस्रार्जुनाने हजार हाताच्या गर्वाने जमदग्नि ऋषींची गाय पळवली होती.]

Monday, April 15, 2013

९८३. न च विद्यासमो बन्धुर्न च व्याधिसमो रिपुः |

न चापत्यसमः स्नेही न च धर्मो दयापरः ||

अर्थ

विद्येसारखा श्रेष्ठ आप्त -नातेवाईक नाही. रोगासारखा दुसरा शत्रू नाही. मुलाबाळासारखं विशुद्ध मित्र कोणी नसतात आणि दये एवढा मोठा धर्म कुठलाच नाही.

९८२. न मोक्षो नभस: पृष्ठे न पाताले न भूतले |

मोक्षो हि चेतो विमलं सम्यग्ज्ञानविबोधितम् ||

अर्थ

मोक्ष हा कुठे आभाळात नाहीये; पाताळात नाही आणि पृथ्वीवर सुद्धा कुठे वसलेला नाही. मोक्ष म्हणजे दुसरं तिसरं काही नाही तर विशुद्ध आत्मज्ञानाने जागृत झालेले निर्मल मन.

९८१. आरोग्यं विद्वत्ता सज्जनमैत्री महाकुले जन्म |

स्वाधीनता च पुंसां महदैश्वर्यं विनाप्यर्थैः ||

अर्थ

[निर्दोष]  आरोग्य; विद्वत्ता; सज्जनांशी मैत्री असणं; मोठ्या खानदानी घराण्यात जन्म; स्वतंत्रता या गोष्टी म्हणजे माणसाला द्रव्याशिवाय मिळालेली अफाट श्रीमंतीच होय.

Saturday, April 13, 2013

९८०. आलस्यं यदि न भवेज्जगत्यनर्थ: को न बहुधनको ; बहुश्रुतो वा |

आलस्यादियमवनि: ससागरान्ता सम्पूर्णा नरपशुभिश्च निर्धनैश्च ||

अर्थ

आळस नावाचा अनर्थ जर जगात उरला नाही तर श्रीमंत किंवा विद्वान व्हायचा कोण बरे शिल्लक राहील? या जगात आळस [पुरून उरलाय] म्हणून ही संपूर्ण पृथ्वी - अगदी समुद्रापर्यन्त नरपशूनी- क्रूर माणसांनी आणि दरिद्री लोकांनी भरून गेलीय.

९७९. वाच्यं श्रद्धासमेतस्य पृच्छतश्च विशेषतः |

प्रोक्तं श्रद्धाविहीनस्यारण्यरूदितोपमम् ||

अर्थ

ऐकणाऱ्याची श्रद्धा- विश्वास असेल तरच आणि विशेषतः विचारल्यावरच सांगावे. श्रद्धाहीन माणसाला कितीही चांगले सांगितले तरी ते निर्जन अरण्यात रडल्याप्रमाणे निष्फळ ठरते. [त्याचा बिलकूलच उपयोग होत नाही.]

Wednesday, April 10, 2013

९७८. सर्वौषधीनाममता प्रधाना सर्वेषु सौख्येष्वशनं प्रधानम् |

सर्वेन्द्रियाणां नयनं प्रधानं सर्वेषु गात्रेषु शिरः प्रधानम् ||

अर्थ

कुठल्याही औषधाची गरज न पडणे हेच श्रेष्ठ औषध असते. सर्व सुखात भोजनसौख्य श्रेष्ठ होय. सर्व ज्ञानेन्द्रियात डोळा महत्वाचा असतो. तर सर्व अवयवात मस्तक हे श्रेष्ठ असते

Tuesday, April 9, 2013

९७७. शरदि न वर्षति गर्जति वर्षासु निस्वनो मेघ: |

नीचो वदति न कुरुते वदति न सुजन: करोत्येव ||

अर्थ

शरद ऋतूत आकाशात ढग येतात; प्रचंड गडगडाट करतात पण पाऊस मात्र पडत नाही. तर वर्षा ऋतूत येणारे मेघ कदाचित गर्जना करणार नाहीत, पण वर्षाव मात्र भरपूर करतात. त्याचप्रमाणे दुर्जन बोलतात पण तसे वागत नाहीत. [नुसत्याच थापा आणि भरघोस आश्वासने देतात] या उलट सज्जन कमी बोलतात किंवा बोलत नाहीत पण कृती नक्की करतात.

Monday, April 8, 2013

९७६. सप्तैतानि न पूर्यन्ते पूर्यमाणान्यनेकशः |

ब्रह्मणोऽग्निर्यमो राजा पयोधिरुदरं गृहम् ||

अर्थ

कितीही भरती केली तरी ब्राह्मण [पुरोहित - फार थोडे भटजी समाधानी दिसतात]; अग्नि; यम; राजा; समुद्र; पोट आणि घर कधीच भरत नाहीत. [या सात गोष्टींचे समाधान कधी होत नाही.]

९७५. अविचारयतो युक्तिकथनं तुषखण्डनम् |

निचेषूपकृतं राजन् वालुकाष्विव मूत्रितम् ||

अर्थ

हे राजा; अविचारी माणसाला तर्कशुदध विचार सांगणे, भूस कांडत बसणे आणि हलकट माणसावर उपकार करणे म्हणजे वाळूत लघुशंका करणे. [अगदी वाया]

९७४. व्याघ्रे च महदालस्यं सर्पे चैव महद्भयम् |

पिशुने चैव दारिद्र्यं  तेन तिष्ठन्ति जन्तवः ||

अर्थ

वाघ हा अत्यंत आळशी असतो; साप फार भित्रा असतो आणि [बरेचदा] दुष्ट लोक दरिद्री असतात, त्यामुळे पृथ्वीवरील बरेच जीव जगू शकतात.

Friday, April 5, 2013

९७३. सुभाषितमयैर्द्रव्यैः सङ्ग्रहं न करोति यः |

प्रस्तावयज्ञे सम्प्राप्ते कां प्रदास्यति दक्षिणाम् ||

अर्थ

ज्या माणसाकडे सुभाषित रूपी संपत्तीचा साठा नसेल तो मनुष्य गप्पाष्टक रूपी यज्ञ सुरु झाल्यावर दक्षिणा काय देईल? [ गप्पा झोडायला सुरवात झाल्यावर सुभाषितांच्या चटपटीत पेरणीने गप्पांना एकदम रंग चढतो. यज्ञात जशी दक्षिणा तशी गप्पात सुभाषित.]

