सजीवं दहते चिन्ता निर्जीवं दहते चिता ||
अर्थ
चिन्ता आणि चिता सारखी आहे फरक फक्त अनुस्वाराचा. चिन्ता [काळजी] जिवंत माणसाला जाळते तर चिता जीव निघून गेल्यावर [मृताला] जाळते
Monday, November 15, 2010
२८०. विद्या शस्त्रस्य शास्त्रस्य द्वे विद्ये प्रतिपत्तये |
आद्या हास्याय वृद्धत्वे द्वितीयाऽद्रियते सदा ||
अर्थ
शस्त्रविद्या आणि शास्त्रविद्या [ज्ञान] दोन्ही विद्या कीर्ति मिळवून देणाऱ्या आहेत [परंतु] पहिली म्हातारपणी हास्यास्पद ठरते तर दुसरीचे नेहमी कौतुक होते.
अर्थ
शस्त्रविद्या आणि शास्त्रविद्या [ज्ञान] दोन्ही विद्या कीर्ति मिळवून देणाऱ्या आहेत [परंतु] पहिली म्हातारपणी हास्यास्पद ठरते तर दुसरीचे नेहमी कौतुक होते.
२७९. नाप्राप्यमभिवाञ्छन्ति नष्टं नेच्छन्ति शोचितुम् |
आपत्स्वपि न मुह्यन्ति नराः पण्डितबुद्धयः ||
अर्थ
विद्वान् माणसे न मिळण्याजोग्या [अशक्य] गोष्टीची इच्छा करीत नाहीत, नाश पावलेल्या गोष्टीबद्दल दुःख करीत नाहीत आणि संकटकाळी डगमगत नाहीत.
अर्थ
विद्वान् माणसे न मिळण्याजोग्या [अशक्य] गोष्टीची इच्छा करीत नाहीत, नाश पावलेल्या गोष्टीबद्दल दुःख करीत नाहीत आणि संकटकाळी डगमगत नाहीत.
Tuesday, November 9, 2010
२७८. नष्टं द्रव्यं लभ्यते कष्टसाध्यम् , नष्टा विद्या लभ्यतेऽभ्यासयुक्ता |
नष्टारोग्यं सूपचारैः सुसाध्यम् नष्टा वेला या गता सा गतैव ||
अर्थ
[खूप] कष्ट करून गेलेली संपत्ति मिळवता येते. [विसरल्यामुळे] गेलेली विद्या अभ्यास करून [पुन्हा] मिळवता येते. तब्बेत खराब झाली तर चांगले उपचार करून ति सुधारता येते. पण वेळ [वाया] घालवला तर तो गेला तो गेलाच. [वेळ वाया घालवण टाळावं]
अर्थ
[खूप] कष्ट करून गेलेली संपत्ति मिळवता येते. [विसरल्यामुळे] गेलेली विद्या अभ्यास करून [पुन्हा] मिळवता येते. तब्बेत खराब झाली तर चांगले उपचार करून ति सुधारता येते. पण वेळ [वाया] घालवला तर तो गेला तो गेलाच. [वेळ वाया घालवण टाळावं]
२७७. यत्र विद्ववज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि |
निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते ||
अर्थ
ज्या ठिकाणी विद्वान लोक नाहीत त्याठिकाणी कमी बुद्धी असणारा माणूस देखील स्तुतीला पात्र ठरतो. जसे [मोठे] वृक्ष नसलेल्या प्रदेशात एरंडसुद्धा वृक्ष म्हणून मिरवतो.
अर्थ
ज्या ठिकाणी विद्वान लोक नाहीत त्याठिकाणी कमी बुद्धी असणारा माणूस देखील स्तुतीला पात्र ठरतो. जसे [मोठे] वृक्ष नसलेल्या प्रदेशात एरंडसुद्धा वृक्ष म्हणून मिरवतो.
२७६. वाच्यं श्रद्धासमेतस्य पृच्छकस्य विशेषतः |
प्रोक्तं श्रद्धाविहीनाय ह्यरण्यरुदितं भवेत् ||
अर्थ
ज्याचा [आपल्यावर] विश्वास आहे आणि जास्तकरून ज्याने आपल्याला [त्याबद्दल] विचारलेले आहे अशा [माणसालाच उपदेश] सांगावा पण विश्वास नसणाऱ्याला सांगितले तर ते कष्ट व्यर्थ जातील.
अर्थ
ज्याचा [आपल्यावर] विश्वास आहे आणि जास्तकरून ज्याने आपल्याला [त्याबद्दल] विचारलेले आहे अशा [माणसालाच उपदेश] सांगावा पण विश्वास नसणाऱ्याला सांगितले तर ते कष्ट व्यर्थ जातील.
२७५. अवज्ञात्रुटितं प्रेम नवीकर्तुं क ईश्वरः |
सन्धिं न यान्ति स्फुटितं लाक्षालेपेन मौक्तिकम् ||
अर्थ
अपमानामुळे तुटलेले प्रेम पुन्हा निर्माण करण्यास कोण बरे समर्थ आहे? [एखाद्याचा अपमान झाल्यावर त्याच्याशी पुन्हा जवळीक होत नाही] जसे फुटलेले मोती लाखेच लेप लावून सांधता येत नाहीत.
अर्थ
अपमानामुळे तुटलेले प्रेम पुन्हा निर्माण करण्यास कोण बरे समर्थ आहे? [एखाद्याचा अपमान झाल्यावर त्याच्याशी पुन्हा जवळीक होत नाही] जसे फुटलेले मोती लाखेच लेप लावून सांधता येत नाहीत.
२७४. श्व:कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वांण्हे चापराण्हिकम् |
न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतमस्य न वा कृतम् ||
अर्थ
उद्या करायचे काम आज करावे आणि दुपारनंतर करायचे काम सकाळीच करावे. कारण ह्या माणसाचे काम झाले आहे किंवा नाही याची मृत्यु वाट पाहत नाही.
अर्थ
उद्या करायचे काम आज करावे आणि दुपारनंतर करायचे काम सकाळीच करावे. कारण ह्या माणसाचे काम झाले आहे किंवा नाही याची मृत्यु वाट पाहत नाही.
२७३. यथा खनन् खनित्रेण नरो वार्यधिगच्छति |
तथा गुरुगतां विद्यां शुश्रूषुरधिगच्छति ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे कुदळीने [सतत] खणत राहणाऱ्या मनुष्याला [विहिरीचे] पाणी मिळते, त्याप्रमाणे गुरूंची [निष्ठेने] सेवा करणाऱ्या [व त्यांच्याकडून विद्या मिळवू इच्छिणाऱ्या] विद्यार्थ्याला गुरुकडे असलेली विद्या मिळते.
अर्थ
ज्याप्रमाणे कुदळीने [सतत] खणत राहणाऱ्या मनुष्याला [विहिरीचे] पाणी मिळते, त्याप्रमाणे गुरूंची [निष्ठेने] सेवा करणाऱ्या [व त्यांच्याकडून विद्या मिळवू इच्छिणाऱ्या] विद्यार्थ्याला गुरुकडे असलेली विद्या मिळते.
Tuesday, September 21, 2010
२७२. त्वयि मेऽनन्यविषया मतिर्मधुतेऽसकृत् |
रतिमुद्वहताद्धा गङ्गेवोघमुदन्वति ||
अर्थ
हे मधू राक्षसाचा वध करणाऱ्या श्रीकृष्णा, गंगेचा प्रवाह ज्याप्रमाणे [न थांबता, सतत ] समुद्राकडे झेप घेतो त्याप्रमाणे तुझ्याविषयी माझ्या मनात एकान्तिक [दुसरा कुठलाही विचार न येता फक्त तुझेच चिंतन एवढा एकच] विचार येवो
कुन्ती भागवत १ स्कंध ८ अध्याय
अर्थ
हे मधू राक्षसाचा वध करणाऱ्या श्रीकृष्णा, गंगेचा प्रवाह ज्याप्रमाणे [न थांबता, सतत ] समुद्राकडे झेप घेतो त्याप्रमाणे तुझ्याविषयी माझ्या मनात एकान्तिक [दुसरा कुठलाही विचार न येता फक्त तुझेच चिंतन एवढा एकच] विचार येवो
Monday, September 13, 2010
२७१. विपदः सन्तु नः शश्वत्तत्र तत्र जगद्गुरो |
भवतो दर्शनं यत्स्यादपुनर्भवदर्शनम् || कुन्ती भागवत १स्कन्ध ८ अध्याय.
अर्थ
हे या जगात श्रेष्ठ असणाऱ्या श्रीकृष्णा, आम्हाला सतत संकटे येवोत [कि ज्यामुळे तुझे स्मरण होईल व त्यामुळे ] जन्ममृत्यूचा फेरा संपवणारे तुझे दर्शन होईल.
अर्थ
हे या जगात श्रेष्ठ असणाऱ्या श्रीकृष्णा, आम्हाला सतत संकटे येवोत [कि ज्यामुळे तुझे स्मरण होईल व त्यामुळे ] जन्ममृत्यूचा फेरा संपवणारे तुझे दर्शन होईल.
Thursday, September 9, 2010
२७०. असारे खलु संसारे सारं श्वशुरमन्दिरम् |
हरो हिमालये शेते हरिः शेते महोदधौ ||
अर्थ
या मिथ्या वैतागवाण्या जगात चांगली गोष्ट म्हणजे [फक्त] सासुरवाडी. [म्हणूनच कि काय] भगवान शंकर हिमालयात राहतात तर श्रीविष्णु महासागरात.
अर्थ
या मिथ्या वैतागवाण्या जगात चांगली गोष्ट म्हणजे [फक्त] सासुरवाडी. [म्हणूनच कि काय] भगवान शंकर हिमालयात राहतात तर श्रीविष्णु महासागरात.
२६९. भाग्यवान् जायतां पुत्रः मा शूरो मा च पण्डितः |
शूराश्च कृतविद्याश्च रणे सीदन्ति मत्सुताः ||
कुन्ती महाभारत
अर्थ
मुलगा नशीबवान असावा शूर किंवा विद्वान् असण्याची [जरूर] नाही [कारण] शूर आणि ज्ञानी [असूनही] माझे पुत्र युद्धात कुजून जात आहेत.
कुन्ती महाभारत
अर्थ
मुलगा नशीबवान असावा शूर किंवा विद्वान् असण्याची [जरूर] नाही [कारण] शूर आणि ज्ञानी [असूनही] माझे पुत्र युद्धात कुजून जात आहेत.
Tuesday, September 7, 2010
२६८. सत्यानृता च परुषा प्रियवादिनी च हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या |
नित्यव्यया प्रचुरनित्यधनागमा च वाराङ्गनेव नृपनीतिरनेकरूपा || नीतिशतक
अर्थ
[कधी] खरं [कधी] खोटे, कधी मधुर, कधी कठोर, केंव्हा निर्घूण तर कधी दयालू, कधी पैशांचा हव्यास असणारी तर कधी उदार, सतत पैसे लागणारी, सतत खर्च होतो असं राजनीति सतत बदलत राहणारी - वेश्येप्रमाणे असते.
अर्थ
[कधी] खरं [कधी] खोटे, कधी मधुर, कधी कठोर, केंव्हा निर्घूण तर कधी दयालू, कधी पैशांचा हव्यास असणारी तर कधी उदार, सतत पैसे लागणारी, सतत खर्च होतो असं राजनीति सतत बदलत राहणारी - वेश्येप्रमाणे असते.
Monday, September 6, 2010
२६७. सामैव हि प्रयोक्तव्यमादौ कार्यं विजानता |
सामसिद्धानि कार्याणि विक्रियां यान्ति न क्वचित् ||
अर्थ
काम [चांगले कसे करावे हे] जाणणाऱ्याने पहिल्यांदा गोड बोलून समजावून सांगावे. अशाप्रकारे सामाचा उपयोग करून पूर्ण केलेली कामे कधीही बिघडत नाहीत.
अर्थ
काम [चांगले कसे करावे हे] जाणणाऱ्याने पहिल्यांदा गोड बोलून समजावून सांगावे. अशाप्रकारे सामाचा उपयोग करून पूर्ण केलेली कामे कधीही बिघडत नाहीत.
२६६. नौमीड्य तेऽभ्रवपुषे तडिदम्बराय गुञ्जावतंसपरिपिच्छलसन्मुखाय |
वन्यस्रजे कवलवेत्रविषाणवेणुलक्ष्मश्रिये मृदुपदे पशुपाङ्गजाय || भागवत
अर्थ
हे परमेश्वरा, घनश्यामा, ज्याचे मस्तक गुंजानी सुशोभित केले आहे. अशा, वस्त्रे तेजस्वी असणाऱ्या, स्निग्ध आणि सुंदर मुख असणाऱ्या, वनमाला धारण करणाऱ्या, बासरी, शिंग, वेत एका हाती घास यामुळे सुंदर दिसणाऱ्या, कोमल चरण असणाऱ्या गोपराजाच्या मुलाला [श्रीकृष्णाला, देवा तुला] मी वन्दन करतो.
अर्थ
हे परमेश्वरा, घनश्यामा, ज्याचे मस्तक गुंजानी सुशोभित केले आहे. अशा, वस्त्रे तेजस्वी असणाऱ्या, स्निग्ध आणि सुंदर मुख असणाऱ्या, वनमाला धारण करणाऱ्या, बासरी, शिंग, वेत एका हाती घास यामुळे सुंदर दिसणाऱ्या, कोमल चरण असणाऱ्या गोपराजाच्या मुलाला [श्रीकृष्णाला, देवा तुला] मी वन्दन करतो.
२६५. सच्चिदानन्दरूपाय विश्वोत्पत्त्यादिहेतवे |
तापत्रयविनाशाय श्रीकृष्णाय वयं नुमः || भागवत मङगल १ . १
अर्थ
विश्वाची उत्पत्ति, स्थिति, प्रलय वगैरेना कारणीभूत असणाऱ्या, सत्, चित् आणि आनंद हेच स्वरूप असणाऱ्या, भगवान श्रीकृष्णाची आम्ही अध्यात्मिक, आधिभौतिक, आधिदैविक तापनिवारणासाठी स्तुती करतो.
अर्थ
विश्वाची उत्पत्ति, स्थिति, प्रलय वगैरेना कारणीभूत असणाऱ्या, सत्, चित् आणि आनंद हेच स्वरूप असणाऱ्या, भगवान श्रीकृष्णाची आम्ही अध्यात्मिक, आधिभौतिक, आधिदैविक तापनिवारणासाठी स्तुती करतो.
Thursday, September 2, 2010
२६४. पिकस्तावत्कृष्णः परमरुणया पश्यति दृशा परापत्यद्वेषी स्वसुतमपि नो पालयति यः|
तथाप्येषोऽमीषां सकलजगतां वल्लभतमो न दोषा गण्यन्ते खलु मधुरवाचां क्वचिदपि ||
अर्थ
खरोखर कोकीळ हा [अन्तर्बाह्य] काळाकुट्ट आहे, तो तांबड्या लाल डोळ्यांनी [रागानेच] बघतो. दुसऱ्यांच्या पिल्लांचा द्वेष तर करतोच, पण स्वतःच्या पिलांचा देखील सांभाळ करीत नाही. तरीसुद्धा तो सर्व जगाचा अत्यंत आवडता असतो. मधाळ बोलणाऱ्यांच्या दोषांचा कधीही विचार केला जात नाही. [साखरपेर्या भाषेमुळे लोक फसतात आणि त्यांची गैरकृत्य लपतात.]
अर्थ
खरोखर कोकीळ हा [अन्तर्बाह्य] काळाकुट्ट आहे, तो तांबड्या लाल डोळ्यांनी [रागानेच] बघतो. दुसऱ्यांच्या पिल्लांचा द्वेष तर करतोच, पण स्वतःच्या पिलांचा देखील सांभाळ करीत नाही. तरीसुद्धा तो सर्व जगाचा अत्यंत आवडता असतो. मधाळ बोलणाऱ्यांच्या दोषांचा कधीही विचार केला जात नाही. [साखरपेर्या भाषेमुळे लोक फसतात आणि त्यांची गैरकृत्य लपतात.]
२६३. स्वायत्तमेकान्तगुणं विधात्रा विनिर्मितं छादनमज्ञतायाः |
विशेषतः सर्वविदां समाजे विभूषणं मौनमपण्डितानाम् ||
अर्थ
मौन म्हणजे ब्रह्मदेवाने निर्माण केलेले, स्वतःच्या ताब्यात असलेले, फक्त गुणच असलेले [काहीच दोष नसलेले] विशेषतः ज्ञानी लोकांच्या सभेमध्ये अलंकाराप्रमाणे वाटेल असे, मुर्खपणा [लपवता येईल असे] झाकण आहे.
अर्थ
मौन म्हणजे ब्रह्मदेवाने निर्माण केलेले, स्वतःच्या ताब्यात असलेले, फक्त गुणच असलेले [काहीच दोष नसलेले] विशेषतः ज्ञानी लोकांच्या सभेमध्ये अलंकाराप्रमाणे वाटेल असे, मुर्खपणा [लपवता येईल असे] झाकण आहे.