Tuesday, April 2, 2013

९७२. उपायेन यथा व्यालो गजः सिंहोऽपि साध्यते |

भूमिष्ठाः स्वर्गमायान्ति वज्रं भिन्दत्युपायतः ||

अर्थ

जसं काहीतरी युक्तीनी साप, हत्ती आणि सिंहसुद्धा ताब्यात आणता येतात, तसंच अगदी जमिनीवर राहणारे स्वर्गात [अत्यंत सुखात] राहू शकतात आणि काहीतरी उपायाने वज्र [अत्यंत कठीण वस्तु] सुद्धा फोडता येते. [प्रयत्नांती परमेश्वर ]

Monday, April 1, 2013

९७१. कृपणेन समो दाता न भूतो न भविष्यति |

अस्पृशन्नेव वित्तानि य: परेभ्यः प्रयच्छति ||

अर्थ

कंजूष माणसासारखा उदार पूर्वी कधी झाला नाही आणि पुढे कधीही होणार नाही. [उदार माणूस स्वतः उपभोग घेईल; आणि निदान द्यायच्या वस्तूंना हात लावून ते देऊन टाकेल कंजूष मात्र] हात सुद्धा न लावता भरपूर संपत्ती दुसऱ्याला [निदान वारसाला किंवा; चोराला ; किंवा कर रूपाने राजाला] देऊन टाकतो.

९७०. उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते हयाश्च नागाश्च वहन्ति चोदिताः |

अनूक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ||

अर्थ

सांगितल्यावर काय पशूना सुद्धा समजत. [अंकुश] टोचल्यावर घोडे काय हत्ती काय [ओझ] वाहतातच. पण हुशार मनुष्य न सांगता सुद्धा तर्कानी दुसऱ्याच्या मनातली गोष्ट ओळखतो. [पशू आणि माणूस यातला फरक म्हणजे] तीक्ष्ण बुद्धीने दुसऱ्याच्या मनातलं ओळखता येत.

९६९. उत्साहसम्पन्नमदीर्घसूत्रं क्रियाविधिज्ञं व्यसनेष्वसक्तम् |

शूरं कृतज्ञं दृढसौहृदं च लक्ष्मीः स्वयं याति निवासहेतोः ||

अर्थ

अतिशय उत्साही असणाऱ्या; चेंगटपणा न करणाऱ्या; नियम कृती यांची माहिती असणाऱ्या; व्यसन नसणाऱ्या; शूर; कृतज्ञ; मैत्री सांभाळणाऱ्या अशा [माणसाकडे] लक्ष्मी [संपत्ती] स्वतः [कायम] राहण्यासाठी येते.

Friday, March 29, 2013

९६८. यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जन: |

स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते || भगवद्‌गीता अध्याय ३:२१

अर्थ

थोर लोक जसं वागतात तसच सर्व लोक वागतात. तो जे योग्य ठरवतो त्याचच सर्वजण अनुकरण करतात.

Thursday, March 28, 2013

९६७. यं सर्वशैला: परिकल्प्य वत्सं मेरौ स्थिते दोग्धरि दोहदक्षे |

भास्वन्ति रत्नानि महौषधीश्च पृथूपदिष्टां दुदुहुर्धरित्रीम् || कुमारसंभव  कालिदास

अर्थ

पृथु राजाने [गोरूपी] पृथ्वीला  [सर्व सार देण्याची] आज्ञा केली असताना; तत्पर असा मेरु दोहन करत   असताना; सर्व पर्वतांनी ज्याला वासरू केलं [गाय त्याला मुख्यतः दूध पाजते अस लाडकं] तेंव्हा [त्या हिमालय पर्वतराजाला] तेजस्वी अशी रत्ने आणि श्रेष्ठ औषधी रूपी दूध प्राप्त झालं.

Wednesday, March 27, 2013

९६६. अपराधो न मेऽस्तीति नैतद्विश्वासकारणम् |

विद्यते हि नृशंसेभ्यो भयं गुणवतामपि || हितोपदेश

अर्थ

क्रूर लोकांच्या बाबतीत आपण त्यांचा काही गुन्हा केला नाही, [म्हणून ते छळणार नाहीत असा] विश्वास ठेवण्यात अर्थ नाही. जरी गुणी असले [त्यांची खोडी काढली नसली तरी] त्यांच्यापासून भीती असतेच.

Tuesday, March 26, 2013

९६५. यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् |

लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति || पंचतंत्र

अर्थ

ज्याला स्वतःला काहीच अक्कल नाही त्याला शास्त्राचा काय बर उपयोग? ज्याला डोळ्यांनी [दिसत] नाही त्याला आरसा काय उपयोगी पडणार?

९६४. क्षान्तं न क्षमया गृहोचितसुखं त्यक्तं न सन्तोषतः सोढो दुःसहशीततापपवनक्लेशो न तप्तं तपः |

ध्यातं वित्तमहर्निशं नित्यमितप्राणैर्न  शम्भोः पदं तत्तत्कर्म कृतं यदेव मुनिभिस्तैस्तैर्फलैर्वञ्चितः || वैराग्यशतक; राजा भर्तृहरी

अर्थ

[आम्ही] क्षमा केली पण क्षमाशीलता या गुणाने नव्हे [आपण बोलून काहीच फायदा नाही म्हणून चडफडत गप बसलो.] अगदी ऐशारामाच्या सुख सोडली पण समाधानात नाही. सहन करण्यास कठीण असं थंडी; उन; वाऱ्याचा त्रास सहन तर केलाच [तापसी सुद्धा हेच करतात पण तपाचरणाच्या ओढीने तसं] तप मात्र केलं नाही. आपल्या ताकदीप्रमाणे रात्रंदिवस आम्ही ध्यास घेतला तो पैशाचा; भगवान शंकराच्या चरणांचा नाही घेतला [अरेरे!] ऋषिमुनि जे जे करतात [ते सर्व कष्ट  आम्ही घेतले पण त्यांना त्याच जे उत्कृष्ट फळ मिळतं ते] त्या फळाला मात्र वंचित राहिलो.

Monday, March 25, 2013

९६३. य: स्वभावो हि यस्य स्यात्तस्यासौ दुरतिक्रमः |

श्वा यदि क्रियते राजा तत्किं नाश्नात्युपानहम् ||

अर्थ

माणसाचा जो मुळातला स्वभाव असतो तो त्याला मुळीच बदलता येत नाही. कुत्र्याला जरी अगदी राजा केलं तरी तो चपला चघळायचं सोडेल काय? [कधीच नाही]

Friday, March 22, 2013

९६२. अतीत्य बन्धूनवलङ्घ्य मित्राण्याचार्यमागच्छति शिष्यदोषः |

बालं ह्यपत्यं गुरवे प्रदातुर्नैवापराधोऽस्ति पितुर्न मातुः || पञ्चरात्र  भास

अर्थ

विद्यार्थ्याला [नीट येत नसेल तर त्याबद्दलचा] दोष नातेवाईकांना सोडून देऊन; मित्रांना टाळून शिक्षकाच्या माथ्यावर फुटतो. लहानपणीच मूल शिक्षकाच्या स्वाधीन केल्यामुळे, ही चूक आईची नसते की बापाची नसते. [मुलांना येई पर्यंत शिकवणे ही शिक्षकाची जबाबदारी आहे.]

९६१. सत्यां तु फलनिष्पतौ पुरुषस्येह पौरुषम् |

परथा परिहासाय तदेव खलु साहसम् || कवीन्द्र परमानंद, शिवभारत

अर्थ

माणसाने केलेल्या पराक्रमाचं कौतुक जर तो यशस्वी झाला तरच होत. जर उलट झालं तर  मात्र  तेच धाडस थट्टेचा विषय बनत.

Thursday, March 21, 2013

९६०. अत्यन्तबलवन्तोऽपि पौरजानपदा जनाः |

दुर्बलैरपि बाध्यन्ते पुरुषैः पार्थिवाश्रितैः ||

अर्थ

मोठ्या शहरातले किंवा खेड्यातले असोत  माणसं अगदी सामर्थ्यवान असली तरीसुद्धा राजाचं [सत्ताधा-याचं] पाठबळ असणारे दुबळे लोक सुद्धा त्यांना त्रास देऊ शकतात.

Tuesday, March 19, 2013

९५९. मरुस्थल्यां यथा वृष्टिः क्षुधार्ते भोजनं तथा ।

दरिद्रे दीयते दानं सफलं पाण्डुनन्दन ॥

अर्थ

हे पांडवा; अगदी कोरड्या जमिनीवर पडलेला पाऊस; तसंच भुकेजलेल्याला जेवण देणं; गरिबाला दान करणं हे सुफळ [अति उपयोगी] आहे.

Monday, March 18, 2013

७५८. को न याति वशं लोके मुखे पिण्डेन पूरित: |

मृदुङ्गो मुखलेपेन करोति मधुरध्वनिम् ||

अर्थ

या जगात तोंडी [काहीतरी लाच] मिळाल्यावर कोण बरे अनुकूल होत नाही ? [निर्जीव असा] तबला [सुद्धा] त्याच्या मुखावर [शाईचा] लेप लावल्या [नंतर] मधुर आवाज काढू लागतो.

७५७. यद्ददासि विशिष्टेभ्यो यच्चाश्नासि दिने दिने |

तत्ते वित्तमहं मन्ये शेषं कस्यापि रक्षसि ||

अर्थ

दररोज [तू] जे खातोस [वापर करतोस; उपभोग घेतोस] आणि विशेष व्यक्तींना [गुणांनी उत्कृष्ट किंवा खऱ्या गरजू ] दान करतोस, ते तुझे पैसे. उरलेली [संपत्ती] दुसऱ्या कोणाचीतरी आणि [तू फक्त] रखवालदार असं मला वाटत. [माणूस खरं तर पैशाचा उपभोग किंवा पात्र व्यक्तीला दान करेल तर ते पैसे मालकीने उपभोगले. नाहीतर वारस; चोर; कर यांनाच त्याचा उपयोग. त्यांचाच तो पैसा.]

७५६. न देवो विद्यते काष्ठे न पाषाणे न मृण्मये |

भावे हि विद्यते देवस्तस्माद् भावो हि कारणम् ||

अर्थ

देवाच [अस्तित्व] लाकडात असत असं नाही किंवा दगडात असत असं नाही. तसंच मातीच पण आहे. [भक्ताच्या] भावनेमुळे देव असतो. [भक्ती भगवंताला खेचून तेथे आणते] म्हणून भाव हेच [देवाच्या जागृततेच] कारण आहे.

Friday, March 15, 2013

९५५. मुग्धा दुग्धधिया गवां विदधते कुम्भानधो बल्लवाः कर्णे कैरवशङ्कया कुवलयं कुर्वन्ति कान्ता अपि |

कर्कन्धूफलमुच्चिनोति शबरी मुक्ताफलाशङ्कया सान्द्रा चन्द्रमसो न कस्य कुरुते चित्तभ्रमं चन्द्रिका ||

अर्थ

[प्रसन्न असं ] दाट चांदण कुणाच्या मनात गोंधळ निर्माण करत नाही बरे? [ज्योत्स्ना सर्वांनाच फसवते] साधे असे गवळी [शुभ्र अशा चन्द्रकिरणांना] दूध समजून गाईंच्या [अचळां] खाली चरव्या धरतात. नीलकमल हे पद्म आहे [श्वेत कमळ] असं वाटून तरुणी ते कानावर ठेवतात. भिल्लीण मोती समजून बोरच उचलते झालं. [भ्रन्तिमान अलंकाराच उदाहरण]

Thursday, March 14, 2013

९५४. न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिर: |

यो वै युवाप्यधीयानस्तं देवा: स्थविरं विदु: ||

अर्थ

ज्याच्या डोक्यावरचे केस पांढरे झाले आहेत त्यामुळे तो म्हातारा असं नसत. [माणूस] जरी तरुण असला तरी [खूप] अभ्यास करत असेल, तर त्याला देव 'वृद्ध ' असे म्हणतात.[ नुसत वय वाढलं म्हणून म्हातारे सगळेच होतात पण ज्ञानवृद्ध होण्यासाठी वय वाढण्याची जरुरी नाही. तसं होण कौतुकास्पद आहे.]

Wednesday, March 13, 2013

९५३. षट्पद: पुष्पमध्यस्थो यथा सारं समुद्धरेत् |

तथा सर्वेषु शास्त्रेषु सारं गृह्णन्ति पण्डिताः ||

अर्थ

फुलाच्या मधल्या भागामधून ज्याप्रमाणे भुंगा त्यातलं सार [मकरंद अचूक] घेतो, त्याप्रमाणे ज्ञानी लोक सर्व शास्त्रांमधून त्यातील अगदी गाभा समजून घेतात.

Tuesday, March 12, 2013

९५२. मयूखैर्जगत: सारं ग्रीष्मे पेपीयते रवि: |

स्वादु शीतं द्रवं स्निग्धमन्नपानं तदा हितम् || सुश्रुत

अर्थ

ग्रीष्म ऋतु मध्ये सूर्य पृथ्वीवरील आर्द्रता संपूर्णपणे शोषून घेतो. अशावेळी गोड, थंड; ओलसर आणि स्निग्ध  अशा खाद्य आणि पेय पदार्थांच सेवन करणे हितकर असते.

Monday, March 11, 2013

९५१. असितगिरिसमं स्यात्कज्जलं सिन्धुपात्रे सुरतरुवरशाखा लेखनी पत्रमूर्वी |

लिखति यदि गृहीत्वा शारदा सार्वकालं तदपि तव गुणानामीश पारं न याति ||

अर्थ

हे देवा [भगवान शंकरा]; समुद्राची पात्र [दौत] करून त्यात डोंगराएवढं काळकाळ काजळ [शाई म्हणून ओतलं], कल्पवृक्षाची सुंदर फांदीची लेखणी [टाक; पेन] केली, [लिहायला कागदाचं] पान म्हणून [सगळी] पृथ्वी, आणि  असं जर समजलं की [प्रत्यक्ष] शारदा [ज्ञानाची देवता] सतत लिहितेय तरी सुद्धा तुझं गुणवर्णन पूर्ण होऊ शकणार नाही. [एवढा तुझा महिमा थोर आहे.]