Wednesday, September 1, 2010
२६२. अहो खलभुजङ्गस्य विचित्रोऽयं वधक्रमः |
अन्यस्य दशति श्रोत्रमन्यः प्राणैर्वियुज्यते ||
अर्थ
दुष्ट मनुष्य रूपी सापाची मारण्याची रीत केवढी विचित्र आहे! तो [वेगळ्याच] एकाच्या कानात [चाहाडीचे विष घालून] चावतो, [आणि ज्याच्याबद्दल चाहाडी केली असेल तो] दुसराच प्राणांना मुकतो.
अर्थ
दुष्ट मनुष्य रूपी सापाची मारण्याची रीत केवढी विचित्र आहे! तो [वेगळ्याच] एकाच्या कानात [चाहाडीचे विष घालून] चावतो, [आणि ज्याच्याबद्दल चाहाडी केली असेल तो] दुसराच प्राणांना मुकतो.
२६१. पुंसामसमर्थानामुपद्रवायात्मनो भवेत्कोपः |
पिठरं क्वथदतिमात्रं निजपार्श्वानेव दहतितराम् ||
अर्थ
दुबळ्या माणसांचा संताप हा त्यांना स्वतःलाच त्रासदायक होतो. [जसे] अतिशय तापलेले पातेले त्याच्या जवळ असणार्यांनाच होरपळून टाकते.
अर्थ
दुबळ्या माणसांचा संताप हा त्यांना स्वतःलाच त्रासदायक होतो. [जसे] अतिशय तापलेले पातेले त्याच्या जवळ असणार्यांनाच होरपळून टाकते.
Monday, August 30, 2010
२६०. परस्परविरोधे तु वयं पञ्च च ते शतम् |
परैस्तु विग्रहे प्राप्ते वयं पञ्चाधिकं शतम् ||
युधिष्ठिर महाभारत
अर्थ
एकमेकात भांडण झाल्यास, आपण [पांडव] पाच आणि ते कौरव शंभर आहेत. पण दुसऱ्या [शत्रूशी] युद्ध असताना आपण एकशे पाच [पांडव अधिक कौरव] आहोत.
युधिष्ठिर महाभारत
अर्थ
एकमेकात भांडण झाल्यास, आपण [पांडव] पाच आणि ते कौरव शंभर आहेत. पण दुसऱ्या [शत्रूशी] युद्ध असताना आपण एकशे पाच [पांडव अधिक कौरव] आहोत.
२५९. गुणेष्वनादरं भ्रातः पूर्णश्रीरपि मा कृथाः |
सम्पूर्णोऽपि घटः कूपे गुणच्छेदात्पतत्यधः ||
अर्थ
हे बन्धो, अतिशय श्रीमंत असलास तरी गुणांचे [संवर्धन करण्यात] दुर्लक्ष करू नकोस. घडा [विहिरीतून काढताना पाण्याने] पूर्ण भरला असला तरी गुण [गुण किंवा पोहोऱ्याचा दोर] तुटल्यास खाली कोसळतो.
अर्थ
हे बन्धो, अतिशय श्रीमंत असलास तरी गुणांचे [संवर्धन करण्यात] दुर्लक्ष करू नकोस. घडा [विहिरीतून काढताना पाण्याने] पूर्ण भरला असला तरी गुण [गुण किंवा पोहोऱ्याचा दोर] तुटल्यास खाली कोसळतो.
Monday, August 16, 2010
२५८. जगतीह बन्धुभावं विजयं जयं च लभताम् |
मम राष्ट्रमानचिह्नं राष्ट्रध्वजं नमामि ||
या जगामध्ये बंधुभाव [प्रेम] पसरो. [सत्याचा निश्चितपणे] विजय होवो. [मी] राष्ट्राचे मानचिह्न असणाऱ्या राष्ट्रध्वजाला वन्दन करतो.
या जगामध्ये बंधुभाव [प्रेम] पसरो. [सत्याचा निश्चितपणे] विजय होवो. [मी] राष्ट्राचे मानचिह्न असणाऱ्या राष्ट्रध्वजाला वन्दन करतो.
२५७. अकुतोभयं मनो मे, त्वयि नित्यमेव रमताम् |
सत्यं शिवं च हृद्यं , लब्धुं सदा प्रयतताम् ||
अर्थ
अत्यंत निर्भय असे माझे मन तुझ्या [निरीक्षणात] नेहमी आनंदी होवो नेहमी शाश्वत सत्य, मनोहर कल्याण मिळवण्याचा प्रयत्न करो.
अर्थ
अत्यंत निर्भय असे माझे मन तुझ्या [निरीक्षणात] नेहमी आनंदी होवो नेहमी शाश्वत सत्य, मनोहर कल्याण मिळवण्याचा प्रयत्न करो.
२५६. मरुता प्रकम्पमानं, उच्चैर्विराजमानम् |
रुचिरं त्रिवर्णकान्तं, राष्ट्रध्वजं नमामि ||
अर्थ
तेजस्वी अशा, तीन रंगानी शोभून दिसणाऱ्या, [खूप] उंचावर वाऱ्याच्या वेगामुळे फडफडणाऱ्या राष्ट्रध्वजाला मी वन्दन करतो.
अर्थ
तेजस्वी अशा, तीन रंगानी शोभून दिसणाऱ्या, [खूप] उंचावर वाऱ्याच्या वेगामुळे फडफडणाऱ्या राष्ट्रध्वजाला मी वन्दन करतो.
Friday, August 13, 2010
२५५.कोलाहले काककुलस्य जाते विराजते कोकीलकूजितं किम् |
परस्परं संवदतां खलानां मौनं विधेयं सततं सुधीभिः ||
अर्थ
कावळ्यांच्या घरट्यात काव काव चालू असताना, कोकीळपक्षाचे कुहू कुहू गायन शोभून दिसते काय? [ते लोपून जाते तसंच] दुष्ट लोक परस्परांशी बोलत असताना विचारी माणसाने गप्प बसावे. [त्यांचा फक्त अपमान होईल]
अर्थ
कावळ्यांच्या घरट्यात काव काव चालू असताना, कोकीळपक्षाचे कुहू कुहू गायन शोभून दिसते काय? [ते लोपून जाते तसंच] दुष्ट लोक परस्परांशी बोलत असताना विचारी माणसाने गप्प बसावे. [त्यांचा फक्त अपमान होईल]
२५४. अल्पाक्षररमणीयं यः कथयति निश्चितं स खलु वाग्मी |
बहुवचनमल्पसारं यः कथयति विप्रलापी सः ||
अर्थ
थोडक्यात आणि सुंदर भाषेत जो सांगतो तो खरोखर [चांगला-फर्डा] वक्ता होय. खूप बडबड करून त्यातून थोडासाच अर्थ निघत असेल तर त्याला वाचाळ म्हणावे.
अर्थ
थोडक्यात आणि सुंदर भाषेत जो सांगतो तो खरोखर [चांगला-फर्डा] वक्ता होय. खूप बडबड करून त्यातून थोडासाच अर्थ निघत असेल तर त्याला वाचाळ म्हणावे.
Sunday, August 8, 2010
२५३. सन्तश्च लुब्धाश्च महर्षिसंघा विप्राः कृषिस्थाः खलु माननीयाः |
किं किं सामिच्छन्ति तथैव सर्वे नेच्छन्ति किं माधवदाघयानम् ||
चित्रकाव्याच्या विविधप्रकारापैकी ' अन्तरालाप ' नावाचा एक चमत्कृतिपूर्ण काव्यप्रकार आहे. अन्तरालापाच्या एकच श्लोकात प्रश्न व त्या प्रश्नांची दडलेली उत्तरे असतात. प्रस्तुत श्लोकात सज्जन, लोभी, ऋषीसमूह, ब्राह्मण, शेतकरी आणि मान्यवर हे सहाजण कशाची इच्छा करतात? असा एक प्रश्न आणि या सहाहि जणांना नको वाटणारी एकच गोष्ट कोणती? असा दुसरा प्रश्न विचारला आहे.
चित्रकाव्याच्या विविधप्रकारापैकी ' अन्तरालाप ' नावाचा एक चमत्कृतिपूर्ण काव्यप्रकार आहे. अन्तरालापाच्या एकच श्लोकात प्रश्न व त्या प्रश्नांची दडलेली उत्तरे असतात. प्रस्तुत श्लोकात सज्जन, लोभी, ऋषीसमूह, ब्राह्मण, शेतकरी आणि मान्यवर हे सहाजण कशाची इच्छा करतात? असा एक प्रश्न आणि या सहाहि जणांना नको वाटणारी एकच गोष्ट कोणती? असा दुसरा प्रश्न विचारला आहे.
२५२. सम्पन्नतरमेवान्नं दरिद्रा भुञ्जते सदा |
क्षुत् स्वादुतां जनयति सा चाढ्येषु सुदुर्लभा ||
अर्थ
गरीब लोक नेहमी अतिशय चांगल असं अन्न भक्षण करतात. कारण भूक ही सुंदर चव आणते की जि [गोष्ट] श्रीमंतांच्या बाबतीत दुर्मिळ असते.
अर्थ
गरीब लोक नेहमी अतिशय चांगल असं अन्न भक्षण करतात. कारण भूक ही सुंदर चव आणते की जि [गोष्ट] श्रीमंतांच्या बाबतीत दुर्मिळ असते.
२५१. पठतो नास्ति मूर्खत्वं जपतो नास्ति पातकम् |
मौनिनः कलहो नास्ति न भयं चास्ति जाग्रतः ||
अर्थ
शिकत राहणाराला मूर्खपणाचा धोका नसतो. जप करणाराला पाप लागण्याचा धोका नसतो. मौन बाळगणाऱ्याला भांडणाची भीती नसते. दक्ष राहणार्याला कसलीच भीती नसते.
अर्थ
शिकत राहणाराला मूर्खपणाचा धोका नसतो. जप करणाराला पाप लागण्याचा धोका नसतो. मौन बाळगणाऱ्याला भांडणाची भीती नसते. दक्ष राहणार्याला कसलीच भीती नसते.
Friday, August 6, 2010
२५०. न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिरः |
यो वै युवाप्यधीयानः तं देवाः स्थविरं विदुः ||
अर्थ
ज्याचं डोकं म्हातारपणामुळे पांढरे झाले आहे त्याला देव वृद्ध म्हणत नाहीत तर जो तरुण असूनही [खूप] शिकलेला आहे त्याला वृद्ध असे म्हणतात.
अर्थ
ज्याचं डोकं म्हातारपणामुळे पांढरे झाले आहे त्याला देव वृद्ध म्हणत नाहीत तर जो तरुण असूनही [खूप] शिकलेला आहे त्याला वृद्ध असे म्हणतात.
२४९. को हि तुलामधिरोहति शुचिना दुग्धेन सहजमधुरेण |
तप्तं विकृतं मथितं तथापि यत्स्नेहमुद्गिरति ||
अर्थ
जन्मतः मधुर असणाऱ्या दुधाची कोण बरे बरोबरी करू शकेल ते तापवल [त्रास दिला] विकार केला [विरजून दही केलं] घुसळल [कसाही त्रास दिला] तरी स्नेह [स्निग्धता -प्रेम - ओशटपणा] प्रकट करते.
अर्थ
जन्मतः मधुर असणाऱ्या दुधाची कोण बरे बरोबरी करू शकेल ते तापवल [त्रास दिला] विकार केला [विरजून दही केलं] घुसळल [कसाही त्रास दिला] तरी स्नेह [स्निग्धता -प्रेम - ओशटपणा] प्रकट करते.
Tuesday, August 3, 2010
२४८. विना कार्येण ये मूढा गच्छन्ति परमन्दिरम् |
अवश्यं लघुतां यान्ति कृष्णपक्षे यथा शशी ||
अर्थ
जे मूर्ख लोक काही काम नसताना दुसऱ्याच्या घरी जातात, त्यांना कृष्णपक्षातील चंद्र ज्याप्रमाणे क्षय पावतो त्याप्रमाणे नक्की कमीपणा येतो.
अर्थ
जे मूर्ख लोक काही काम नसताना दुसऱ्याच्या घरी जातात, त्यांना कृष्णपक्षातील चंद्र ज्याप्रमाणे क्षय पावतो त्याप्रमाणे नक्की कमीपणा येतो.
२४७. तारतारतरैरेतैरुत्तरोत्तरतो रुतैः |
रतार्ता तित्तिरी रौति तीरे तीरे तरौ तरौ ||
अर्थ
कामविव्हल झालेली टिटवी ह्या अशा अधिकाधिक वाढत जाणाऱ्या कर्कश आवाजात सगळ्या काठावर प्रत्येक झाडावर ओरडत आहे.
चित्रकाव्यामध्ये हा द्वयक्षर श्लोक रसपूर्ण आणि अर्थाची ओढाताण न करता सुंदर रचना केली आहे.
अर्थ
कामविव्हल झालेली टिटवी ह्या अशा अधिकाधिक वाढत जाणाऱ्या कर्कश आवाजात सगळ्या काठावर प्रत्येक झाडावर ओरडत आहे.
चित्रकाव्यामध्ये हा द्वयक्षर श्लोक रसपूर्ण आणि अर्थाची ओढाताण न करता सुंदर रचना केली आहे.
२४६. कर्तव्यमद्य किमु वेत्यविचिन्तयन्तमुत्साहशून्यमवलोंक्य नरं हताशम् |
मोक्षं प्रवृत्तिसुलभं प्रदिशन्तमत्र प्रत्नं नमामि पुरुषं धृतबालभावम् ||
अर्थ
उत्साह मुळीच नसलेल्या, कर्तव्ये करावी [की संन्यासात सुख मानावे अशा गोंधळात पडलेल्या], निराश अशा [अर्जुनाला - भारतीय जनतेला] पाहून प्रवृत्तिपर मोक्षाच्या मार्गाचा, प्रयत्नवादाचा उपदेश करणाऱ्या, बाळ [नाव धारण करणाऱ्या - पक्षी बाल - निष्पाप अशा] पुरुषाला [टिळकाना, श्रीकृष्णाला मी] वन्दन करतो.
मुकुन्दराय [मिरजकर]
अर्थ
उत्साह मुळीच नसलेल्या, कर्तव्ये करावी [की संन्यासात सुख मानावे अशा गोंधळात पडलेल्या], निराश अशा [अर्जुनाला - भारतीय जनतेला] पाहून प्रवृत्तिपर मोक्षाच्या मार्गाचा, प्रयत्नवादाचा उपदेश करणाऱ्या, बाळ [नाव धारण करणाऱ्या - पक्षी बाल - निष्पाप अशा] पुरुषाला [टिळकाना, श्रीकृष्णाला मी] वन्दन करतो.
२४५. प्रदोषे दीपक: चन्द्र: प्रभाते दीपको रवि:।
त्रैलोक्ये दीपको धर्म: सुपुत्रो कुल दीपक: ॥
अर्थ
रात्री चन्द्र हा दिवा असतो. [उजेड देतो] पहाटेपासून सूर्य हा दिवा असतो. तिन्ही लोकात धर्म [आपण केलेली सत्कृत्ये ही] दिव्याप्रमाणे [उपयोगी] पडतात. सुपुत्र हा घराण्याला दिवा [मार्गदर्शक] असतो.
अर्थ
रात्री चन्द्र हा दिवा असतो. [उजेड देतो] पहाटेपासून सूर्य हा दिवा असतो. तिन्ही लोकात धर्म [आपण केलेली सत्कृत्ये ही] दिव्याप्रमाणे [उपयोगी] पडतात. सुपुत्र हा घराण्याला दिवा [मार्गदर्शक] असतो.
२४४. कति वा पाण्डवा भद्र खट्वाखुरमितास्त्रयः |
एवमुक्त्वा जडः कश्चिद् दर्शयत्यङ्गुलिद्वयम् ||
मुकुन्दराय
अर्थ
सद्गृहस्था, पांडव किती [होते] [यावर] एका मूर्खाने खाटेच्या खुरांइतके तीन, असे म्हणून दोन बोटे दाखवली.
मुकुन्दराय
अर्थ
सद्गृहस्था, पांडव किती [होते] [यावर] एका मूर्खाने खाटेच्या खुरांइतके तीन, असे म्हणून दोन बोटे दाखवली.
२४३. अनालस्यं ब्रह्मचर्यं शीलं गुरुजनादरः |
स्वावलम्बो दृढाभ्यासः षडेते छात्रसद्गुणाः ||
मुकुन्दराय
अर्थ
उद्योगीपणा, ब्रह्मचर्य, उत्तम चारित्र्य, शिक्षकांबद्दल आदर, स्वावलंबन, सतत अभ्यास करणे हे विद्यार्थ्याचे सहा गुण आहेत.
मुकुन्दराय
अर्थ
उद्योगीपणा, ब्रह्मचर्य, उत्तम चारित्र्य, शिक्षकांबद्दल आदर, स्वावलंबन, सतत अभ्यास करणे हे विद्यार्थ्याचे सहा गुण आहेत.
Monday, July 26, 2010
२४२. दृष्टान्तो नैव दृष्टस्त्रिभुवनजठरे सद्गुरोर्ज्ञानदातुः स्पर्शश्चेत्तत्र कल्प्यः स नयति यदहो स्वर्णतामश्मसारम् |
न स्पर्शत्वं तथापि श्रितचरणयुगे सद्गुरुः स्वीयशिष्ये स्वीयं साम्यं विधत्ते भवति निरुपमस्तेन वाऽलौकिकॉऽपि ||
शङ्कराचार्य - शतश्लोकी
अर्थ
या त्रिभुवनात ज्ञानदात्या सद्गुरुना शोभेल असा दृष्टान्तच नाही. त्यांना परिसाची उपमा दिली तर [तर तीही योग्य नाही], कारण अहो, जरी परिस लोखंडाला सुवर्णत्व देतो तरी परिसत्व देत नाही. [परंतु ]सद्गुरू चरणयुगुलांचा आश्रय करणाऱ्या आपल्या शिष्याला स्वतःचे साम्य देतात आणि त्यामुळेच ते निरुपम आहेत आणि त्यांना योग्य असा दृष्टान्त प्रपंचात मिळत नाही.