९५०. संस्थितस्य गुणोत्कर्ष: प्राय: प्रस्फुरति स्वयम् |

दग्धस्यागरुखण्डस्य स्फारीभवति सौरभम् ||

अर्थ
बहुशः मृत्यूच्या वेळी आपोआपच जो गुण माणसात असेल त्याचा प्रकर्ष होतो. अगरुचं खोड जाळलं की सुवास फारच दरवळतो.

Saturday, March 9, 2013

९४९. आरभन्तेऽल्पमेवाज्ञाः कामं व्यग्रा भवन्ति च |

महारम्भा कृतधियः तिष्ठन्ति च निराकुलाः ||

अर्थ

अडाणी लोक एखाद्या  छोट्याशाच कामाला सुरवात करतात आणि त्यात अगदी बुडून जातात. पूर्ण निश्चय केलेले थोर लोक मात्र खूप मोठ काम अंगीकारलं तरी शांत राहतात. [ते कसं करू म्हणून घाबरत नाहीत किंवा अस्वस्थ होत नाहीत.]

Friday, March 8, 2013

९४८. अज्ञेभ्यो ग्रन्थिनः श्रेष्ठा ग्रन्थिभ्यो धारिणो वराः |


धारिभ्यो ज्ञानिनः श्रेष्ठा ज्ञानिभ्यो व्यवसायिनः || मनुस्मृति

अर्थ

अडाणी लोकांपेक्षा जे पुस्तक जवळ ठेवतात ते बरे. ग्रंथसंग्रह करणारांपेक्षा जे [त्यातला मजकूर] पाठ करतात ते चांगले. [नुसतं] पाठ करणारांपेक्षा अर्थ ज्यांना समजतो ते चांगले आणि त्याही पेक्षा जे त्या गोष्टी आचरणात आणतात ते सर्वात चांगले.

Thursday, March 7, 2013

९४७. जले तैलं; खले गुह्यं; पात्रे दानं मनागपि |

प्राज्ञे शास्त्रं स्वयं याति विस्तारं वस्तुशक्तित: ||

अर्थ

जरी अगदी थोड्याप्रमाणात असल्या तरी पाण्यामध्ये तेल ; दुष्ट लोकांना रहस्य ठाऊक होणं; लायक व्यक्तीला केलेल दान; हुशार विद्यार्थ्याला शिकवलेली विद्या ही शक्य तेवढी विस्तृत होते. [त्यांच्या त्यांच्या सामर्थ्यामुळेच तसं घडत.]

९४६. शुन: पुच्छमिव व्यर्थं जीवितं विद्यया विना |

न गुह्यगोपने शक्तं न च दंशनिवारणे ||

अर्थ

कुत्र्याची शेपूट जशी केवळ निरुपयोगी असते- ना ती लज्जा रक्षण करू शकते ना चावा थांबवू शकते अगदी तसंच शिक्षणाशिवाय जगणं निरर्थक आहे. [कुठलीही एक तरी  विद्या शिकणं अगदी जरूर आहे.]

Tuesday, March 5, 2013

९४५. लालने बहवो दोषास्ताडने बहवो गुणा: |

तस्मात् पुत्रं च शिष्यं च ताडयेन्न तु लालयेत् ||

अर्थ

[मुलगा किंवा विद्यार्थी] यांना लाडावून ठेवण्यात बरेच दोष आहेत आणि शिस्त लावण्याचे बरेच गुण [हितकारक] आहे म्हणून मुलांना किंवा विद्यार्थ्यांना शिस्त लावावी, लाडावून ठेवू नये.

Monday, March 4, 2013

९४४. मूढानुमानसंसिद्धं दैवं यस्यास्ति दुर्मतेः |

दैवाद्दाहोऽस्ति नैवेति गन्तव्यं तेन पावके || योगवासिष्ठ

अर्थ

जो  मूर्ख माणूस तर्कट रचून नशीब आहे असं सिद्ध करत असेल त्यानी; आपल्या नशिबानीच भाजणार असं म्हणत असेल त्यानी आगीत शिराव. [तुम्ही आगीत गेलात; तसंच वाईट परिणामाची कृत्य केली तर ते भोगावेच लागतील. नशिबाला दोष देऊन उपयोग नाही.]

९४३. लोले ब्रूहि ; कपालिकामिनि? पिता कस्ते ?पति: पाथसां क: प्रत्येति जलादपत्यजननं? प्रत्येति य: प्रस्तरात् |


इत्थं पर्वतराजसिन्धुसुतयोराकर्ण्य वाक्चातुरीं सस्मेरस्य हरेर्हरस्य च मुदो निघ्नन्तु विघ्नं तव ||

अर्थ

"अग चंचल अशा लक्ष्मी; सांग."; "काय गं रुंडमाळ घालणाऱ्या शंकराची बायको असलेल्या [बये]?"; "बाप कोण ग तुझा?"; उदकाचा स्वामी [समुद्र]"; "पाण्यापासून मूल जलमलेलं कुणाला गं पटेल?" ज्याला दगडातून मूल पटत त्यालाच."अशा प्रकारे गिरिजा आणि लक्ष्मी यांच्या बोलण्यातलं चातुर्य बघून स्मितहास्य करणाऱ्या भगवान शंकर आणि भगवान विष्णु यांचा आनंद तुझे संकट हरण करो.

९४२. य: परस्य विषमं विचिन्तयेत्प्राप्नुयात्स कुमतिः स्वयं हि तत् |

पूतना हरिवधार्थमाययौ प्राप सैव वधमात्मनस्तत: ||

अर्थ

जो दुष्टबुद्धीचा मनुष्य दुस-याचं वाईट चिंतेल त्याच्या स्वतःच्याच वाट्याला ते येत. बाळ श्रीकृष्णाला मारण्यासाठी पूतना राक्षशीण गेली, पण ती स्वतःच मरून गेली.

Friday, March 1, 2013

९४१. निमित्तमुद्दिश्य च यः प्रकुप्यति ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति |

अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै कथं जनस्तं परितोषयिष्यति ||

अर्थ

जर कुठल्यातरी कारणाने एखादा माणूस खूप चिडत असेल तर ते कारण नाहीस झाल्यावर तो नक्कीच खूष होतो. [म्हणून अशा माणसाना खुश करणं जमेल] पण ज्याचा स्वभाव उगाचच चिडचिडेपणा करण्याचा असेल त्याला कसं बरं खुश करणार हो?

Thursday, February 28, 2013

९४०. गावो गन्धेन पश्यन्ति वेदै: पश्यन्ति वै द्विजा: |

चारै: पश्यन्ति राजानश्चक्षुभ्यामितरे जना: ||

अर्थ

गाई; बैलांना वासाने [पदार्थाचे] ज्ञान होते. ज्ञानी लोक वेदाने [त्यांना असणाऱ्या माहितीतून विचार करून सगळं] बघतात [त्या प्रसंगाचा सर्वंकष विचार करतात]; राजे [प्रशासक] हेरांच्या करवी लक्ष ठेवतात. आणि सामान्य माणसाला [मात्र] डोळ्याला दिसत [ते खरं] असं दिसत [वाटत.]

Wednesday, February 27, 2013

९३९. मनसा चिन्तितं कार्यं वचसा न प्रकाशयेत् |

अन्यलक्षितकार्यस्य यत: सिद्धिर्न जायते ||
अर्थ

काय करायचंय ते मनात घोळवलं तरी [ते सगळं] बोलून टाकू नये कारण की; दुसऱ्यांनी त्यात [फार] लक्ष घातलं तर काम पूर्ण होत नाहीत.

९३८. कान्पृच्छामः सुराः स्वर्गे निवसामो वयं भुवि |

किं वा काव्यरसः स्वादुः ? किं वा स्वादीयसी सुधा ? ||

अर्थ

[सुंदर असा] काव्यरस हा [अधिक] मधुर असतो का अमृत अधिक मधुर असतं. [इतकं काव्य आम्हाला मधुर लागत] हे आम्ही विचारावं तरी कोणाला? आपण तर इथं पृथ्वीवर राहतो [आणि अमृतपान करणारे] देव तर स्वर्गात राहतात. [आम्हाला तर काव्यरस हाच अधिक मधूर भासतो.]

९३७. सत्यं न मे विभवनाशकृतास्ति चिन्ता भाग्यक्रमेण हि धनानि भवन्ति यान्ति |

एतत्तु मां दहति नष्टधनाश्रयस्य यत्सौहृदादपि जनाः शिथिलीभवन्ति ||

अर्थ

खरोखरच मला वैभव नाहीस झाल्याबद्दल काही काळजी वाटत नाही. नशिबाच्या फे~यामुळे संपत्ती येते आणि निघून पण जाते [ती केंव्हा तरी मिळेलच] परंतु श्रीमंतीचा ~हास झाल्यावर लोक मैत्रीचे संबध सुद्धा कमी करतात, यानी मी अगदी पोळून निघालोय [याबाबत मला फारच वाईट वाटत.]

Monday, February 25, 2013

९३६. छिन्नोऽपि रोहति तरुः क्षीणोऽप्युपचीयते पुनश्चन्द्रः |

इति विमृशन्तः सन्तः संन्तप्यन्ते न ते विपदा ||

अर्थ

सज्जन लोक; तोडलेला वृक्षसुद्धा  [हळूहळू का होईना पुन्हा] वाढतो; चन्द्र [एका पंधरवड्यात] खंगला तरी पुन्हा वृद्धिंगत होतोच; [त्याचप्रमाणे संकटे आली तरी त्यांचा निरास होतो.] असा विचार करून संकटांमुळे चिडत नाहीत.

Friday, February 22, 2013

९३५. प्राप्य चलानधिकारान् शत्रुषु मित्रेषु बन्धुवर्गेषु |

नापकृतं नोपकृतं न सत्कृतं किं कृतं तेन ||

अर्थ

थोड्याकाळासाठी अधिकार मिळूनही जर एखाद्याने नातेवाईकांच भल केलं नाही; शत्रूंना त्रास दिला नाही; मित्रांना मदत केली नाही, तर अशा तात्पुरत्या अधिकाराचा त्यांनी उपयोग तरी काय केला? [ते वायाच घालवले.]

Thursday, February 21, 2013

९३४. जामाता जठरं जाया जातवेदा जलाशयः |

पूरिता नैव पूर्यन्ते जकाराः पञ्च दुर्भराः ||
अर्थ = जावई; जठर [पोट]; जाया [पत्नी]; जातवेद [अग्नि] आणि जलाशय या पाच "ज " नी सुरु होणाऱ्या वस्तु कधी तृप्त होत नाहीत. [पूर्णपणे भरत नाहीत.]

Wednesday, February 20, 2013

९३३. विहाय पौरुषं यो हि दैवमेवावलम्बते |

प्रासादसिंहवत्तस्य मूर्ध्नि तिष्ठन्ति वायसाः ||

अर्थ

पराक्रम [प्रयत्न] करायचा सोडून जो मनुष्य नशिबावर हवाला ठेवून [गप] बसून राहतो;  त्याच्या डोक्यावर ; ज्याप्रमाणे एखाद्या इमारतीवर असणाऱ्या सिंहाच्या [शिल्पावर] जसे [तो सिंह असला तरी] कावळे बसतातच त्याप्रमाणेच;  [कमी लायकी असणारे लोक] वर चढतात.

९३२. अगुणस्य हतं रूपमशीलस्य हतं कुलम् |

असिद्धेस्तु हता विद्या अभोगस्य हतं धनम् ||

अर्थ

जर चांगले गुण नसतील तर स्वरूपसुंदर असून ते वाया जातात. चारित्र्य कलंकित असेल तर घराण्याला बट्टा लागतो. शिक्षण ती कला पूर्ण येई पर्यंत [वरच्या थरापर्यंत न गेल्यास] वाया जाते. जो आपल्या संपत्तीचा उपयोग करत नाही ती फुकटच जाते.

Monday, February 18, 2013

९३१. शत्रुवाक्यामृतं श्रुत्वा तेन सौहार्दमार्जवम् |

न हि धीरेण कर्तव्यमात्मन: शुभमिच्छता ||

अर्थ

आपलं स्वतःच कल्याण व्हावं अशी इच्छा असणाऱ्या माणसाने, शत्रूच गोडगोड बोलणं ऐकून, त्यासाठी मैत्री किंवा सरळपणे वागायचं असं करू नये. [ते फसवण्यासाठीच असत.]

९३०. को नरकः परवशता ; किं सौख्यं? सर्वसङ्गविरतिर्या |

किं सत्यं? भूतहितं ;किं प्रेयः प्राणिनामसवः ||

अर्थ

नरक कोणता आहे? दुसऱ्यावर अवलंबून असणं. आनंद म्हणजे काय? सर्व गोष्टींच्या आसक्ति पासून मुक्त असणं. सत्य म्हणजे काय? प्राणीमात्रांच कल्याण करणं. सजीवांना काय प्यार असत? स्वतःचा प्राण.

९२९. जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः |

स हेतुः सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च ||

अर्थ

एक एक थेंब [पाणी] साठून हळूहळू घडा भरतो, तसंच [थोड थोड संपादन करून] विद्या; संपत्ती आणि धर्म या गोष्टींच संवर्धन करावं, त्यांचा अभ्यासाचा असा हेतु आहे.

Friday, February 15, 2013

९२८. सत्येन रक्ष्यते धर्मो; विद्या योगेन रक्ष्यते |

मृजया रक्ष्यते रूपं: कुलं वृत्तेन रक्ष्यते ||

अर्थ

सत्याने धर्माचं रक्षण होत; [सतत] अभ्यासाने विद्येच संवर्धन होत; स्वच्छता राखण्याने सौंदर्याची जोपासना करता येते; चांगल्या वर्तनाने घराण्याचा लौकिक वाढतो.