शङ्कराचार्य - शतश्लोकी
अर्थ
या त्रिभुवनात ज्ञानदात्या सद्गुरुना शोभेल असा दृष्टान्तच नाही. त्यांना परिसाची उपमा दिली तर [तर तीही योग्य नाही], कारण अहो, जरी परिस लोखंडाला सुवर्णत्व देतो तरी परिसत्व देत नाही. [परंतु ]सद्गुरू चरणयुगुलांचा आश्रय करणाऱ्या आपल्या शिष्याला स्वतःचे साम्य देतात आणि त्यामुळेच ते निरुपम आहेत आणि त्यांना योग्य असा दृष्टान्त प्रपंचात मिळत नाही.
Saturday, July 24, 2010
२४१. स्लिष्टा क्रिया कस्यचिदात्मसंस्था संक्रान्तिरन्यस्य विशेषस्लिष्टा|
यस्योभयं साधु स शिक्षकाणां धुरि प्रतीष्ठापयितव्य एव ||
कालिदास - मालविकाग्निमित्र
अर्थ
कोणाला [एखाद्या शिक्षकाला] स्वतःचे ज्ञान प्रशंसनीय असते. कुणाला शिकवण्याची हातोटी उत्तम असते. ज्याला या दोनही गोष्टी चांगल्या येतात त्याला निश्चितपणे अग्रस्थान दिले पाहिजे.
कालिदास - मालविकाग्निमित्र
अर्थ
कोणाला [एखाद्या शिक्षकाला] स्वतःचे ज्ञान प्रशंसनीय असते. कुणाला शिकवण्याची हातोटी उत्तम असते. ज्याला या दोनही गोष्टी चांगल्या येतात त्याला निश्चितपणे अग्रस्थान दिले पाहिजे.
२४०. अर्थेन भेषजं लभ्यमारोग्यं न कदाचन |
अर्थेन ग्रन्थसंभारः ज्ञानं लभ्यं प्रयत्नतः ||
अर्थ
पैसे [देऊन] औषध मिळते, पण आरोग्य कधीही पैसे देऊन मिळत नाही. पैशांनी पुस्तकांची चळत [विकत] मिळते, पण ज्ञान [त्यामुळे ज्ञान मिळत नाही ते ] कष्टाने मिळवावे लागते.
अर्थ
पैसे [देऊन] औषध मिळते, पण आरोग्य कधीही पैसे देऊन मिळत नाही. पैशांनी पुस्तकांची चळत [विकत] मिळते, पण ज्ञान [त्यामुळे ज्ञान मिळत नाही ते ] कष्टाने मिळवावे लागते.
Wednesday, July 21, 2010
२३९. मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः |
यत्क्रौञ्चमिथुनादेकमवधीः काममोहितम् ||
अर्थ
हे निषादा , चिरंतन काळपर्यन्त तुला प्रतिष्ठा मिळणार नाही, कारण की कामेच्छा झालेल्या क्रौंच जोडप्यामधील एकाला तू ठार केले आहेस. - वाल्मिकी ऋषी
[पक्ष्याला मारलेले दिसल्यावर त्यांच्या तोंडून वरील उद्गार बाहेर पडले तेंव्हा ब्रह्मदेवाने प्रकट होऊन वाल्मिकी ऋषींना रामायण लिहिण्यास सांगितले]
अर्थ
हे निषादा , चिरंतन काळपर्यन्त तुला प्रतिष्ठा मिळणार नाही, कारण की कामेच्छा झालेल्या क्रौंच जोडप्यामधील एकाला तू ठार केले आहेस. - वाल्मिकी ऋषी
[पक्ष्याला मारलेले दिसल्यावर त्यांच्या तोंडून वरील उद्गार बाहेर पडले तेंव्हा ब्रह्मदेवाने प्रकट होऊन वाल्मिकी ऋषींना रामायण लिहिण्यास सांगितले]
२३८. लौकिकानां हि साधूनामर्थं वागनुवर्तते |
ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थोनुधावति ||
अर्थ
सगळे सत्प्रवृत्त लोक जसं असेल - घडेल - तसं वर्णन करतात. परंतु [द्रष्टे ] ऋषी जस बोलले त्याप्रमाणेच [नंतर ] घटना क्रम घडला.
[वाल्मिकी ऋषीनी आधी वर्णन केल्याप्रमाणे नंतर रामायण घडलं]
अर्थ
सगळे सत्प्रवृत्त लोक जसं असेल - घडेल - तसं वर्णन करतात. परंतु [द्रष्टे ] ऋषी जस बोलले त्याप्रमाणेच [नंतर ] घटना क्रम घडला.
[वाल्मिकी ऋषीनी आधी वर्णन केल्याप्रमाणे नंतर रामायण घडलं]
Tuesday, July 20, 2010
२३७. मनसेह मनोज्ञाय धारासंसरणे रभः|
भरणे रससंराधा यज्ञा नो महसे नमः ||
अर्थ
इथे [ह्या जगात ] मनाने त्या सुंदर तेजाला नमस्कार असो. आम्ही उच्च ध्येयाकडे जोमाने जात आहोत आणि त्यासाठी केलेले यज्ञ म्हणजे रसपूर्ण मेजवानीच.
श्री . भि . वेलणकर यांच्या चित्रकाव्यातील विलोमकाव्य या पोटप्रकारातला हा श्लोक आहे . पहिली ओळ वाचल्यानंतर शेवटच्या अक्षरा पासून उलट वाचत आले तरी त्याला सुंदर अर्थ असतो अशा काव्याला विलोम काव्य म्हणतात.
अर्थ
इथे [ह्या जगात ] मनाने त्या सुंदर तेजाला नमस्कार असो. आम्ही उच्च ध्येयाकडे जोमाने जात आहोत आणि त्यासाठी केलेले यज्ञ म्हणजे रसपूर्ण मेजवानीच.
श्री . भि . वेलणकर यांच्या चित्रकाव्यातील विलोमकाव्य या पोटप्रकारातला हा श्लोक आहे . पहिली ओळ वाचल्यानंतर शेवटच्या अक्षरा पासून उलट वाचत आले तरी त्याला सुंदर अर्थ असतो अशा काव्याला विलोम काव्य म्हणतात.
Sunday, July 18, 2010
२३६. पक्षिणां बलमाकाशो मत्स्यानामुदकं बलम् |
दुर्बलस्य बलं राजा बालानां रोदनं बलम् ||
अर्थ
आकाशात पक्ष्यांची ताकद काम करते. माश्यांच बळ पाण्यात असतं राजाने [केलेले रक्षण] हे दुबळ्यांचे बळ होय आणि रडणं ही लहान मुलांची ताकद असते.
अर्थ
आकाशात पक्ष्यांची ताकद काम करते. माश्यांच बळ पाण्यात असतं राजाने [केलेले रक्षण] हे दुबळ्यांचे बळ होय आणि रडणं ही लहान मुलांची ताकद असते.
२३५. विकृतिं नैव गच्छन्ति सङ्गदोषेण साधवः |
आवेष्टितं महासर्पैश्चन्दनं न विषायते ||
अर्थ
सज्जन माणसे [वाईट लोकांच्या] संगतीने बिघडत नाहीत. चंदनाच्या वृक्षाला मोठमोठया सापांनी वेढले तरी तो विषारी बनत नाही.
अर्थ
सज्जन माणसे [वाईट लोकांच्या] संगतीने बिघडत नाहीत. चंदनाच्या वृक्षाला मोठमोठया सापांनी वेढले तरी तो विषारी बनत नाही.
२३४. अगाधजलसञ्चारी गर्वं नायाति रोहितः |
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फर्फरायते ||
अर्थ
रोहित हा [एक मोठा मासा] खूप खोल पाण्यात विहार करून सुद्धा गर्व करीत नाही. पण शफरी मात्र टीचभर पाण्यात असली तरी [गर्वाने] फुगते.
अर्थ
रोहित हा [एक मोठा मासा] खूप खोल पाण्यात विहार करून सुद्धा गर्व करीत नाही. पण शफरी मात्र टीचभर पाण्यात असली तरी [गर्वाने] फुगते.
२३३. आयुषः क्षण एकोऽपि सर्वरत्नैर्न लभ्यते |
नीयते स वृथा येन प्रमादः सुमाहनहो ||
अर्थ
सर्व रत्ने [सर्वात महाग वस्तू] दिली तरीहि आयुष्याचा एक क्षण सुद्धा [वाया घालवलेला परत] मिळत नाही. म्हणून वेळ वाया घालवणे ही घोडचूक आहे.
अर्थ
सर्व रत्ने [सर्वात महाग वस्तू] दिली तरीहि आयुष्याचा एक क्षण सुद्धा [वाया घालवलेला परत] मिळत नाही. म्हणून वेळ वाया घालवणे ही घोडचूक आहे.
२३२. श्रवणं कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम् |
अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ||
इति पुंसार्पिता विष्णौ भक्तिश्चेन्नवलक्षणा |
क्रियते भगवत्यद्धा तन्मन्येऽधीतमुत्तमम् ||
भागवत सातवा स्कंध पाचवा अध्याय
अर्थ
प्रल्हाद हिरण्यकश्यपुला सांगतो विष्णूची भक्ति - श्रवण [त्याच्या कथा ऐकणे] \, नामसंकीर्तन, मनात स्मरण करणे, पाय चेपणे, पूजा करणे, नमस्कार करणे, दास्य भक्ति [हनुमानाप्रमाणे], सख्य भक्ति [अर्जुनाप्रमाणे] आणि आत्मनिवेदन [स्वतः देव आपलं ऐकतो आहे अशा प्रकारे त्याला सर्व सांगणे] - अशी नवविधा भक्ति केली तर ते उत्तम शिक्षण होय.
इति पुंसार्पिता विष्णौ भक्तिश्चेन्नवलक्षणा |
क्रियते भगवत्यद्धा तन्मन्येऽधीतमुत्तमम् ||
भागवत सातवा स्कंध पाचवा अध्याय
अर्थ
प्रल्हाद हिरण्यकश्यपुला सांगतो विष्णूची भक्ति - श्रवण [त्याच्या कथा ऐकणे] \, नामसंकीर्तन, मनात स्मरण करणे, पाय चेपणे, पूजा करणे, नमस्कार करणे, दास्य भक्ति [हनुमानाप्रमाणे], सख्य भक्ति [अर्जुनाप्रमाणे] आणि आत्मनिवेदन [स्वतः देव आपलं ऐकतो आहे अशा प्रकारे त्याला सर्व सांगणे] - अशी नवविधा भक्ति केली तर ते उत्तम शिक्षण होय.
२३१. पुरा कवीनां गणनाप्रसङ्गे कनिष्ठिकाधिष्ठितकालिदासा |
तथापि तत्तूल्यकवेरभावादनामिका सार्थवती बभूव ||
अर्थ
पूर्वी कवींची मोजदाद करण्याच्या वेळी करंगळी [वर पहिलं नाव] कालिदास [हे] घेऊन मोजलं. पण पुढे त्याच्या तोडीचा कवि न सापडल्याने अनामिका [जिच्यासाठी नाव नाही अशी] सार्थ नावाची झाली. [कालिदासाची अद्वितीयता सांगण्यासाठी नेहमी हा श्लोक उद्धृत करतात]
कालिदासाच्या स्मृती निमित्त हा श्लोक.
अर्थ
पूर्वी कवींची मोजदाद करण्याच्या वेळी करंगळी [वर पहिलं नाव] कालिदास [हे] घेऊन मोजलं. पण पुढे त्याच्या तोडीचा कवि न सापडल्याने अनामिका [जिच्यासाठी नाव नाही अशी] सार्थ नावाची झाली. [कालिदासाची अद्वितीयता सांगण्यासाठी नेहमी हा श्लोक उद्धृत करतात]
कालिदासाच्या स्मृती निमित्त हा श्लोक.
Wednesday, July 14, 2010
२३०. सर्वस्य हि परीक्ष्यन्ते स्वभावा नेतरे गुणाः |
अतीत्य हि गुणान्सर्वान्स्वभावो मूर्ध्नि वर्तते ||
अर्थ
कुणाच्याही स्वभावाची आधी पारख करावी, इतर गुणांची नव्हे. [त्या गुणांना नंतरच महत्व द्यावं] कारण सर्व गुणांना मागे टाकून स्वभाव हा उचल खातो.
अर्थ
कुणाच्याही स्वभावाची आधी पारख करावी, इतर गुणांची नव्हे. [त्या गुणांना नंतरच महत्व द्यावं] कारण सर्व गुणांना मागे टाकून स्वभाव हा उचल खातो.
२२९. गानाब्धेस्तु परं पारं नोपेयाय सरस्वती |
अतो निमज्जनभयात्तुम्बीं वहति वक्षसि ||
अर्थ
देवी सरस्वतीला देखील अथांग अशा गानानंदाच्या सागराचे पैलतीर गाठता आले नाही, म्हणूनच [तिच्या मूर्तीत] [तुम्बी] तिच्या हातात वीणा आहे. [त्यात भोपळा -बुडायला लागू नये म्हणून] आहे.
अर्थ
देवी सरस्वतीला देखील अथांग अशा गानानंदाच्या सागराचे पैलतीर गाठता आले नाही, म्हणूनच [तिच्या मूर्तीत] [तुम्बी] तिच्या हातात वीणा आहे. [त्यात भोपळा -बुडायला लागू नये म्हणून] आहे.
Tuesday, July 13, 2010
२२८. एकं हन्यान्न वा हन्यादिषुर्मुक्तो धनुष्मता |
बुद्धिर्बुद्धिमता युक्ता हन्ति राज्यं सनायकम् ||
अर्थ
धनुष्य धारण करणाऱ्याने बाण सोडला तर तो एकच माणसाला मारेल किंवा [एखादे वेळी नेम चुकल्यास] मारणार पण नाही. परंतु बुद्धिमान माणसाने डोक्याने काम केले तर राजा सकट राज्याचा तो नाश करू शकतो.
अर्थ
धनुष्य धारण करणाऱ्याने बाण सोडला तर तो एकच माणसाला मारेल किंवा [एखादे वेळी नेम चुकल्यास] मारणार पण नाही. परंतु बुद्धिमान माणसाने डोक्याने काम केले तर राजा सकट राज्याचा तो नाश करू शकतो.
२२७. राज्ञि धर्मिणि धर्मिष्ठाः पापे पापाः समे समाः |
लोकास्तमनुवर्तन्ते यथा राजा तथा प्रजा ||
अर्थ
राजा [प्रशासक] जर धार्मिक असेल तर प्रजा धार्मिक होते. तो दुराचारी असेल तर जनता दुराचारी होते. जर तो [सर्वाशी] सारखा वागत असेल तर ती पण तशीच वागते. माणसे नेहमी राजा प्रमाणेच वागतात.
अर्थ
राजा [प्रशासक] जर धार्मिक असेल तर प्रजा धार्मिक होते. तो दुराचारी असेल तर जनता दुराचारी होते. जर तो [सर्वाशी] सारखा वागत असेल तर ती पण तशीच वागते. माणसे नेहमी राजा प्रमाणेच वागतात.
२२६. बुभुक्षितैर्व्याकरणं न भुज्यते पिपासितैः काव्यरसो न पीयते |
न च्छन्दसा केनचिदुद्ध्रृतं कुलं हिरण्यमेवार्जय निष्फला गुणाः ||
अर्थ
भूकेलेल्यांची भूक व्याकरण खाऊन भागत नाही. तहानलेले काव्य परीक्षण पिऊ शकत नाहीत. वेदांच्या [ज्ञानाने] कोणी घरात बरकत आणू शकत नाही. त्यामुळे धन मिळवावेत, गुण वाया जातात.
अर्थ
भूकेलेल्यांची भूक व्याकरण खाऊन भागत नाही. तहानलेले काव्य परीक्षण पिऊ शकत नाहीत. वेदांच्या [ज्ञानाने] कोणी घरात बरकत आणू शकत नाही. त्यामुळे धन मिळवावेत, गुण वाया जातात.
२२५. व्रजत्यधः प्रयात्युच्चैर्नरः स्वैरेव चेष्टितैः |
अधः कूपस्य खनिता ऊर्ध्वं प्रासादकारकः ||
अर्थ
माणसाची स्वतःच्या कृत्यांमुळेच प्रगती किंवा अधोगती होते. विहीर खणणारा खाली खाली जातो आणि हवेली बांधणारा वर वर जातो.
अर्थ
माणसाची स्वतःच्या कृत्यांमुळेच प्रगती किंवा अधोगती होते. विहीर खणणारा खाली खाली जातो आणि हवेली बांधणारा वर वर जातो.
२२४. उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीर्दैवं प्रधानमिति कापुरुषा वदन्ति |
दैवं विहाय कुरु पौरुषमात्मशक्त्या यत्ने कृते यदि न सिध्यति कॉऽत्र दोषः ||
अर्थ
सिंहाप्रमाणे असणाऱ्या कामसू माणसाकडे लक्ष्मी [आपणहून] येते. मात्र घाबरट लोक नशीब महत्वाचे आहे असे म्हणतात. नशिबाचा विचार न करता स्वतःच्या सामर्थ्याने प्रयत्न कर आणि प्रयत्न करूनही जर [ध्येय] गाठता आलं नाही तर त्यात [तुझा] काय दोष आहे?
अर्थ
सिंहाप्रमाणे असणाऱ्या कामसू माणसाकडे लक्ष्मी [आपणहून] येते. मात्र घाबरट लोक नशीब महत्वाचे आहे असे म्हणतात. नशिबाचा विचार न करता स्वतःच्या सामर्थ्याने प्रयत्न कर आणि प्रयत्न करूनही जर [ध्येय] गाठता आलं नाही तर त्यात [तुझा] काय दोष आहे?
Friday, July 9, 2010
२२३. सौवर्णानि सरोजानि निर्मातुं सन्ति शिल्पिनः |
तत्र सौरभनिर्माणे चतुरश्चतुराननः ||
अर्थ
[चांगले] सोनार सोन्याची कमळे बनवू शकतात. पण त्यात सुगंध मात्र फक्त चतुर असा ब्रह्मदेवच निर्माण करू शकतो. [निसर्गा इतकी उत्तम आणि परिपूर्ण रचना मानव करू शकत नाही]
अर्थ
[चांगले] सोनार सोन्याची कमळे बनवू शकतात. पण त्यात सुगंध मात्र फक्त चतुर असा ब्रह्मदेवच निर्माण करू शकतो. [निसर्गा इतकी उत्तम आणि परिपूर्ण रचना मानव करू शकत नाही]
२२२. लुब्धानां याचकः शत्रुश्चोराणां चन्द्रमा रिपुः |
जारस्त्रीणां पतिः शत्रुर्मूखाणां बोधको रिपुः ||
अर्थ
[काहीतरी] मागणारा हा हावरटांचा शत्रु असतो. चन्द्र हा चोरांचा शत्रु आहे. वाईट चालीच्या स्त्रियांचा पति हा शत्रु असतो आणि [चांगले] शिकवणारा हा मूर्खांना शत्रु वाटतो.
अर्थ
[काहीतरी] मागणारा हा हावरटांचा शत्रु असतो. चन्द्र हा चोरांचा शत्रु आहे. वाईट चालीच्या स्त्रियांचा पति हा शत्रु असतो आणि [चांगले] शिकवणारा हा मूर्खांना शत्रु वाटतो.
२२१. पद्मे मूढजने ददासि विभवं विद्वत्सु किं मत्सरः? नाहं मत्सरिणी न चापि चपला नैवास्ति मूर्खें रतिः |
मूर्खेंभ्यो द्रविणं ददामि नितरां तत्कारणं श्रूयतां विद्वान्सर्वजनेषु पूजिततनुः मूर्खस्य नान्या गतिः ||
अर्थ
कवि आणि लक्ष्मी यांचा संवाद - हे लक्ष्मी, मूर्ख लोकांना तू श्रीमंती देतेस तर पंडितांचा तुला मत्सर [द्वेष] वाटतो काय? लक्ष्मी- मी मत्सरी नाही, चंचल नाही किंवा मूर्खांवर माझे प्रेम सुद्धा नाही. मूर्खांना मी भरपूर संपत्ति देते त्याचे कारण ऐका. सर्व लोक विद्वानांचा मान ठेवतातच. पण मूर्खांना [श्रीमंतीशिवाय दुसऱ्या कुठल्याही कारणाने मान मिळणे] शक्य नसते म्हणून.
अर्थ
कवि आणि लक्ष्मी यांचा संवाद - हे लक्ष्मी, मूर्ख लोकांना तू श्रीमंती देतेस तर पंडितांचा तुला मत्सर [द्वेष] वाटतो काय? लक्ष्मी- मी मत्सरी नाही, चंचल नाही किंवा मूर्खांवर माझे प्रेम सुद्धा नाही. मूर्खांना मी भरपूर संपत्ति देते त्याचे कारण ऐका. सर्व लोक विद्वानांचा मान ठेवतातच. पण मूर्खांना [श्रीमंतीशिवाय दुसऱ्या कुठल्याही कारणाने मान मिळणे] शक्य नसते म्हणून.
२२०. श्रुत्वा सागरबन्धनं दशशिराः सर्वैर्मुखैरेकदा तूर्णं पृच्छति वार्तिकान्सचकितो भीत्वा परं संभ्रमात् |
बद्धः सत्यमपांनिधिर्जलनिधिः कीलालधिस्तोयधिः पाथोधिजलधिर्पंयोधिरुदधिर्वारांनिधिर्वारिधिः ||
अर्थ
समुद्राला सेतू [पूल] बांधला हे ऐकून आश्चर्यचकित झालेल्या, ]घाबरलेल्या] दहा मुखे असलेल्या [रावणाने] गडबडीने हेरांना सर्वच [दहाही] तोंडानी विचारले, खरोखरीच सागराला [समुद्रवाचक दहा शब्द] बांधले काय ?
प्रहेलिका
वरील श्लोकामधिल समुद्राची १० नावे सांगा.
अर्थ
समुद्राला सेतू [पूल] बांधला हे ऐकून आश्चर्यचकित झालेल्या, ]घाबरलेल्या] दहा मुखे असलेल्या [रावणाने] गडबडीने हेरांना सर्वच [दहाही] तोंडानी विचारले, खरोखरीच सागराला [समुद्रवाचक दहा शब्द] बांधले काय ?
प्रहेलिका
वरील श्लोकामधिल समुद्राची १० नावे सांगा.
Monday, July 5, 2010
२१९. न मातरि न दारेषु न सोदर्ये न चात्मनि |
विश्वासस्तादृशः पुंसां यादृङ्मित्रे स्वभावजे ||
अर्थ
आपल्या खऱ्या मित्रावर माणसांचा इतका विश्वास असतो की तेवढा आईवर, पत्नीवर, सख्ख्या भावावर इतकाच काय खुद्द स्वतःवरही नसतो.
अर्थ
आपल्या खऱ्या मित्रावर माणसांचा इतका विश्वास असतो की तेवढा आईवर, पत्नीवर, सख्ख्या भावावर इतकाच काय खुद्द स्वतःवरही नसतो.
२१८. वरं वनं वरं भैक्ष्यं वरं भारोप जीवनम् |
पुंसां विवेकहीनानां सेवया न धनार्जनम् ||
अर्थ
अविचारी माणसांची नोकरी करून पैसे मिळवण्यापेक्षा अरण्यात राहिलेलं परवडलं, भीक मागितलेली परवडली किंवा ओझी वाहिलेली पत्करली.
अर्थ
अविचारी माणसांची नोकरी करून पैसे मिळवण्यापेक्षा अरण्यात राहिलेलं परवडलं, भीक मागितलेली परवडली किंवा ओझी वाहिलेली पत्करली.
२१७. शीतलादिव संत्रस्तं प्रावृषेण्यान्नभस्वनः |
नभो बभार नीरन्ध्रं जीमूतकुलकम्बलम् ||
अर्थ
जणू काही थंडीने कुडकुडल्यामुळे आणि पावसामुळे आकाशाने अजिबात भोके नसलेले, भरपूर ढगांचे बनवलेले कांबळे पाघारले आहे.
[कवीला मळभ असलेले आकाश हे घोंगडी पंघारल्या प्रमाणे वाटते आहे.]
अर्थ
जणू काही थंडीने कुडकुडल्यामुळे आणि पावसामुळे आकाशाने अजिबात भोके नसलेले, भरपूर ढगांचे बनवलेले कांबळे पाघारले आहे.
[कवीला मळभ असलेले आकाश हे घोंगडी पंघारल्या प्रमाणे वाटते आहे.]
Friday, July 2, 2010
२१६. वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराजः तृणं च शय्या न च राजयोगी |
सुवर्णकायो न च हेमधातुः पुंसश्च नाम्ना न च राजपुत्रः ||
अर्थ
झाडाच्या शेंड्यावर राहतो पण पक्षि नाही. गवताची गादी वापरतो तापसी नाही. पिवळा धमक आहे पण सोन नाही. पुल्लिंगी आहे पण राजकुमार नाही.
प्रहेलिका
अर्थ
झाडाच्या शेंड्यावर राहतो पण पक्षि नाही. गवताची गादी वापरतो तापसी नाही. पिवळा धमक आहे पण सोन नाही. पुल्लिंगी आहे पण राजकुमार नाही.
प्रहेलिका
२१५. पर्वताग्रे रथो याति भूमौ तिष्ठति सारथिः |
वायुवेगेन चलति पदमेकं न गच्छति ||
अर्थ
रथ वाऱ्याच्या गतीने पर्वताच्या शिखरावर जातो. सारथी मात्र जमिनीवरच असतो. तो एक पाउल सुध्धा न हलता रथ वायुवेगानी कसा जातो ?
प्रहेलिका
अर्थ
रथ वाऱ्याच्या गतीने पर्वताच्या शिखरावर जातो. सारथी मात्र जमिनीवरच असतो. तो एक पाउल सुध्धा न हलता रथ वायुवेगानी कसा जातो ?
प्रहेलिका
Thursday, July 1, 2010
२१४. कार्यापेक्षी नरः प्रायः प्रीतिमाविष्करोत्यलम् |
लोभार्थी शौण्डिकः शष्पैर्मेषं पुष्णाति पेशलैः ||
अर्थ
माणसे काहीतरी काम करून घ्यायचं असलं की [खूप] पुळका दाखवतात. बोकडाला चांगलं गवत घालून त्याची जोपासना खाटिक करतो, ते त्याला कापल्यावर भरपूर मास मिळाव म्हणून नाही का?
अर्थ
माणसे काहीतरी काम करून घ्यायचं असलं की [खूप] पुळका दाखवतात. बोकडाला चांगलं गवत घालून त्याची जोपासना खाटिक करतो, ते त्याला कापल्यावर भरपूर मास मिळाव म्हणून नाही का?
२१३. विधाय वैरं सामर्षे नरोऽरौ य उदासते |
प्रक्षिप्योदर्चिषं कक्षे शेरते तेऽभिमारुतम् ||
अर्थ
रागावलेल्या शत्रुशी वैर करून जो माणूस नुसता बसून राहतो, तो वाळलेल्या गवताला आग लावून वारा ज्या दिशेने वाहतो तिथे झोपून राहतो.
अर्थ
रागावलेल्या शत्रुशी वैर करून जो माणूस नुसता बसून राहतो, तो वाळलेल्या गवताला आग लावून वारा ज्या दिशेने वाहतो तिथे झोपून राहतो.
२१२. नरनारीसमुत्पन्ना सा स्त्री देहविवर्जिता |
अमुखी कुरुते शब्दं जातमात्रा विनश्यति ||
अर्थ
नर आणि मादी यांच्यापासून जन्म झाला असला तरी ती स्त्रीला शरीर नाही, तोंड नसूनही ती आवाज करते आणि जन्मल्यावर लगेच नाश पावते. अशी ती कोण?
प्रहेलिका
अर्थ
नर आणि मादी यांच्यापासून जन्म झाला असला तरी ती स्त्रीला शरीर नाही, तोंड नसूनही ती आवाज करते आणि जन्मल्यावर लगेच नाश पावते. अशी ती कोण?
प्रहेलिका
२११. सर्वस्वापहरो न तस्करगणो रक्षो न रक्ताशनः सर्पो नैव बिलेशयोऽखिलनिशाचारी न भूतोऽपि च |
अन्तर्धानपटुर्न सिद्धपुरुषो नाप्याशुगो मारुतस्तीक्ष्णास्यो न तु सायकस्तमिह ये जानन्ति ते पण्डिताः ||
अर्थ
सर्वस्वापहर आहे, पण चोरांची टोळी नाही. रक्त पितो, पण राक्षस नाही. बिळात राहतो, पण साप नाही. सगळी रात्र भटकतो, पण भूत नाही. पटकन अदृश्य होतो, पण सिद्ध पुरुष नाही. वेगात धावतो, पण वारा नाही. चावा तीक्ष्ण आहे, पण बाण नाही. ओळखतील ते ज्ञानी..:)
प्रहेलिका
अर्थ
सर्वस्वापहर आहे, पण चोरांची टोळी नाही. रक्त पितो, पण राक्षस नाही. बिळात राहतो, पण साप नाही. सगळी रात्र भटकतो, पण भूत नाही. पटकन अदृश्य होतो, पण सिद्ध पुरुष नाही. वेगात धावतो, पण वारा नाही. चावा तीक्ष्ण आहे, पण बाण नाही. ओळखतील ते ज्ञानी..:)
प्रहेलिका
२१०. वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराजस्त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः |
त्वग्वस्त्रधारी न च सिद्धयोगी जलं च बिभ्रन्न घटो न मेघः ||
अर्थ
झाडाच्या शेंड्यावर राहतो पण पक्षिश्रेष्ठ नाही. तीन डोळे आहेत पण शंकर नाही. वल्कलं परिधान केली आहेत पण तापसी नाही. पाणी बाळगतो पण घडा किंवा ढग नाही. असा कोण ते ओळखा?
प्रहेलिका
अर्थ
झाडाच्या शेंड्यावर राहतो पण पक्षिश्रेष्ठ नाही. तीन डोळे आहेत पण शंकर नाही. वल्कलं परिधान केली आहेत पण तापसी नाही. पाणी बाळगतो पण घडा किंवा ढग नाही. असा कोण ते ओळखा?
प्रहेलिका
Tuesday, June 29, 2010
२०९. अस्ति ग्रीवा शिरो नास्ति द्वौ भुजौ करवर्जितौ |
सीताहरणसामर्थ्यो न रामो न च रावणः ||
अर्थ
गळा आहे पण डोक नाही. पंज्याशिवाय दोन हात आहेत आणि त्याला सीतापहरण करण्याचं बळ आहे. पण तो राम नाही आणि रावण पण नाही.
प्रहेलिका २ - लवकरात लवकर उत्तर द्या.
अर्थ
गळा आहे पण डोक नाही. पंज्याशिवाय दोन हात आहेत आणि त्याला सीतापहरण करण्याचं बळ आहे. पण तो राम नाही आणि रावण पण नाही.
प्रहेलिका २ - लवकरात लवकर उत्तर द्या.
Thursday, June 24, 2010
२०८. अपदो दूरगामी च साक्षरो न च पण्डितः |
अमुखः स्फुटवक्ता च यो जानाति स पण्डितः ||
अर्थ
[प्रहेलिका म्हणजे कोडं या प्रकारचा हा श्लोक आहे ]
पाय नसून दूरदूर जातो. साक्षर असला तरी विद्वान नाही. त्याला तोंड तर नाहीच. पण सर्व गोष्टी सविस्तर सांगतो. जो ओळखेल तो ज्ञानी आहे.
अर्थ
[प्रहेलिका म्हणजे कोडं या प्रकारचा हा श्लोक आहे ]
पाय नसून दूरदूर जातो. साक्षर असला तरी विद्वान नाही. त्याला तोंड तर नाहीच. पण सर्व गोष्टी सविस्तर सांगतो. जो ओळखेल तो ज्ञानी आहे.
Wednesday, June 23, 2010
२०७. कौर्मं संकोचमास्थाय प्रहारानपि मर्षयेत् |
प्राप्ते काले च मतिमानुत्तिष्ठेत् कृष्णसर्पवत् ||
अर्थ
[कठीण प्रसंगात] कासावाप्रमाणे पाठीचे कातडे घट्ट करून दणके सुद्धा खावे. पण योग्य वेळ येताच सापाप्रमाणे फणा काढावा.
अर्थ
[कठीण प्रसंगात] कासावाप्रमाणे पाठीचे कातडे घट्ट करून दणके सुद्धा खावे. पण योग्य वेळ येताच सापाप्रमाणे फणा काढावा.
२०६. शिरसा विधृता नित्यं तथा स्नेहेन पालिताः |
केशा अपि विरज्यन्ते निःस्नेहा किं न सेवकाः ||
अर्थ
नेहमी डोक्यावर घेतलेले, [मानाने] दिलेले, स्नेहाने [तेल लावून किंवा प्रेमाने] सांभाळले, तरी सुद्धा केस देखील विरक्त [ प्रेमरहित किंवा काळा रंग जाऊन पांढरे] होतात. तर स्नेह [प्रेम] न दिलं तर नोकर वैतागतील यात काय संशय?
अर्थ
नेहमी डोक्यावर घेतलेले, [मानाने] दिलेले, स्नेहाने [तेल लावून किंवा प्रेमाने] सांभाळले, तरी सुद्धा केस देखील विरक्त [ प्रेमरहित किंवा काळा रंग जाऊन पांढरे] होतात. तर स्नेह [प्रेम] न दिलं तर नोकर वैतागतील यात काय संशय?
Tuesday, June 22, 2010
२०५. उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते हयाश्च नागाश्च वहन्ति चोदिताः |
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ||
अर्थ
[बुद्धिहीन] पशुसुद्धा सांगितल्यावर [मालकाच्या मनातील गोष्ट] समजतात. चाबूक मारल्यावर घोडे, हत्ती सुद्धा ओझे वाहून नेतात. पण विद्वान लोक सांगितल्याशिवाय [दुसऱ्याच्या मनातील गोष्ट] ओळखतात. [कुशाग्र] बुद्धीला दुसऱ्याच्या मनातील गोष्ट ओळखण्याची कला असते.