९२७. सुशिष्यो वा कुशिष्यो वा मनुष्यो न मृदां चयः |

अल्पं वा बहु वा कार्यं भविष्यत्येव नित्यशः ||

अर्थ

विद्यार्थी चांगला असो किंवा वाईट, तो माणूस आहे, मातीच ढेकूळ नव्हे. त्यामुळे [शिक्षकाने] थोडे किंवा फार काम नेहमी करायलाच पाहिजे. [सर्व प्रकारचे विद्यार्थी असतात हे ओळखून त्या त्या प्रकारे मुलांची प्रगती साधली पाहिजे.]

९२६. कथितं धार्यते येन सच्छिष्यः स निगद्यते |

एनं पाठयतः शिष्यमाचार्यस्यास्ति को गुणः || वि. गो . विजापूरकर

अर्थ

सांगितलेलं जो लगेच आत्मसात करतो त्याला सच्छिष्य असे म्हणतात. [पण] मग याला शिकवलं यात शिक्षकाची काय हुशारी आहे हो?

Wednesday, February 13, 2013

९२५. कथितं धार्यते येन सच्छिष्यः स निगद्यते |

कुशिष्यमध्यापयतो मूर्ख त्वां मे यशः कुतः || वि . गो . विजापूरकर

अर्थ

सांगितलेलं ज्याच्या  [डोक्यात] रहात, त्याला चांगला विद्यार्थी असं म्हणतात. अरे मूर्खा; तुझ्यासारख्या गणंगाला शिकवून माझ काय नाव होणार?

९२४. पूर्वमेव मया तुभ्यं कथितं विस्मृतं त्वया |

त्वं मूढ नासि मे पाठ्यो यत्र कुत्र सुखं व्रज || वि. गो . विजापूरकर

अर्थ

हे मी आधीच तुला सांगितलेलं आहे. तू [सगळं] विसरलायस. अरे मूर्खा; मी [काही] तुला शिकवणार नाहीये. जा चालता हो [खुशाल] हवं तिकडे!

Tuesday, February 12, 2013

९२३. यो हि दत्त्वा द्विपश्रेष्ठं कक्ष्यायां कुरुते मनः |

रज्जुस्नेहेन किं तस्य त्यजतः कुञ्जरोत्तमम् ||

अर्थ

उत्तम अशा हत्तीच दान केल्यावर [त्याला बांधायची] साखळी [स्वतःजवळ ठेवण्याची] जो  इच्छा करतो [त्याचा जीव; एकदा हत्तीचे दान केल्यावर दोरखंडात अडकला] तर तो मूर्खपणा आहे.

Monday, February 11, 2013

९२२. अर्थस्य पुरुषो दासो दासस्त्वर्थो न कस्यचित् |

अतोऽर्थाय यतेतैव  सर्वदा यत्नमास्थितः || महाभारत

अर्थ

संपत्तीचा माणूस नोकर असतो. पण पैसा हा कुणाचा नोकर नसतो [माणसाला पैशाची गरज असते]; पैशाचं काही कुणावाचून अडत नाही. म्हणून नेहमी [न्यायाने] प्रयत्नपूर्वक संपत्ती मिळवण्याचा प्रयत्न करावा.

९२१. लोभात् क्रोध: प्रभवति लोभात् काम: प्रजायते |

लोभान्मोहश्च नाशश्च लोभ: पापस्य कारणम् ||

अर्थ

हावरटपणामुळे राग येतो; लोभामुळे [सगळं हवं अशा] इच्छा होतात;  लोभामुळे मोह पडतो आणि [अखेरीस]  नाश होतो; लोभ [आसक्ति] हे पापाचे [मूळ] कारण आहे.

Friday, February 8, 2013

९२०. अहिंसयैव भूतानां कार्यं श्रेयोऽनुपशासनम् |

वाक् चैव मधुरा स्लक्ष्णा प्रयोज्या धर्ममिच्छता || मनुस्मृति

अर्थ

धर्मशील [अशा शिक्षकाने] मुलांना शिकवताना मृदू आणि गोड भाषा वापरणे अधिक हिताचे आहे [आणि त्याने] तसेच कराव.

Tuesday, February 5, 2013

९१९. अधिगतपरमार्थान्पण्डितान्मावमंस्थास्तृणमिव लघुलक्ष्मीर्नैव तान् संरुणद्धि |

अभिनवमदलेखाश्यामगण्डस्थलानां न भवति बिसतन्तुर्वारणं वारणानाम् ||

अर्थ
 
तत्वज्ञान आत्मसात केलेल्या लोकांचा [कधीही] अपमान करू नको. कस्पटाप्रमाणे असणारी क्षुद्र संपत्ती त्यांना कधीच बांधू शकत नाही. ज्यांची गंडस्थळे नुकत्याच निघालेल्या मदाच्या स्रावामुळे काळसर दिसत आहेत [जे अगदी माजावर आले आहेत] अशा हत्तींना कमळाच्या देठातील तंतूने [इतक्या कुचकामी वस्तूने] बांधता येत नाही. [खऱ्या ज्ञानी माणसाना पैसा कस्पटासमान असतो.]

९१८. विरला जानन्ति गुणान्विरला: कुर्वन्ति निर्धने स्नेहम् |

विरला: परकार्यरता: परदु:खेनापि दु:खिता विरला: ||

अर्थ

[गुणी माणसाचे] गुण पारखणारे फार थोडे असतात. फार थोडे लोक माणूस गरीब असला तरी प्रेम करतात. अगदी कमी माणसे दुसऱ्यासाठी [खूप मनापासून] काम करतात आणि दुसऱ्याला वाईट प्रसंग आला तर त्यानी दु:खी होणारे सुद्धा फार थोडे असतात.

९१७. श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम् |

आत्मन: प्रतिकुलानि न परेषां समाचरेत् ||

अर्थ

कृपा करून धर्माच्या [तत्वज्ञानाचं] सार ऐकून घ्या आणि तसं खात्री ठेवून आचरणात आणा. आपल्याला जे नको असत तसं दुसऱ्यांशी वागू नका.

Monday, February 4, 2013

९१६. कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेत् शतं समाः |

एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कर्म लिप्यते नरे || ईशावास्योपनिषद्

अर्थ

इह लोकी कर्मे करीत करीतच शंभर वर्षे जगण्याची इच्छा कराव. तुला [देहवंताला] हाच मार्ग आहे. याहून वेगळा मार्ग नाही. मनुष्याला कर्म चिकटत नाही [फळाची वासना चिकटते म्हणून निष्काम कर्म कर.]

Friday, February 1, 2013

९१५. अनाहूता: स्वयं यान्ति रसास्वादविलोलुपा: |

निवारिता न गच्छन्ति मक्षिका इव भिक्षुका: ||

अर्थ

चांगलं चवदार [भोजनाला] चटावलेले [हावरट] भिक्षुक न बोलावता [माशांप्रमाणे] येतात आणि माशा -चिलटांप्रमाणेच हाकललं तरी जातच नाहीत.