अर्थ
[बुद्धिहीन] पशुसुद्धा सांगितल्यावर [मालकाच्या मनातील गोष्ट] समजतात. चाबूक मारल्यावर घोडे, हत्ती सुद्धा ओझे वाहून नेतात. पण विद्वान लोक सांगितल्याशिवाय [दुसऱ्याच्या मनातील गोष्ट] ओळखतात. [कुशाग्र] बुद्धीला दुसऱ्याच्या मनातील गोष्ट ओळखण्याची कला असते.
२०४. तृणानि नोन्मूलयति प्रभञ्जनो मृदूनि नीचैः प्रणतानि सर्वतः |
२०४. तृणानि नोन्मूलयति प्रभञ्जनो मृदूनि नीचैः प्रणतानि सर्वतः |
समुच्छ्रितानेव तरून्स बाधते महान्महत्स्वेव करोति विक्रमम् ||
अर्थ
सोसाट्याचा वारा सर्व बाजूनी वाकलेल्या मउ [लेच्यापेच्या] गवताला उपटत नाही, तर तो उंच वाढलेल्या झाडांना पाडतो. थोर माणसे थोरांशीच स्पर्धा [शौर्य] दाखवतात.
समुच्छ्रितानेव तरून्स बाधते महान्महत्स्वेव करोति विक्रमम् ||
अर्थ
सोसाट्याचा वारा सर्व बाजूनी वाकलेल्या मउ [लेच्यापेच्या] गवताला उपटत नाही, तर तो उंच वाढलेल्या झाडांना पाडतो. थोर माणसे थोरांशीच स्पर्धा [शौर्य] दाखवतात.
Monday, June 21, 2010
२०३. परिचरितव्याः सन्तो यद्यपि कथयन्ति नो सदुपदेशम् |
२०३. परिचरितव्याः सन्तो यद्यपि कथयन्ति नो सदुपदेशम् |
यास्तेषां स्वैरकथास्ता एव भवन्ति शास्त्राणि ||
अर्थ
जरी सज्जनांनी आपल्याला उपदेश केला नाही तरी त्यांची सेवा करावी. कारण ते सहजच ज्या गप्पा मारतात ते सुद्धा शास्त्रीय वचनच असत.
यास्तेषां स्वैरकथास्ता एव भवन्ति शास्त्राणि ||
अर्थ
जरी सज्जनांनी आपल्याला उपदेश केला नाही तरी त्यांची सेवा करावी. कारण ते सहजच ज्या गप्पा मारतात ते सुद्धा शास्त्रीय वचनच असत.
२०२. इक्षोरग्रात्क्रमशः पर्वणि पर्वणि यथारसविशेषः |
२०२. इक्षोरग्रात्क्रमशः पर्वणि पर्वणि यथारसविशेषः |
तद्वत्सज्जनमैत्री विपरीतानां च विपरीता ||
अर्थ
उसाच्या टोकाच्या कांडापासून जसजस पुढे जावं तसा तो अधिकाधिक [मधुर] रसाचा लागतो. त्याप्रमाणे सज्जनाशी मैत्री केली असता अधिकाधिक मधुर बनतं जाते आणि उलट लोकांची [दुष्टांची अधिकाधिक] त्रासदायक बनत जाते.
तद्वत्सज्जनमैत्री विपरीतानां च विपरीता ||
अर्थ
उसाच्या टोकाच्या कांडापासून जसजस पुढे जावं तसा तो अधिकाधिक [मधुर] रसाचा लागतो. त्याप्रमाणे सज्जनाशी मैत्री केली असता अधिकाधिक मधुर बनतं जाते आणि उलट लोकांची [दुष्टांची अधिकाधिक] त्रासदायक बनत जाते.
२०१. परैः प्रोक्ता गुणा यस्य निर्गुणोऽपि गुणी भवेत् |
२०१. परैः प्रोक्ता गुणा यस्य निर्गुणोऽपि गुणी भवेत् |
इन्द्रोऽपि लघुतां याति स्वयं प्रख्यापितैर्गुणैः ||
अर्थ
दुसऱ्यांनी ज्याचे गुण गाईले असतील तो जरी गुणी नसला तरी गुणी [मानला] जाईल. पण स्वतःच्या तोंडाने स्वतःच गुणवर्णन केलं तर इंद्राला सुद्धा कमीपणा येतो.
इन्द्रोऽपि लघुतां याति स्वयं प्रख्यापितैर्गुणैः ||
अर्थ
दुसऱ्यांनी ज्याचे गुण गाईले असतील तो जरी गुणी नसला तरी गुणी [मानला] जाईल. पण स्वतःच्या तोंडाने स्वतःच गुणवर्णन केलं तर इंद्राला सुद्धा कमीपणा येतो.
२००. माता यस्य धराधरेन्द्रदुहिता तातो महेशस्तथा भ्राता विघ्नकुलान्तकः पितृसखो देवो धनानां पतिः |
२००. माता यस्य धराधरेन्द्रदुहिता तातो महेशस्तथा भ्राता विघ्नकुलान्तकः पितृसखो देवो धनानां पतिः |
ख्यातः क्रौञ्चविदारणे सुरपतेः सेनाग्रगः षण्मुखस्तद्दुर्दैवबलेन कुत्र घटते नाद्यापि पाणिग्रहः ||
अर्थ
ज्याची आई पर्वतांचा राजा असलेल्या [हिमालयाची] कन्या आहे, वडील हे श्रेष्ठ असे देव आहेत, भाऊ विघ्नहर्ता [गणेश] आहे, [देवांचा] खजिनदार [कुबेर] हा ज्याच्या वडिलांचा मित्र आहे, क्रौंचाचा नाश करण्यासाठी तो प्रसिध्द आहे , देवांच्या सैन्याचा जो सेनापती आहे - इतक्या अनुकूल गोष्टी असूनसुद्धा दुर्दैव असं बलवत्तर की अजूनही त्याच लग्न होत नाही.
तात्पर्य : सर्व अनूकुल असेल तरी, एखादी सामान्य गोष्ट होईलच असे नाही.
कार्तिकेयाच्या संदर्भातले हे सुभाषित आहे.
ख्यातः क्रौञ्चविदारणे सुरपतेः सेनाग्रगः षण्मुखस्तद्दुर्दैवबलेन कुत्र घटते नाद्यापि पाणिग्रहः ||
अर्थ
ज्याची आई पर्वतांचा राजा असलेल्या [हिमालयाची] कन्या आहे, वडील हे श्रेष्ठ असे देव आहेत, भाऊ विघ्नहर्ता [गणेश] आहे, [देवांचा] खजिनदार [कुबेर] हा ज्याच्या वडिलांचा मित्र आहे, क्रौंचाचा नाश करण्यासाठी तो प्रसिध्द आहे , देवांच्या सैन्याचा जो सेनापती आहे - इतक्या अनुकूल गोष्टी असूनसुद्धा दुर्दैव असं बलवत्तर की अजूनही त्याच लग्न होत नाही.
तात्पर्य : सर्व अनूकुल असेल तरी, एखादी सामान्य गोष्ट होईलच असे नाही.
कार्तिकेयाच्या संदर्भातले हे सुभाषित आहे.
१९९. कस्यापि कॉऽप्यतिशयोऽस्ति स तेन लोके ख्यातिं प्रयाति नहि सर्वविदस्तु सर्वे |
१९९. कस्यापि कॉऽप्यतिशयोऽस्ति स तेन लोके ख्यातिं प्रयाति नहि सर्वविदस्तु सर्वे |
किं केतकी फलति किं पनसः सपुष्पः किं नागवल्ल्यपि पुष्पफलैरुपेता ||
अर्थ
कुणाचहि एखाद्या गोष्टीत पराकोटीच कौशल्य असत आणि त्यामुळे तो प्रसिध्द होतो. माणूस सर्वज्ञानी नसतो. केवड्याला फळे लागतात काय ? [ त्याच्या पानाच्याच सुगंधाने तो प्रसिध्द होतो. ] फणसाला फुले येतात काय? आणि विड्याच्या पानाचा वेलाला फळे फुले नसतात मुळी.
किं केतकी फलति किं पनसः सपुष्पः किं नागवल्ल्यपि पुष्पफलैरुपेता ||
अर्थ
कुणाचहि एखाद्या गोष्टीत पराकोटीच कौशल्य असत आणि त्यामुळे तो प्रसिध्द होतो. माणूस सर्वज्ञानी नसतो. केवड्याला फळे लागतात काय ? [ त्याच्या पानाच्याच सुगंधाने तो प्रसिध्द होतो. ] फणसाला फुले येतात काय? आणि विड्याच्या पानाचा वेलाला फळे फुले नसतात मुळी.
१९८. अर्थो हि कन्या परकीय एव तामद्य संप्रेष्य परिग्रहीतुः |
१९८. अर्थो हि कन्या परकीय एव तामद्य संप्रेष्य परिग्रहीतुः |
जातो ममायं विशदः प्रकामं प्रत्यर्पितन्यास इवान्तरात्मा ||
अर्थ
मुलगी हे दुसऱ्याचे [ तिच्या पतीचीच ] संपत्ती आहे. तिला पतिगृही पाठवून आज मला [कन्याविरहाचे] खूप दुःख होत आहे. पण ठेव परत केल्याप्रमाणे अन्तःकरण झाले आहे.
शाकुन्तलामध्ये कण्व मुनी शकुंतलेला सासरी पाठवल्यावर म्हणतात.
जातो ममायं विशदः प्रकामं प्रत्यर्पितन्यास इवान्तरात्मा ||
अर्थ
मुलगी हे दुसऱ्याचे [ तिच्या पतीचीच ] संपत्ती आहे. तिला पतिगृही पाठवून आज मला [कन्याविरहाचे] खूप दुःख होत आहे. पण ठेव परत केल्याप्रमाणे अन्तःकरण झाले आहे.
शाकुन्तलामध्ये कण्व मुनी शकुंतलेला सासरी पाठवल्यावर म्हणतात.
१९७. खलानां कण्टकानां च द्विविधैव प्रतिक्रिया |
१९७. खलानां कण्टकानां च द्विविधैव प्रतिक्रिया |
उपानन्मुखभङ्गो वा दूरतो वा विसर्जनम् ||
अर्थ
दुष्ट मनुष्य आणि काटे यांचा दोन प्रकारे प्रतिकार करता येतो. चपलेनी फोडून काढणं किंवा दुरूनच टाळून जाणे.
उपानन्मुखभङ्गो वा दूरतो वा विसर्जनम् ||
अर्थ
दुष्ट मनुष्य आणि काटे यांचा दोन प्रकारे प्रतिकार करता येतो. चपलेनी फोडून काढणं किंवा दुरूनच टाळून जाणे.
Tuesday, June 15, 2010
१९६. उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीर्दैवं प्रधानमिति कापुरुषा वदन्ति |
१९६. उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीर्दैवं प्रधानमिति कापुरुषा वदन्ति |
दैवं विहाय कुरु पौरुषमात्मशक्त्या यत्ने कृते यदि न सिध्यति कॉऽत्र दोषः ||
अर्थ
[नेहमी] काम करणाऱ्या माणसाकडे लक्ष्मी [स्वतः] येते. सामान्य लोक नशीब हेच महत्वाचे आहे असे म्हणतात. [त्यापेक्षा] स्वतःच्या ताकदीने प्रयत्न करावे. प्रयत्न करूनही जर यश मिळालं नाही तर त्यांचा [सामान्य लोकांचा] काय दोष ?
दैवं विहाय कुरु पौरुषमात्मशक्त्या यत्ने कृते यदि न सिध्यति कॉऽत्र दोषः ||
अर्थ
[नेहमी] काम करणाऱ्या माणसाकडे लक्ष्मी [स्वतः] येते. सामान्य लोक नशीब हेच महत्वाचे आहे असे म्हणतात. [त्यापेक्षा] स्वतःच्या ताकदीने प्रयत्न करावे. प्रयत्न करूनही जर यश मिळालं नाही तर त्यांचा [सामान्य लोकांचा] काय दोष ?
१९५. नरस्याभरणं रूपं रूपस्याभरणं गुणः |
१९५. नरस्याभरणं रूपं रूपस्याभरणं गुणः |
गुणस्याभरणं ज्ञानं ज्ञानस्याभरणं क्षमा ||
अर्थ
सौन्दर्य हा माणसाचा दागिना आहे. गुण हा रूपाचा अलंकार आहे. ज्ञान हा गुणाचा अलंकार आहे. क्षमशीलता हा ज्ञानाचा अलंकार आहे.
गुणस्याभरणं ज्ञानं ज्ञानस्याभरणं क्षमा ||
अर्थ
सौन्दर्य हा माणसाचा दागिना आहे. गुण हा रूपाचा अलंकार आहे. ज्ञान हा गुणाचा अलंकार आहे. क्षमशीलता हा ज्ञानाचा अलंकार आहे.
Monday, June 14, 2010
१९४. दाता क्षमी गुणग्राही स्वामी दुःखेन लभ्यते |
१९४. दाता क्षमी गुणग्राही स्वामी दुःखेन लभ्यते |
शुचिर्दक्षोऽनुरक्तश्च जाने भ्रृत्योऽपि दुर्लभः ||
अर्थ
[मला असे वाटते कि] उदार, क्षमशील, गुणांची कदर करणारा मालक मिळणे कठीण आहे आणि पवित्र [शुद्ध आचरण असणारा ] दक्ष आणि [धन्यावर ] प्रेम करणारा नोकरसुद्धा दुर्मिळ असतो.
शुचिर्दक्षोऽनुरक्तश्च जाने भ्रृत्योऽपि दुर्लभः ||
अर्थ
[मला असे वाटते कि] उदार, क्षमशील, गुणांची कदर करणारा मालक मिळणे कठीण आहे आणि पवित्र [शुद्ध आचरण असणारा ] दक्ष आणि [धन्यावर ] प्रेम करणारा नोकरसुद्धा दुर्मिळ असतो.
Sunday, June 13, 2010
१९३. गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैः|
१९३. गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैः|
या स्वयं पद्मनाभस्य मुखपद्मात्विनिसृता ||
अर्थ
कमल ज्याच्या नाभीमधून उगवलं अशा भगवान [श्रीकृष्णाच्या] मुखकमालातून स्रवलेली गीता चांगली पाठ करावी. दुसऱ्या शास्त्र ग्रंथांची [पोथ्यापुराणांची] जरूरच काय? [गीता हा एकच ग्रंथ आपली अध्यात्मिक उन्नती साधण्यास पुरेसा आहे.]
या स्वयं पद्मनाभस्य मुखपद्मात्विनिसृता ||
अर्थ
कमल ज्याच्या नाभीमधून उगवलं अशा भगवान [श्रीकृष्णाच्या] मुखकमालातून स्रवलेली गीता चांगली पाठ करावी. दुसऱ्या शास्त्र ग्रंथांची [पोथ्यापुराणांची] जरूरच काय? [गीता हा एकच ग्रंथ आपली अध्यात्मिक उन्नती साधण्यास पुरेसा आहे.]
१९२. लुब्धं वशं नयेदर्थैः क्रुद्धं चाञ्जलिकर्मणा |
१९२. लुब्धं वशं नयेदर्थैः क्रुद्धं चाञ्जलिकर्मणा |
मूर्खं छन्दानुरोधेन याथातथ्येन पण्डितम् ||
अर्थ
हावरट माणसाला [पुष्कळ] धन [देऊन] वश करावे. रागावलेल्याला हात जोडून शान्त [वश] करावे. मूर्खाला त्याच्या कलाने वागून वश करावे आणि विद्वानाला योग्य गोष्ट करण्याने वश करता येते.
मूर्खं छन्दानुरोधेन याथातथ्येन पण्डितम् ||
अर्थ
हावरट माणसाला [पुष्कळ] धन [देऊन] वश करावे. रागावलेल्याला हात जोडून शान्त [वश] करावे. मूर्खाला त्याच्या कलाने वागून वश करावे आणि विद्वानाला योग्य गोष्ट करण्याने वश करता येते.
१९१. अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका |
१९१. अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका |
तृणैर्गुणत्वमापन्नैर्बध्यन्ते मत्तदन्तिनः ||
अर्थ
अगदी लहान वस्तूंच्या समूहामुळे काम होऊन जाते. [अगदी कमी मजबुती असलेल्या ] गवताचा दोर वळला की त्याने माजलेले हत्ती [एवढे शक्तिमान असूनही ] सुद्धा बांधता येतात.
तृणैर्गुणत्वमापन्नैर्बध्यन्ते मत्तदन्तिनः ||
अर्थ
अगदी लहान वस्तूंच्या समूहामुळे काम होऊन जाते. [अगदी कमी मजबुती असलेल्या ] गवताचा दोर वळला की त्याने माजलेले हत्ती [एवढे शक्तिमान असूनही ] सुद्धा बांधता येतात.
१९०. यौवनं धनसम्पत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता |
१९०. यौवनं धनसम्पत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता |
एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ||
अर्थ
तारुण्य, श्रीमंती, सत्ता आणि अविचार यापैकी एकटी गोष्ट सुद्धा अनर्थ करण्यास पुरेशी आहे तर जेथे चारही असतील तेथे अनर्थ घडेल हे काय सांगावयास पाहिजे?
एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ||
अर्थ
तारुण्य, श्रीमंती, सत्ता आणि अविचार यापैकी एकटी गोष्ट सुद्धा अनर्थ करण्यास पुरेशी आहे तर जेथे चारही असतील तेथे अनर्थ घडेल हे काय सांगावयास पाहिजे?
१८९. कॉऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम् ।
१८९. कॉऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम् ।
को विदेशस्तु विदुषां कः परः प्रियवादिनाम् ॥
अर्थ
खूप शिकलेल्यांना परदेशात [ राहणं फार कठीण जात ] नाही. गोड बोलणाऱ्याना कोणी परका वाटत नाही.
को विदेशस्तु विदुषां कः परः प्रियवादिनाम् ॥
अर्थ
खूप शिकलेल्यांना परदेशात [ राहणं फार कठीण जात ] नाही. गोड बोलणाऱ्याना कोणी परका वाटत नाही.
१८८. उद्यमस्साहसं धैर्य बुद्धि: शक्तिः पराक्रमः ।
१८८. उद्यमस्साहसं धैर्य बुद्धि: शक्तिः पराक्रमः ।
षडेते यत्र वर्तन्ते तत्र देवः सहायकृत् ॥
अर्थ
कामासुपणा , धाडस ,धीरता , हुशारी , ताकद आणि हे सहा गुण [ज्याच्याजवळ असतील त्याला ] देव मदत करतो.
षडेते यत्र वर्तन्ते तत्र देवः सहायकृत् ॥
अर्थ
कामासुपणा , धाडस ,धीरता , हुशारी , ताकद आणि हे सहा गुण [ज्याच्याजवळ असतील त्याला ] देव मदत करतो.
१८७. न भूतपूर्वं न कदापि वार्ता हेम्न: कुरंगो न कदापि दॄष्ट: ।
१८७. न भूतपूर्वं न कदापि वार्ता हेम्न: कुरंगो न कदापि दॄष्ट: ।
तथापि तॄष्णा रघुनन्दनस्य विनाशकाले विपरीतबुद्धि: ॥
अर्थ
पूर्वी कधीही असे घडले नाही, कुठे अशी हकीकत पण [माहित नाही. ] सोन्याचा हरीण [कोणी ] कधीही पहिला नाही. असे असूनही श्रीरामाला हाव सुटली. त्याअर्थी विनाश होणार असेल तेंव्हा बुद्धि उलटीच चालते.
तथापि तॄष्णा रघुनन्दनस्य विनाशकाले विपरीतबुद्धि: ॥
अर्थ
पूर्वी कधीही असे घडले नाही, कुठे अशी हकीकत पण [माहित नाही. ] सोन्याचा हरीण [कोणी ] कधीही पहिला नाही. असे असूनही श्रीरामाला हाव सुटली. त्याअर्थी विनाश होणार असेल तेंव्हा बुद्धि उलटीच चालते.
१८६. सत्यस्य वचनं श्रेय: सत्यादपि हितं वदेत् ।
१८६. सत्यस्य वचनं श्रेय: सत्यादपि हितं वदेत् ।
यद्भूतहितमत्यन्तमेतत्सत्यं मतं मम ||
अर्थ
खरं बोलण हे चांगलं असतं. सत्यपेक्षा सुद्धा जे हितकारक असेल ते बोलावे. ज्यामुळे प्राणीमात्रांचे अतिशय कल्याण होईल तेच सत्य होय असे मला वाटते.
यद्भूतहितमत्यन्तमेतत्सत्यं मतं मम ||
अर्थ
खरं बोलण हे चांगलं असतं. सत्यपेक्षा सुद्धा जे हितकारक असेल ते बोलावे. ज्यामुळे प्राणीमात्रांचे अतिशय कल्याण होईल तेच सत्य होय असे मला वाटते.
१८५. नरत्वं दुर्लभं लोके विद्या तत्र सुदुर्लभा।
१८५. नरत्वं दुर्लभं लोके विद्या तत्र सुदुर्लभा।
शीलं च दुर्लभं तत्र विनयस्तत्र सुदुर्लभः॥
अर्थ
मनुष्याचा जन्म मिळणे कठीण असते. त्यातही शिक्षण मिळण अजून अवघड असत त्यातही चारित्र्य संपादन करणं अधिक कठीण आणि एवढ [असूनही ] नम्रपणा [असणारा ] फारच विरळा .
शीलं च दुर्लभं तत्र विनयस्तत्र सुदुर्लभः॥
अर्थ
मनुष्याचा जन्म मिळणे कठीण असते. त्यातही शिक्षण मिळण अजून अवघड असत त्यातही चारित्र्य संपादन करणं अधिक कठीण आणि एवढ [असूनही ] नम्रपणा [असणारा ] फारच विरळा .
१८४. सन्तप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते
१८४. सन्तप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते
मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते ।
स्वात्यां सागरशुक्तिमध्यपतितं सन्मौक्तिकं जायते
प्रायेणोत्तममध्यमाधमदशा संसर्गतो जायते ॥
अर्थ
तापलेल्या लोखंडावर पडलेल्या पाण्याचा मागमूस सुद्धा राहात नाही. [पण] तेच पाणि जर कमळाच्या पानावर असले तर मोत्याच्या आकाराचे [सुंदर ] दिसते. तेच [पाणि ] स्वाती नक्षत्राच्या पावसात समुद्रात दोन शिम्पल्यांमध्ये पोचले तर त्याचं सुंदर मोती तयार होतो. सामान्यतः उत्कृष्ट , मध्यम आणि हीन अशा अवस्था सहवासामुळे लाभत असतात.
हा श्लोक राजा भतृहरीच्या नीतिशतकातला आहे.
मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते ।
स्वात्यां सागरशुक्तिमध्यपतितं सन्मौक्तिकं जायते
प्रायेणोत्तममध्यमाधमदशा संसर्गतो जायते ॥
अर्थ
तापलेल्या लोखंडावर पडलेल्या पाण्याचा मागमूस सुद्धा राहात नाही. [पण] तेच पाणि जर कमळाच्या पानावर असले तर मोत्याच्या आकाराचे [सुंदर ] दिसते. तेच [पाणि ] स्वाती नक्षत्राच्या पावसात समुद्रात दोन शिम्पल्यांमध्ये पोचले तर त्याचं सुंदर मोती तयार होतो. सामान्यतः उत्कृष्ट , मध्यम आणि हीन अशा अवस्था सहवासामुळे लाभत असतात.
हा श्लोक राजा भतृहरीच्या नीतिशतकातला आहे.
१८३. ईर्षुर्धृणी नसन्तुष्टः क्रोधनो नित्यशङ्कितः ।
१८३. ईर्षुर्धृणी नसन्तुष्टः क्रोधनो नित्यशङ्कितः ।
परभाग्योपजीवी च षडेते नित्यदुःखिताः ॥
अर्थ
[सतत दुसऱ्याशी ] स्पर्धा [तुलना] करणारा, [फार ] सहानुभूति बाळगणारा. असमाधानी, सतत भिणारा [किंवा शंका काढणारा ] दुसऱ्याच्या आश्रयाने राहणारा असे सहा जण [नेहेमी ] दुःखी असतात.
विदुर नीति. संस्कृत मधे शंक धातूचा अर्थ भिणे असा आहे.
परभाग्योपजीवी च षडेते नित्यदुःखिताः ॥
अर्थ
[सतत दुसऱ्याशी ] स्पर्धा [तुलना] करणारा, [फार ] सहानुभूति बाळगणारा. असमाधानी, सतत भिणारा [किंवा शंका काढणारा ] दुसऱ्याच्या आश्रयाने राहणारा असे सहा जण [नेहेमी ] दुःखी असतात.
विदुर नीति. संस्कृत मधे शंक धातूचा अर्थ भिणे असा आहे.
१८२. वस्त्रदानफलं राज्यं पादुकाभ्यां च वाहनम् ।
१८२. वस्त्रदानफलं राज्यं पादुकाभ्यां च वाहनम् ।
ताम्बूलाद्भोगमाप्नोति अन्नदानात्फलत्रयम् ॥
अर्थ
वस्त्र दान केल्याने राज्य [ मिळते ] पादुका [चपला ] दिल्याने वाहन [मिळेल] विडा दिल्याने विषय प्राप्त होतात अन्नदान केल्याने तिन्ही गोष्टी मिळतात.
ताम्बूलाद्भोगमाप्नोति अन्नदानात्फलत्रयम् ॥
अर्थ
वस्त्र दान केल्याने राज्य [ मिळते ] पादुका [चपला ] दिल्याने वाहन [मिळेल] विडा दिल्याने विषय प्राप्त होतात अन्नदान केल्याने तिन्ही गोष्टी मिळतात.
Monday, June 7, 2010
१८१. खलः सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यति |
१८१. खलः सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यति |
आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यति ||
अर्थ = दुष्ट मनुष्य दुसऱ्याचे दोष मोहोरी एवढे असले तरी पाहतो. [ नावे ठेवतो ] पण आपले दोष बेलफळा एवढे असले तरी दिसत असूनही न पहिल्यासारखे करतो.
आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यति ||
अर्थ = दुष्ट मनुष्य दुसऱ्याचे दोष मोहोरी एवढे असले तरी पाहतो. [ नावे ठेवतो ] पण आपले दोष बेलफळा एवढे असले तरी दिसत असूनही न पहिल्यासारखे करतो.
१८०. उष्ट्राणां च गृहे लग्नं गर्दभाः शान्तिपाठकाः |
१८०. उष्ट्राणां च गृहे लग्नं गर्दभाः शान्तिपाठकाः |
परस्परं प्रशंसन्ति अहो रूपमहो ध्वनिः ||
अर्थ
काही वेळा अगदी क्षुल्लक अशा माणसांची गाठ पडते आणि अशासारख्या गोष्टी घडतात. उंटाच्या घरी लग्न [होतं आणि] गाढव पुरोहित असते. त्यामुळे ते एकमेकांचे कौतुक करतात. [गाढवं म्हणतात ] काय रूप आहे उंट म्हणतात काय आवाज आहे.
परस्परं प्रशंसन्ति अहो रूपमहो ध्वनिः ||
अर्थ
काही वेळा अगदी क्षुल्लक अशा माणसांची गाठ पडते आणि अशासारख्या गोष्टी घडतात. उंटाच्या घरी लग्न [होतं आणि] गाढव पुरोहित असते. त्यामुळे ते एकमेकांचे कौतुक करतात. [गाढवं म्हणतात ] काय रूप आहे उंट म्हणतात काय आवाज आहे.
Saturday, June 5, 2010
१७९. न गणस्याग्रतो गच्छेत्सिद्धे कार्ये समं फलम् |
१७९. न गणस्याग्रतो गच्छेत्सिद्धे कार्ये समं फलम् |
यदि कार्यविपत्तिः स्यात् मुखरस्तत्र हन्यते ||
अर्थ
जमावाच्या पुढे [मोर्चात प्रथम] जाऊ नये. काम झालं तर सगळ्यांना सारखाच वाटा मिळतो. [म्हणजे फायदा असं काहीच नाही] पण काही उलट घडलं तर पुढचा माणूस मारला जातो.
यदि कार्यविपत्तिः स्यात् मुखरस्तत्र हन्यते ||
अर्थ
जमावाच्या पुढे [मोर्चात प्रथम] जाऊ नये. काम झालं तर सगळ्यांना सारखाच वाटा मिळतो. [म्हणजे फायदा असं काहीच नाही] पण काही उलट घडलं तर पुढचा माणूस मारला जातो.
१७८. 'भिक्षुः क्वास्ति' ; 'बलेर्मखे' ; 'पशुपतिः' ; 'किं नास्त्यसौ गोकुले?'; मुग्धे; पन्नगभूषणः'; 'सखि सदा शेते च तस्योपरि |
१७८. 'भिक्षुः क्वास्ति' ; 'बलेर्मखे' ; 'पशुपतिः' ; 'किं नास्त्यसौ गोकुले?'; मुग्धे; पन्नगभूषणः'; 'सखि सदा शेते च तस्योपरि |
'आर्ये; मुञ्च विषादमाशु '; 'कमले; नाहं प्रकृत्या चला चेत्थं वै गिरिजासमुद्रसुतयोः संभाषणं पातु वः ||
अर्थ
लक्ष्मी व पार्वती यांच्यातील हा कल्पित संवाद आहे लक्ष्मी पार्वतीला खिजवण्याचा प्रयत्न करते आणि पार्वती ते तिच्यावरच उलटवते.
लक्ष्मी विचारते 'भिक्षा मागणारा [शंकर ] कोठे आहे ?' ; 'बळीच्या यज्ञात ' [विष्णूने बळीकडे याचना केली ] 'पशुपति ग ' [शंकराचा हेटाळणीने उल्लेख ] ; 'तो गोकुळात नाही काय? ' [श्रीकृष्ण गाई राखत ]; 'अग वेडे ; मी पन्नगभूषण [साप हेच अलंकार घालणारा] विचारतेय'; 'सखि तो नेहमी त्याच्यावरच झोपतो ' [शेषशायी विष्णु ] ताई खेद सोडून दे [ किंवा विष खाणाऱ्या शंकराला सोडून दे ]'; 'कमले; मी स्वभावाने चंचल नाही' अशा प्रकारचा हिमालयकन्या पार्वती आणि समुद्रकन्या लक्ष्मी यांच्यातील संवाद तुमचे संरक्षण करो.
'आर्ये; मुञ्च विषादमाशु '; 'कमले; नाहं प्रकृत्या चला चेत्थं वै गिरिजासमुद्रसुतयोः संभाषणं पातु वः ||
अर्थ
लक्ष्मी व पार्वती यांच्यातील हा कल्पित संवाद आहे लक्ष्मी पार्वतीला खिजवण्याचा प्रयत्न करते आणि पार्वती ते तिच्यावरच उलटवते.
लक्ष्मी विचारते 'भिक्षा मागणारा [शंकर ] कोठे आहे ?' ; 'बळीच्या यज्ञात ' [विष्णूने बळीकडे याचना केली ] 'पशुपति ग ' [शंकराचा हेटाळणीने उल्लेख ] ; 'तो गोकुळात नाही काय? ' [श्रीकृष्ण गाई राखत ]; 'अग वेडे ; मी पन्नगभूषण [साप हेच अलंकार घालणारा] विचारतेय'; 'सखि तो नेहमी त्याच्यावरच झोपतो ' [शेषशायी विष्णु ] ताई खेद सोडून दे [ किंवा विष खाणाऱ्या शंकराला सोडून दे ]'; 'कमले; मी स्वभावाने चंचल नाही' अशा प्रकारचा हिमालयकन्या पार्वती आणि समुद्रकन्या लक्ष्मी यांच्यातील संवाद तुमचे संरक्षण करो.
१७७. 'हे हेरम्ब'; 'किमम्ब'; 'रोदिषि कुतः'; 'कर्णौ लुठत्यग्निभूः'; 'किं ते स्कन्द विचेष्टिम्? मम पुरा संख्या कृता चक्षुषाम्'; |
१७७. 'हे हेरम्ब'; 'किमम्ब'; 'रोदिषि कुतः'; 'कर्णौ लुठत्यग्निभूः'; 'किं ते स्कन्द विचेष्टिम्? मम पुरा संख्या कृता चक्षुषाम्'; |
'नैतत्तेप्युचितं गजास्य; चरितं'; नासां मिमीतेऽम्ब मे' तावेवं सहसा विलोक्य हसितव्यग्रा शिवा पातु वः ||
अर्थ
अरे गजानना, काय आई?, रडतोयस का? हा स्कन्द [कार्तिकेय] माझ्या कानाला लोंबकळतोय. हा काय रे स्कंदा तुझा खोडकरपणा? प्रथम [ह्यानी] माझे डोळे मोजले. गजानना हे तुझं बरोबर नाही. हं आई त्यानी माझे नाक [सोंडेची लांबी] मोजली. अशा प्रकारे भांडणार्या त्यांना पाहून हसू कोसळलेली पार्वती तुमचे रक्षण करो.
'नैतत्तेप्युचितं गजास्य; चरितं'; नासां मिमीतेऽम्ब मे' तावेवं सहसा विलोक्य हसितव्यग्रा शिवा पातु वः ||
अर्थ
अरे गजानना, काय आई?, रडतोयस का? हा स्कन्द [कार्तिकेय] माझ्या कानाला लोंबकळतोय. हा काय रे स्कंदा तुझा खोडकरपणा? प्रथम [ह्यानी] माझे डोळे मोजले. गजानना हे तुझं बरोबर नाही. हं आई त्यानी माझे नाक [सोंडेची लांबी] मोजली. अशा प्रकारे भांडणार्या त्यांना पाहून हसू कोसळलेली पार्वती तुमचे रक्षण करो.