Thursday, January 31, 2013

९१४. खलः सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यति |

आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यति ||

अर्थ

दुष्ट माणसाला दुसऱ्याच वैगुण्य मोहोरी एवढ असलं तरी डोळ्यावर येत, पण स्वतः मधे मात्र बेलफळाएवढा [मोठा] दोष दिसत असून सुद्धा तो न दिसल्याप्रमाणे वागतो.

Wednesday, January 30, 2013

९१३. खादन्न गच्छेदध्वानं न च हास्येन भाषणम् |

शोकं न कुर्यान्नष्टस्य स्वकृतेरपि जल्पनम् ||

अर्थ

रस्त्याने खात खात चालू नये. बोलताना [उगाचंच] हसू नये. [हरवलेल्या वस्तूंचे किंवा] गेलेल्या [माणसाचे] दु:ख करत बसू नये आणि स्वतःच्या कर्तृत्वाची शेखी मिरवू नये.

९१२. प्राणा यथात्मनोऽभीष्टा भूतानामपि ते तथा |

आत्मौपम्येन सर्वत्र दयां कुर्वन्ति साधवः ||

अर्थ

आपल्याला आपला जीव जसा प्यारा तसे सगळ्यांना [आपापले] प्राण प्यारे असतात. [पीडीताच्या ठिकाणी आपण आहोत असा] आत्म्या सारखाच दुसरा पण आहे, या विचाराने सज्जन लोकांनी सगळ्यावर दया करावी.

Monday, January 28, 2013

९११. परस्परभयादेके पापा: पापं न कुर्वते |

एवं सांसिद्धिके लोके सर्वं दण्डे प्रतिष्ठितम् || महाभारत शांतिपर्व

अर्थ

काही पापी [दुष्ट बुद्धीचे] लोक एकमेकांच्या भीतीने पाप [वाईट कृत्य] करीत नाहीत. अशा पद्धतीमुळे सर्व जगातील [सुरळीत व्यवहार] दंडावर [शिक्षेच्या भीतीमुळे] होत असतात.

९१०. राजदण्डभयादेके नराः पापं न कुर्वते |

यमदण्डभयादेके परलोकभयादपि  ||

अर्थ

काही लोक राजा [सरकार; प्रशासक] च्या भीतीने पाप करीत नाहीत. काही लोक यमाच्या किंवा नरकाच्या भीतीने पाप करीत नाहीत.

९०९. दण्डः शास्ति प्रजाः सर्वा दण्ड एवाभिरक्षति |

दण्डः सुप्तेषु जागर्ति दण्डं धर्मं विदुर्बुधाः || महाभारत शांतिपर्व

अर्थ

प्रशासनामुळे [चूक झाल्यास शिक्षा करणे]  सर्व जनतेचे [व्यवहार]  सुरळीत होतात. दंडामुळे [दुबळ्या लोकांच] रक्षण होत. अज्ञानी लोकांच्या बाबतीत प्रशासन जागृत असत [त्यांना चुका करू देत नाही] त्याला जाणकार धर्म असं मानतात.

९०८. पङ्गो वन्द्यस्त्वमसि; न गृहं यासि योऽर्थी परेषां धन्योऽन्ध त्वं; धनमदवतां नेक्षसे यन्मुखानि |

श्लाघ्यो मूक त्वमपि; कृपणं स्तौषि नार्थाशया यः स्तोतव्यस्त्वं बधिर; न गिरं यः खलानां शृणोषि ||

अर्थ

 अरे पांगळ्या [माणसा] तुला नमस्कार करायला पाहिजे, [कारण] तू याचना करण्यास दुसऱ्यांच्या घरी जात नाहीस. बा अंधा; तू कृतार्थ आहेस कारण तू संपत्तीने माजलेल्या लोकांच [काही मिळण्याच्या आशेने] तोंडसुद्धा बघत नाहीस. मुक्या माणसा तू स्तुतीस पात्र आहेस कारण तू चिक्कू लोकांची पैशाच्या आशेने स्तुती करत नाहीस, अरे बहिऱ्या तुझं कौतुक केलं पाहिजे कारण दुष्ट लोकांच बोलणं तू ऐकत नाहीस. [कवि गरीब असल्यामुळे त्याला नाईलाजाने या गोष्टी कराव्या लागतात या मंडळीना त्यांच्या व्यंगामुळे अपोआपच ते टळतं, तर त्यामुळे जसं काही त्याला त्यांच कौतुक वाटत आहे.]

Friday, January 25, 2013

९०७. पक्षविकलश्च पक्षी शुष्कश्च तरु: सरश्च जलहीनम् |

सर्पश्चोधृतदंष्ट्रस्तुल्यं लोके दारिद्रस्य ||  मृच्छकटिक 
अर्थ

या जगात गरीब मनुष्य हा पंख दुखावलेल्या पाखरासारखा; वठलेल्या झाडासारखा; पाणी आटलेल्या तळ्यासारखा; किंवा [विषारी] दात उपटलेल्या सापासारखा [कळाहीन] असतो.

Thursday, January 24, 2013

९०६. भये वा यदि वा हर्षे सम्प्राप्ते यो विमर्शयेत् |

कृत्यं न कुरुते वेगान्न स सन्तापमाप्नुयात् || पञ्चतन्त्र

अर्थ

[एकदम खूप] भीती [दायक] किंवा आनंद होईल असं घडलं की जो घाईघाईने काहीतरी न करता जो [त्याचा समग्र] विचार करून मगच [योग्य ते करील] त्याला [नंतर] दु:ख करण्याची वेळ येणार नाही.

Wednesday, January 23, 2013

९०५. एतेन मापयति भित्तिषु कर्ममार्गमेतेन मोचयति भूषणसम्प्रयोगान् |

उद्धाटको भवति यन्त्रदृढे कपाटे दष्टस्य कीटभुजगैः परिवेष्टनं च || मृच्छकटिक

अर्थ

[जानव्याचे चोराला उपयोग] [कुठे आणि किती काम { खोदण्याचं किंवा वेगळं} करायचं आहे ते] ह्या [जानव्यानी] मोजता येत; एकमेकात घट्ट गुंतलेले दागिने सोडवता येतात. कुलपाने घट्ट लावलेली कपात उघडता येतात आणि किडे; साप चावले तर [दंश केलेली जागा] घट्ट बांधता येते.

९०४. अनिर्वेद: श्रियो मूलमनिर्वेदःपरं सुखम् |

अनिर्वेदो हि सततं सर्वार्थेषु प्रवर्तक: || रामायण सुंदरकांड

अर्थ

आत्मविश्वास [आणि स्वतःच्या सामर्थ्यावर विश्वास ठेवून स्वावलंबनानी काम करणं] हे वैभवाचा आधार आहे. स्वावलंबनात श्रेष्ठ सुख सामावलेले आहे. सर्व गोष्टीना हे प्रेरणा देते.