Wednesday, June 2, 2010
१७६. आपद्गतं हससि किं द्रविणान्धमूढ: लक्ष्मीः स्थिरा न भवतीति किमत्र चित्रम् |
१७६. आपद्गतं हससि किं द्रविणान्धमूढ: लक्ष्मीः स्थिरा न भवतीति किमत्र चित्रम् |
एतान् प्रपश्यसि घटान् जलयन्त्रचक्रे रिक्ता भवन्ति भरिता भरिताश्च रिक्ताः ||
अर्थ
संपत्तीने अंध झालेल्या [गर्विष्ठ] मूर्खा, संकटात सापडलेल्या या [गरीब माणसाला] तू का हसत आहेस? अरे लक्ष्मी [कधी कोणाकडे] कायम राहत नाही यात आश्चर्य काय? रहाटगाडग्याच्या चाकावर असलेले हे घडे तू पाहतच आहेस, की रिकामे असलेले घडे भरतात आणि भरलेले रिकामे होतात.
एतान् प्रपश्यसि घटान् जलयन्त्रचक्रे रिक्ता भवन्ति भरिता भरिताश्च रिक्ताः ||
अर्थ
संपत्तीने अंध झालेल्या [गर्विष्ठ] मूर्खा, संकटात सापडलेल्या या [गरीब माणसाला] तू का हसत आहेस? अरे लक्ष्मी [कधी कोणाकडे] कायम राहत नाही यात आश्चर्य काय? रहाटगाडग्याच्या चाकावर असलेले हे घडे तू पाहतच आहेस, की रिकामे असलेले घडे भरतात आणि भरलेले रिकामे होतात.
Tuesday, June 1, 2010
१७५. न धैर्येण विना लक्ष्मीः न शौर्येण विना जयः |
१७५. न धैर्येण विना लक्ष्मीः न शौर्येण विना जयः |
न ज्ञानेन विना मोक्षो न दानेन विना यशः ||
अर्थ
धीराने [प्रयत्न केल्याशिवाय] संपत्ती मिळत नाही. पराक्रमाशिवाय विजय होत नाही. [तत्व] ज्ञान झाल्याशिवाय मोक्ष मिळत नाही. दान केल्याशिवाय कीर्ति मिळत नाही.
न ज्ञानेन विना मोक्षो न दानेन विना यशः ||
अर्थ
धीराने [प्रयत्न केल्याशिवाय] संपत्ती मिळत नाही. पराक्रमाशिवाय विजय होत नाही. [तत्व] ज्ञान झाल्याशिवाय मोक्ष मिळत नाही. दान केल्याशिवाय कीर्ति मिळत नाही.
१७४. क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयेत् |
१७४. क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयेत् |
क्षणत्यागे कुतो विद्या कणत्यागे कुतो धनम् ||
अर्थ
[प्रत्येक] क्षण [उपयोगात आणून] विद्या मिळवावी, [प्रत्येक] कण [वापरून] संपत्ती मिळवावी. क्षण वाया घालवल्यास विद्या कोठून [मिळणार?] कण वाया घालवल्यास संपत्ती कशी साठणार?
क्षणत्यागे कुतो विद्या कणत्यागे कुतो धनम् ||
अर्थ
[प्रत्येक] क्षण [उपयोगात आणून] विद्या मिळवावी, [प्रत्येक] कण [वापरून] संपत्ती मिळवावी. क्षण वाया घालवल्यास विद्या कोठून [मिळणार?] कण वाया घालवल्यास संपत्ती कशी साठणार?
१७३. उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे शत्रुसङ्कटे |
१७३. उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे शत्रुसङ्कटे |
राजद्वारे श्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ||
अर्थ
आनंदाचे प्रसंगी, दुष्काळात, शत्रूने हल्ला केला असता, राजदरबारात, स्मशानात [म्हणजे सर्व सुख, दुःखाच्या वेळी] जो आपल्या जवळ राहतो तो [खरा] बांधव होय.
राजद्वारे श्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ||
अर्थ
आनंदाचे प्रसंगी, दुष्काळात, शत्रूने हल्ला केला असता, राजदरबारात, स्मशानात [म्हणजे सर्व सुख, दुःखाच्या वेळी] जो आपल्या जवळ राहतो तो [खरा] बांधव होय.
१७२. नलिकागतमपि कुटिलं न भवति सरलं शुनः पुच्छम् |
१७२. नलिकागतमपि कुटिलं न भवति सरलं शुनः पुच्छम् |
तद्वत् खलजनहृदयं बोधितमपि नैव याति माधुर्यम् ||
अर्थ
[ज्याप्रमाणे] कुत्र्याचे वाकडे शेपूट नळीत घातले तरी सरळ होत नाही, त्याप्रमाणे दुष्ट मनुष्याचे मन उपदेश करूनही मधुर [चांगले] होत नाही.
तद्वत् खलजनहृदयं बोधितमपि नैव याति माधुर्यम् ||
अर्थ
[ज्याप्रमाणे] कुत्र्याचे वाकडे शेपूट नळीत घातले तरी सरळ होत नाही, त्याप्रमाणे दुष्ट मनुष्याचे मन उपदेश करूनही मधुर [चांगले] होत नाही.
१७१. वह्निस्तस्य जलायते जलनिधिः कुल्यायते तत्क्षणान्मेरुः स्वल्पशिलायते मृगपतेः संघः कुरङ्गायते |
१७१. वह्निस्तस्य जलायते जलनिधिः कुल्यायते तत्क्षणान्मेरुः स्वल्पशिलायते मृगपतेः संघः कुरङ्गायते |
व्यालो माल्यगुणायते विषरसः पीयूषवर्षायते यस्याङ्गेऽखिललोकवल्लभतमं शीलं समुन्मीलति ||
अर्थ
सर्व जगाला अत्यंत प्रिय असणारे शील [चारित्र्य] ज्याने विकसित केले आहे, त्याच्या बाबतीत अग्नी हा पाण्या [प्रमाणे शीतल] बनतो, समुद्र लहान डबक्या प्रमाणे [लहानसा] होतो, मेरू लगेचच लहान ढेकळा प्रमाणे होतो, सिंहाचा कळप हरणांसारखा [क्रूरता सोडून देतो] होतो, साप फुलांच्या हारासारखा [आनंददायी] होतो ,विष अमृता प्रमाणे बनते.
राजा भतृहरीच्या नीतिशतकातील हा श्लोक आहे.
व्यालो माल्यगुणायते विषरसः पीयूषवर्षायते यस्याङ्गेऽखिललोकवल्लभतमं शीलं समुन्मीलति ||
अर्थ
सर्व जगाला अत्यंत प्रिय असणारे शील [चारित्र्य] ज्याने विकसित केले आहे, त्याच्या बाबतीत अग्नी हा पाण्या [प्रमाणे शीतल] बनतो, समुद्र लहान डबक्या प्रमाणे [लहानसा] होतो, मेरू लगेचच लहान ढेकळा प्रमाणे होतो, सिंहाचा कळप हरणांसारखा [क्रूरता सोडून देतो] होतो, साप फुलांच्या हारासारखा [आनंददायी] होतो ,विष अमृता प्रमाणे बनते.
राजा भतृहरीच्या नीतिशतकातील हा श्लोक आहे.
१७०. अहो दुर्जनसंसर्गान्मानहानिः पदे पदे |
१७०. अहो दुर्जनसंसर्गान्मानहानिः पदे पदे |
पावको लोहासङ्गेन मुद्गरैरभिहन्यते ||
अर्थ
दुष्ट माणसाच्या सहवासाने पावलोपावली अपमान होतो. [लोखंड गरम करतात तेंव्हा] पावकाला [पवित्र अशा अग्नीला सुद्धा] लोखंडाच्या सहवासामुळे मोगरीचे [घण] तडाखे खावे लागतात.
पावको लोहासङ्गेन मुद्गरैरभिहन्यते ||
अर्थ
दुष्ट माणसाच्या सहवासाने पावलोपावली अपमान होतो. [लोखंड गरम करतात तेंव्हा] पावकाला [पवित्र अशा अग्नीला सुद्धा] लोखंडाच्या सहवासामुळे मोगरीचे [घण] तडाखे खावे लागतात.
१६९. हीयते हि मतिस्तात हीनैः सह समागमात् |
१६९. हीयते हि मतिस्तात हीनैः सह समागमात् |
समैश्च समतामेति विशिष्टैश्च विशिष्टताम् ||
अर्थ
बाळा, हलक्या [किंवा कमी बुद्धी असलेल्याच्या] सहवासाने बुद्धीचा क्षय होतो. बरोबरीच्या [आपल्या सारख्याच लोकांच्या] सहवासाने तेवढीच राहते आणि [खूप] विशेष लोकांच्या सहवासाने अधिक चांगली बनते.
समैश्च समतामेति विशिष्टैश्च विशिष्टताम् ||
अर्थ
बाळा, हलक्या [किंवा कमी बुद्धी असलेल्याच्या] सहवासाने बुद्धीचा क्षय होतो. बरोबरीच्या [आपल्या सारख्याच लोकांच्या] सहवासाने तेवढीच राहते आणि [खूप] विशेष लोकांच्या सहवासाने अधिक चांगली बनते.
Friday, May 28, 2010
१६८. द्राक्षा म्लानमुखी जाता शर्करा चाश्मतां गता |
१६८. द्राक्षा म्लानमुखी जाता शर्करा चाश्मतां गता |
सुभाषितरसस्याग्रे सुधा भीता दिवं गता ||
अर्थ
सुभाषिताची माधुरी [पाहिल्यावर आपण त्याच्यापुढे काहीच नाही म्हणून ] द्राक्ष काळवंडली, साखरेचा दगड बनला, अमृत तर घाबरून स्वर्गात निघून गेलं.
सुभाषितरसस्याग्रे सुधा भीता दिवं गता ||
अर्थ
सुभाषिताची माधुरी [पाहिल्यावर आपण त्याच्यापुढे काहीच नाही म्हणून ] द्राक्ष काळवंडली, साखरेचा दगड बनला, अमृत तर घाबरून स्वर्गात निघून गेलं.
१६७. साहित्यसंगीतकलाविहीनः साक्षात्पशुः पुच्छविषाणहीनः |
१६७. साहित्यसंगीतकलाविहीनः साक्षात्पशुः पुच्छविषाणहीनः |
तृणं न खादन्नपि जीवमानस्तद्भागधेयं परमं पशूनाम् ||
अर्थ
ज्याला साहित्य, गाणं किंवा एखादी कला येत नाही, तो माणूस म्हणजे शेपूट आणि शिंग नसलेला पशूच होय. तो गवत न खाता जगतो हे पशूंच मोठंच भाग्य आहे.
तृणं न खादन्नपि जीवमानस्तद्भागधेयं परमं पशूनाम् ||
अर्थ
ज्याला साहित्य, गाणं किंवा एखादी कला येत नाही, तो माणूस म्हणजे शेपूट आणि शिंग नसलेला पशूच होय. तो गवत न खाता जगतो हे पशूंच मोठंच भाग्य आहे.
Thursday, May 27, 2010
१६६. लक्ष्मीवन्तो न जानन्ति प्रायेण परवेदनाम् |
१६६. लक्ष्मीवन्तो न जानन्ति प्रायेण परवेदनाम् |
शेषे धराभरक्रान्ते शेते नारायणः सुखम् ||
अर्थ
श्रीमंत लोकांना सहसा दुसऱ्याचं दुःख समजत नाहीत. [जसं] पृथ्वीच्या ओझ्याने थकलेल्या शेषावर नारायण खुशाल झोपून राहतो.
शेषे धराभरक्रान्ते शेते नारायणः सुखम् ||
अर्थ
श्रीमंत लोकांना सहसा दुसऱ्याचं दुःख समजत नाहीत. [जसं] पृथ्वीच्या ओझ्याने थकलेल्या शेषावर नारायण खुशाल झोपून राहतो.
१६५. तृणादपि लघुस्तूलः तूलादपि च याचकः |
१६५. तृणादपि लघुस्तूलः तूलादपि च याचकः |
वायुना किं न नीतोऽसौ मामयं प्रार्थयेदिति ||
अर्थ
गवतापेक्षाही कापूस हलका असतो, कापसापेक्षा याचक क्षुद्र असतो. [मग प्रश्न असा पडतो की] वाऱ्याने त्याला उडवले कसे नाही? तर माझ्याजवळ काहीतरी मागेल म्हणून.
वायुना किं न नीतोऽसौ मामयं प्रार्थयेदिति ||
अर्थ
गवतापेक्षाही कापूस हलका असतो, कापसापेक्षा याचक क्षुद्र असतो. [मग प्रश्न असा पडतो की] वाऱ्याने त्याला उडवले कसे नाही? तर माझ्याजवळ काहीतरी मागेल म्हणून.
१६४. पुराणमित्येव न साधु सर्वं न चापि नवमित्यवद्यम् |
१६४. पुराणमित्येव न साधु सर्वं न चापि नवमित्यवद्यम् |
सन्तः परीक्ष्यान्यतरद्भजन्ते मूढः परप्रत्ययनेयबुद्धिः ||
अर्थ
सर्वच जुन्या गोष्टी चांगल्या नसतात किंवा नवीन आहे म्हणून वाईट पण नसतात. सज्जन लोक विचारपूर्वक त्यापैकी जे चांगलं असेल त्याची निवड करतात. मूर्ख मात्र दुसऱ्याच्या सांगण्याप्रमाणे [चांगलं वाईट] ठरवतात.
मालविकाग्निमित्र या कालिदासाच्या नाटकातील पहिल्या अंकातला हा श्लोक आहे.
सन्तः परीक्ष्यान्यतरद्भजन्ते मूढः परप्रत्ययनेयबुद्धिः ||
अर्थ
सर्वच जुन्या गोष्टी चांगल्या नसतात किंवा नवीन आहे म्हणून वाईट पण नसतात. सज्जन लोक विचारपूर्वक त्यापैकी जे चांगलं असेल त्याची निवड करतात. मूर्ख मात्र दुसऱ्याच्या सांगण्याप्रमाणे [चांगलं वाईट] ठरवतात.
मालविकाग्निमित्र या कालिदासाच्या नाटकातील पहिल्या अंकातला हा श्लोक आहे.
१६३. दूरेऽपि श्रुत्वा भवदीयकीर्तिं कर्णौ हि त्रृप्तौ न च चक्षुषी मे |
१६३. दूरेऽपि श्रुत्वा भवदीयकीर्तिं कर्णौ हि त्रृप्तौ न च चक्षुषी मे |
तयोर्विवादं परिहर्तुकामः समागतोऽहं तव दर्शनाय ||
अर्थ
खूप लांबवरून आपली कीर्ति ऐकून कानांच समाधान झालं पण [ आपलं दर्शन लांबून होऊ शकत नसल्याने] डोळे मात्र अतृप्त राहिले. [म्हणून] त्याचं भांडण होऊ लागलं ते मिटवण्यासाठी मी [आपल्या दर्शनाने डोळ्यांना सुखी करण्यासाठी] आलो आहे.
तयोर्विवादं परिहर्तुकामः समागतोऽहं तव दर्शनाय ||
अर्थ
खूप लांबवरून आपली कीर्ति ऐकून कानांच समाधान झालं पण [ आपलं दर्शन लांबून होऊ शकत नसल्याने] डोळे मात्र अतृप्त राहिले. [म्हणून] त्याचं भांडण होऊ लागलं ते मिटवण्यासाठी मी [आपल्या दर्शनाने डोळ्यांना सुखी करण्यासाठी] आलो आहे.
१६२. स्वभावं न जहात्येव साधुरापद्गतोऽपि सन् |
१६२. स्वभावं न जहात्येव साधुरापद्गतोऽपि सन् |
कर्पूरः पावकस्पृष्टः सौरभं लभतेतराम् ||
अर्थ
संकट कोसळलं म्हणून सज्जन स्वतःचा [सुस्वभाव] कधीहि सोडत नाही. कापाराला अग्नीचा स्पर्श झाला [जळून नाहीसा होण्याची वेळ आली तर उलट] तरी तो अधिकच सुगंधित होतो.
कर्पूरः पावकस्पृष्टः सौरभं लभतेतराम् ||
अर्थ
संकट कोसळलं म्हणून सज्जन स्वतःचा [सुस्वभाव] कधीहि सोडत नाही. कापाराला अग्नीचा स्पर्श झाला [जळून नाहीसा होण्याची वेळ आली तर उलट] तरी तो अधिकच सुगंधित होतो.
१६१. याचना हि पुरुषस्य महत्वं नाशयत्यखिलमेव तथा हि |
१६१. याचना हि पुरुषस्य महत्वं नाशयत्यखिलमेव तथा हि |
सद्य एव भगवानपि विष्णुः वामनो भवति याचितुमिच्छन् ||
अर्थ
[एखादी गोष्ट] मागण्यामुळे माणसाचे मोठेपण पूर्णपणे नाहीसे होते भगवान [म्हणजे अष्ट ऐश्वर्ये असणारा] विष्णु सुद्धा याचना करताना वामन [लहान, वामन या शब्दाचा अर्थ बुटका असा आहे.] झाला.
सद्य एव भगवानपि विष्णुः वामनो भवति याचितुमिच्छन् ||
अर्थ
[एखादी गोष्ट] मागण्यामुळे माणसाचे मोठेपण पूर्णपणे नाहीसे होते भगवान [म्हणजे अष्ट ऐश्वर्ये असणारा] विष्णु सुद्धा याचना करताना वामन [लहान, वामन या शब्दाचा अर्थ बुटका असा आहे.] झाला.