Tuesday, January 22, 2013

९०३. स्पृशन्नपि गजो हन्ति जिघ्रन्नपि भुजङ्गमः |

हसन्नपि नृपो हन्ति मानयन्नपि दुर्जनः || हितोपदेश

अर्थ

हत्ती नुसता स्पर्श करून सुद्धा मारू शकतो. [इतकी ताकद त्याच्यात असते.] [काही] साप फूत्काराने मारतात. [जहाल विष असणारे] राजा [कडे सत्ता मोठी असल्याने तो] हसत हसत मारू शकतो. दुष्ट मनुष्य एकीकडे मान  देत असला तरी ठार करू शकतो.

Monday, January 21, 2013

९०२. बकवच्चिन्तयेदर्थान् सिंहवच्च पराक्रमेत् |

वृकवच्चावलुम्पेत शशवच्च विनिष्पतेत् || मनुस्मृति

अर्थ

बगळ्याप्रमाणे [गुपचूप; एकाग्रतेने भरपूर] संपत्ती [कशी मिळवावी याबद्दल] विचार करावा. शौर्य गाजवावं सिंहासारखं, झडप घालावी लांडग्या सारखी [आणि पळून जायची वेळ आली तर] सशासारखं निसटावं.

९०१. अपुत्रस्य गृहं शून्यं; चिरशून्यं नास्ति यस्य सन्मित्रम् |

मूर्खस्य दिश: शून्या: ;सर्वं शून्यं दरिद्रस्य ||

अर्थ
ज्याला मूल [बाळ] नाही त्याला घर भकास वाटत. ज्याला चांगला मित्र नाही, त्याला  बरंच [काळ] उदास वाटत. मूर्ख माणसाच्या दृष्टीनी त्याला सगळीकडे अंधार वाटतो. दरीद्र्याला सगळंच पोकळी आहे असं वाटत. [त्याला जगायला काहीच  उत्साहवर्धक दिसत नाही.]

Friday, January 18, 2013

९००. मृगा मृगै: सङ्गमनुव्रजन्ति गावश्च गोभिस्तुरगास्तुरङ्गैः |

मूर्खाश्च मूर्खैः सुधिय: सुधीभि: समानशीलव्यसनेषु सख्यम् ||

अर्थ

हरणे  हरणांच्या बरोबर राहतात; गाईंना गाईंचा सहवास हवा;घोड्यांना घोड्यांचा [हे जसं आहे तसं] मूर्ख लोकांची [मैत्री] मूर्खांशी होते; हुशार तशाच मित्रांशी मैत्री करतात. स्वभाव आणि आवडी सारख्या असतील त्यांची मैत्री होते.

Thursday, January 17, 2013

८९९. केचिदज्ञानतो नष्टाः केचिन्नष्टाः प्रमादतः |

केचित् ज्ञानावलेपेन केचिनष्टैस्तु नाशिताः ||
अर्थ

मूर्खपणामुळे काही लोकांचा नाश झाला. काहींच्या घोडचुकांमुळे त्यांचा नाश झाला. ज्ञानाचा माज आल्यामुळे काही लोक वाया गेले आणि काही [बिचारे जे आपल्या कर्मांनी मेले ते] मारले गेले.

Wednesday, January 16, 2013

८९८. नवनीतसमां वाणीं कृत्वा चित्तं सुनिर्दयम् |

तथा प्रबोध्यते शत्रु: सान्वयो म्रियते यथा || पंचतंत्र

अर्थ

मन अगदी दगडासारखं निष्ठूर करून अगदी लोण्यासारखं [मृदु] बोलून असं शत्रूला फसवतात की जेणेकरुन मुलाबाळांच्या सकट त्याचा नाश होईल.

Tuesday, January 15, 2013

८९७. परेषामात्मनश्चैव योऽविचार्य बलाबलम् |

कार्यायोत्तिष्ठते मोहादापदः ससमीहते ||

अर्थ

आपली आणि दुसऱ्यांच्या ताकदीचा विचार न करता जो अडाणीपणाने [भांडण] करायला उठतो तो संकटात सापडतो.

८९६. अनाचारेण मालिन्यमत्याचारेण मूर्खता |

विचाराचारयोर्योग: स सदाचार उच्यते ||

अर्थ

कुकृत्य करण्यामुळे [शीलाला] बट्टा लागतो. [काही न करण्याने आळशीपणा येतो.] उतावीळपणाने मूर्खपणा पदरात पडतो. [म्हणून] विचारपूर्वक कृती केल्यास, त्याला सदाचरण म्हणतात.

Monday, January 14, 2013

८९५. विहाय पौरुषं यो हि दैवमेवावलम्बते|

प्रासादसिंहवत्तस्य मूर्ध्नि तिष्ठन्ति वायसाः ||


अर्थ

विशाल इमारतीवर असणाऱ्या सिंहाच्या शिल्पावर जसे कावळे बसतात त्याप्रमाण; पराक्रम [प्रयत्न] करायचा सोडून जो नशिबावर अवलंबून राहतो, त्याच्या डोक्यावर [कमी कुवत असणारे लोक] मिरे वाटतात.

८९४. नीहारपरुषो लोक: पृथिवी सस्यमालिनी |

जलान्यनुपभोग्यानि सुभगो हव्यवाहन: ||


अर्थ


घट्ट बसलेल्या हिमामुळे जगात [सर्वत्र जमिनीला] कडकपण आले आहे; धान्य [पूर्ण पिकल्यामुळे] पृथ्वी शोभून दिसत आहे [एकदम थंड असल्यामुळ] पाणी [तसंच] वापरता येत नाही. [पण] अग्नि [मात्र उबदारपणामुळ] चांगला वाटतो आहे.

८९३. अयं स काल: सम्प्राप्त: प्रियो यस्ते प्रियंवद |

अलङ्कृत इवाभाति येन संवत्सर: शुभ: || वाल्मिकी रामायण

अर्थ

हे मधुरभाषी [लक्ष्मणा] तुला आवडणारा हा [ऋतु] आला आहे. ह्या [थंडीच्या] दिवसांमुळे जणू काही हे सुंदर वर्ष शोभून दिसत आहे

Saturday, January 12, 2013

८९२. एह्यागच्छ गृहाण चासनमिदं कस्माच्चिरात् दृश्यसे ? का वार्ता ?ह्यतिदुर्बलोऽसि कुशलं प्रीतोऽस्मि ते दर्शनात् |

एवं ये समुपागतान्प्रणयिन: प्रल्हादयन्त्यादरात्तेषां युक्तमशङ्कितेन मनसा हर्म्याणि गन्तुं सदा ||

अर्थ

जे प्रेमळ लोक त्यांच्या घरी गेल्यावर; " ये ,ये ह्या बैठकीवर बैस. किती दिवसांनी भेटतोयस, काय [नवी] बातमी? खूप खराब झालायस. [सगळं] ठीक आहे ना? तुला भेटून खूप बर वाटलं" अशाप्रकारे बोलून [पाहुण्याला] आनंदित करतात, त्यांच्या घरी निर्भय मनाने नेहमी जावं.