Sunday, May 23, 2010
१६०. भारतं पञ्चमो वेदः सुपुत्रः सप्तमो रसः |
१६०. भारतं पञ्चमो वेदः सुपुत्रः सप्तमो रसः |
दाता पञ्चदशं रत्नं जामातो दशमो ग्रहः ||
अर्थ
महाभारत हे पाचवा वेद [वेदा इतका पवित्र]आहे. चांगला मुलगा सातवा रस आहे.[अन्नातल्या षड्रसांप्रमाणे सुख देतो]. उदार मनुष्य हे पंधरावे रत्नच आहे. जावई नऊ ग्रहांप्रमाणे दहावा ग्रहच आहे. [मंगळ, शनी वगैरे ग्रहांप्रमाणे त्रास देऊ शकतो.]
दाता पञ्चदशं रत्नं जामातो दशमो ग्रहः ||
अर्थ
महाभारत हे पाचवा वेद [वेदा इतका पवित्र]आहे. चांगला मुलगा सातवा रस आहे.[अन्नातल्या षड्रसांप्रमाणे सुख देतो]. उदार मनुष्य हे पंधरावे रत्नच आहे. जावई नऊ ग्रहांप्रमाणे दहावा ग्रहच आहे. [मंगळ, शनी वगैरे ग्रहांप्रमाणे त्रास देऊ शकतो.]
Hindi translation:
"महाभारत पाँचवाँ वेद है, जो वेद जितना ही पवित्र है। अच्छा पुत्र सातवाँ रस है, जो भोजन के छह रसों की तरह आनंद देता है। उदार व्यक्ति पंद्रहवाँ रत्न है। दामाद, नौ ग्रहों के समान, मानो दसवाँ ग्रह ही है, जो मंगल और शनि जैसे ग्रहों की भाँति कष्ट भी दे सकता है।"
English translation:
"The Mahabharata is the fifth Veda, as sacred as the Vedas themselves. A good son is like the seventh taste, giving joy just as the six flavors in food do. A generous person is the fifteenth gem. A son-in-law is like the tenth planet among the nine, capable of causing trouble like Mars or Saturn."
१५९. रिक्तपाणिर्न पश्येत् राजानं देवतां गुरुम् |
१५९. रिक्तपाणिर्न पश्येत् राजानं देवतां गुरुम् |
दैवज्ञं भिषजं मित्रं फलेन फलमादिशेत् ||
अर्थ
राजा, देव, गुरु, ज्योतिषी, वैद्य आणि मित्र यांच्याकडे रिकाम्या हाताने जाऊ नये. काही वस्तू, फळ देऊन त्याचं फळ मिळवावे.
दैवज्ञं भिषजं मित्रं फलेन फलमादिशेत् ||
अर्थ
राजा, देव, गुरु, ज्योतिषी, वैद्य आणि मित्र यांच्याकडे रिकाम्या हाताने जाऊ नये. काही वस्तू, फळ देऊन त्याचं फळ मिळवावे.
Saturday, May 22, 2010
१५८. मलिनैरलकैरेतैः शुक्लत्वं प्रकटीकृतम् |
१५८. मलिनैरलकैरेतैः शुक्लत्वं प्रकटीकृतम् |
तद्रोषादिव निर्याता वदनाद्रदनावलिः ||
अर्थ
कवि म्हातारपणाचे वर्णन करतो. मळकट [काळ्या] केसांचे पांढरे केस झाले. त्याचा राग येऊन की काय दाताची कवळी तोंडातून निघून गेली. [पांढरे असणं हा दातांचा गुण केसांनी चोरला अस वाटून रागावून दात निघून गेले.]
तद्रोषादिव निर्याता वदनाद्रदनावलिः ||
अर्थ
कवि म्हातारपणाचे वर्णन करतो. मळकट [काळ्या] केसांचे पांढरे केस झाले. त्याचा राग येऊन की काय दाताची कवळी तोंडातून निघून गेली. [पांढरे असणं हा दातांचा गुण केसांनी चोरला अस वाटून रागावून दात निघून गेले.]
१५७. दर्शने स्पर्शने वाऽपि श्रवणे भाषणेऽपि वा |
१५७. दर्शने स्पर्शने वाऽपि श्रवणे भाषणेऽपि वा |
यत्र द्रवत्यन्तरङ्गं स स्नेह इति कथ्यते ||
अर्थ
जीला [व्यक्ति नुसती] पाहिल्यावर, तिला नुसता स्पर्श केला तरी, तिचं बोलण ऐकून, तिच्या बद्दल गोष्टी ऐकून, तिच्याशी बोलून किंवा तिच्याबद्दल बोलून मनात भावना तरंग [तिच्याबद्दल चांगले] उठतात असं असेल, तर त्याला प्रेम असं म्हणतात.
यत्र द्रवत्यन्तरङ्गं स स्नेह इति कथ्यते ||
अर्थ
जीला [व्यक्ति नुसती] पाहिल्यावर, तिला नुसता स्पर्श केला तरी, तिचं बोलण ऐकून, तिच्या बद्दल गोष्टी ऐकून, तिच्याशी बोलून किंवा तिच्याबद्दल बोलून मनात भावना तरंग [तिच्याबद्दल चांगले] उठतात असं असेल, तर त्याला प्रेम असं म्हणतात.
Friday, May 21, 2010
१५६. यथा गजपतिः श्रान्तश्छायार्थी वृक्षमाश्रितः |
१५६. यथा गजपतिः श्रान्तश्छायार्थी वृक्षमाश्रितः |
विश्रम्य तं द्रुमं हन्ति तथा नीचः स्वमाश्रयम् ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे थकल्यामुळे झाडाच्या सावलीला आलेला हत्तींचा राजा विश्रांती झाल्यावर [तेच] झाड तोडतो. त्याप्रमाणे दुष्ट मनुष्य आपल्याला मदत करणाऱ्याचा [सुद्धा] नाश करतो.
विश्रम्य तं द्रुमं हन्ति तथा नीचः स्वमाश्रयम् ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे थकल्यामुळे झाडाच्या सावलीला आलेला हत्तींचा राजा विश्रांती झाल्यावर [तेच] झाड तोडतो. त्याप्रमाणे दुष्ट मनुष्य आपल्याला मदत करणाऱ्याचा [सुद्धा] नाश करतो.
Wednesday, May 19, 2010
१५५. चित्ते भ्रान्तिर्जायते मद्यपानाद्भ्रान्ते चित्ते पापचर्यामुपैति |
१५५. चित्ते भ्रान्तिर्जायते मद्यपानाद्भ्रान्ते चित्ते पापचर्यामुपैति |
पापं कृत्वा दुर्गतिं यान्ति मूढास्तस्मान्मद्यं नैव पेयं न पेयम् ||
अर्थ
दारू प्यायल्याने मनात गोंधळ निर्माण होतो. मन थाऱ्यावर नसलं की पापाचरण घडतं. अशा प्रकारे पाप करून मूर्ख लोक नरकात पडतात. त्यामुळे दारू पिऊ नये, मुळीच पिऊ नये.
पापं कृत्वा दुर्गतिं यान्ति मूढास्तस्मान्मद्यं नैव पेयं न पेयम् ||
अर्थ
दारू प्यायल्याने मनात गोंधळ निर्माण होतो. मन थाऱ्यावर नसलं की पापाचरण घडतं. अशा प्रकारे पाप करून मूर्ख लोक नरकात पडतात. त्यामुळे दारू पिऊ नये, मुळीच पिऊ नये.
१५४. शिरसा धार्यमाणोऽपि सोमः सौम्येन शम्भुना |
१५४. शिरसा धार्यमाणोऽपि सोमः सौम्येन शम्भुना |
तथापि कृशतां धत्ते कष्टः खलु पराश्रयः ||
अर्थ
शांत अशा शंकराने चंद्राला डोक्यावर धारण केले असले, [मानाने वागवत असला] तरीही चंद्र बारीक होत जातो. खरोखर दुसऱ्यावर अवलंबून जगणं फार कठीण आहे.
तथापि कृशतां धत्ते कष्टः खलु पराश्रयः ||
अर्थ
शांत अशा शंकराने चंद्राला डोक्यावर धारण केले असले, [मानाने वागवत असला] तरीही चंद्र बारीक होत जातो. खरोखर दुसऱ्यावर अवलंबून जगणं फार कठीण आहे.
Tuesday, May 18, 2010
१५३. मौनं कालविलम्बश्च प्रयाणं भूमिदर्शनम् |
१५३. मौनं कालविलम्बश्च प्रयाणं भूमिदर्शनम् |
भ्रृकुट्यन्यमुखी वार्ता नकारः षड्विधः स्मृतः ||
अर्थ
गप्प बसणे, वेळ लावणे, निघून जाणे, जमिनीकडे बघत बसणे, भुवया वाकड्या करणे, दुसर्याशीच बोलत बसणे अशा सहा रीतींनी नकार दिला जातो.
भ्रृकुट्यन्यमुखी वार्ता नकारः षड्विधः स्मृतः ||
अर्थ
गप्प बसणे, वेळ लावणे, निघून जाणे, जमिनीकडे बघत बसणे, भुवया वाकड्या करणे, दुसर्याशीच बोलत बसणे अशा सहा रीतींनी नकार दिला जातो.
१५२. साक्षरा विपरीताश्चेद्राक्षसा एव केवलम् |
१५२. साक्षरा विपरीताश्चेद्राक्षसा एव केवलम् |
सरसो विपरीतश्चेत्सरसत्वं न मुञ्चति ||
अर्थ
सुशिक्षित [साक्षरा हे बहुवचन आहे] जर उलटले [साक्षरा हा शब्द उलट वाचला] तर राक्षस होतात. [सुशिक्षित उलटले तर राक्षसांप्रमाणे त्रास देतात ,रा-क्ष-सा उलट सा-क्ष-रा ] पण सुसंस्कृत [सरस] उलटले तरी ते सरसत्व [स-र-स उलट स-र-स ] सोडत नाहीत.
सरसो विपरीतश्चेत्सरसत्वं न मुञ्चति ||
अर्थ
सुशिक्षित [साक्षरा हे बहुवचन आहे] जर उलटले [साक्षरा हा शब्द उलट वाचला] तर राक्षस होतात. [सुशिक्षित उलटले तर राक्षसांप्रमाणे त्रास देतात ,रा-क्ष-सा उलट सा-क्ष-रा ] पण सुसंस्कृत [सरस] उलटले तरी ते सरसत्व [स-र-स उलट स-र-स ] सोडत नाहीत.
१५१. मृदोः परिभवो नित्यं वैरं तीक्ष्णस्य नित्यशः |
१५१. मृदोः परिभवो नित्यं वैरं तीक्ष्णस्य नित्यशः |
उत्स्रृज्य तद्द्वयं तस्मान्मध्यां वृत्तिं समाश्रयेत् ||
अर्थ
[फार] मऊपणाने वागलं तर नेहमी अपमान होतो. खूप तापटपणा केला तर [सगळ्यांशी] भांडणं होतात. म्हणून या दोन्ही गोष्टी सोडून [माणसाने] मध्यममार्ग स्वीकारावा.
उत्स्रृज्य तद्द्वयं तस्मान्मध्यां वृत्तिं समाश्रयेत् ||
अर्थ
[फार] मऊपणाने वागलं तर नेहमी अपमान होतो. खूप तापटपणा केला तर [सगळ्यांशी] भांडणं होतात. म्हणून या दोन्ही गोष्टी सोडून [माणसाने] मध्यममार्ग स्वीकारावा.
१५०. अञ्जलिस्थानि पुष्पाणि वासयन्ति करद्वयम् |
१५०. अञ्जलिस्थानि पुष्पाणि वासयन्ति करद्वयम् |
अहो सुमनसां प्रीतिर्वामदक्षिणयोः समा |
अर्थ
ओंजळीतील फुले दोन्ही हातांना सुगंधित करतात. वा ! वा! सुमनाचे [ फुलांसारखे, सुंदर अन्तःकरण असणार्याचे ] प्रेम हे डाव्या उजव्या हातावर [फुलांच्या संदर्भात हात, सज्जनाच्या बाबतीत क्षुद्र व सामर्थ्यवान] सारखेच असते.
अहो सुमनसां प्रीतिर्वामदक्षिणयोः समा |
अर्थ
ओंजळीतील फुले दोन्ही हातांना सुगंधित करतात. वा ! वा! सुमनाचे [ फुलांसारखे, सुंदर अन्तःकरण असणार्याचे ] प्रेम हे डाव्या उजव्या हातावर [फुलांच्या संदर्भात हात, सज्जनाच्या बाबतीत क्षुद्र व सामर्थ्यवान] सारखेच असते.
१४९. पायाद्वो जमदग्निवंशतिलकॉ वीरव्रतालंकृतो रामो नाम मुनीश्वरो नृपवधे भास्वत्कुठारायुधः |
१४९. पायाद्वो जमदग्निवंशतिलकॉ वीरव्रतालंकृतो रामो नाम मुनीश्वरो नृपवधे भास्वत्कुठारायुधः |
येनाशेषहताहिताङ्गरुधिरैः सन्तर्पिताः पूर्वजा भक्त्या चाश्वमखे समुद्रवसना भूर्हन्तकारीकृता ||
अर्थ
ज्याने सर्व वाईट अशा शत्रूंच्या अंगातील रक्ताने आपल्या पूर्वजांचे श्राद्ध केले. [त्याच्या वडिलांना मारले अशा शत्रूंना मारताना ] ज्याचा परशू तळपत होता. पराक्रम हे ज्याचे व्रत होते. असे जमदग्नि कुलशिरोमणि परशुराम नावाचे श्रेष्ठ ऋषी तुमचे रक्षण करोत. असे की ज्यांनी अश्वमेध यज्ञात समुद्रापर्यन्तची सर्व जमीन [यज्ञातल्या पुरोहितांना] दान केली.
येनाशेषहताहिताङ्गरुधिरैः सन्तर्पिताः पूर्वजा भक्त्या चाश्वमखे समुद्रवसना भूर्हन्तकारीकृता ||
अर्थ
ज्याने सर्व वाईट अशा शत्रूंच्या अंगातील रक्ताने आपल्या पूर्वजांचे श्राद्ध केले. [त्याच्या वडिलांना मारले अशा शत्रूंना मारताना ] ज्याचा परशू तळपत होता. पराक्रम हे ज्याचे व्रत होते. असे जमदग्नि कुलशिरोमणि परशुराम नावाचे श्रेष्ठ ऋषी तुमचे रक्षण करोत. असे की ज्यांनी अश्वमेध यज्ञात समुद्रापर्यन्तची सर्व जमीन [यज्ञातल्या पुरोहितांना] दान केली.
Saturday, May 15, 2010
१४८. अर्थागमो नित्यमरोगिता च प्रिया च भार्या प्रियवादिनी च |
१४८. अर्थागमो नित्यमरोगिता च प्रिया च भार्या प्रियवादिनी च |
वश्यश्च पुत्रोऽर्थकरी च विद्या षड् जीवलोकस्य सुखानि राजन् ||
अर्थ
पैसे [नेहमी] मिळणे , कायम तब्येत चांगली असणे , आवडती पत्नी ,आणि ती गोड बोलणारी ,ताब्यात असलेला मुलगा आणि पैसे मिळवून देणारी विद्या , हे राजा , या सहा गोष्टी या जगात सुख देणाऱ्या आहेत.
वश्यश्च पुत्रोऽर्थकरी च विद्या षड् जीवलोकस्य सुखानि राजन् ||
अर्थ
पैसे [नेहमी] मिळणे , कायम तब्येत चांगली असणे , आवडती पत्नी ,आणि ती गोड बोलणारी ,ताब्यात असलेला मुलगा आणि पैसे मिळवून देणारी विद्या , हे राजा , या सहा गोष्टी या जगात सुख देणाऱ्या आहेत.
१४७. वितरति यावद्दाता तावत्सकलोऽपि भवति कलभाषी |
१४७. वितरति यावद्दाता तावत्सकलोऽपि भवति कलभाषी |
विरते पयसि घनेभ्यः शाम्यन्ति शिखण्डिनां ध्वनयः ||
अर्थ
उदार मनुष्य जोपर्यंत दान करत असतो तो पर्यंत सर्वजण [ त्याच्या बद्दल] गोड बोलत असतात. [त्याला गरिबी आल्यावर किंवा तो देत नाही म्हटल्यावर कोणी तसं गोड बोलत नाही.] मोरांचा केकारव ढगातील पाणी संपल्यावर थांबतो.
विरते पयसि घनेभ्यः शाम्यन्ति शिखण्डिनां ध्वनयः ||
अर्थ
उदार मनुष्य जोपर्यंत दान करत असतो तो पर्यंत सर्वजण [ त्याच्या बद्दल] गोड बोलत असतात. [त्याला गरिबी आल्यावर किंवा तो देत नाही म्हटल्यावर कोणी तसं गोड बोलत नाही.] मोरांचा केकारव ढगातील पाणी संपल्यावर थांबतो.
१४६. दुर्बलस्य बलं राजा बालानां रोदनं बलम् |
१४६. दुर्बलस्य बलं राजा बालानां रोदनं बलम् |
बलं मूर्खस्य मौनित्वं चौराणामनृतं बलम् ||
अर्थ
राजा [शासनसंस्था] ही दुबळ्यांची ताकद आहे. लहान मुलांची ताकद म्हणजे त्याचं रडणं. गप्प बसणं ही मूर्खांची ताकद आहे आणि खोटेपणा ही चोरांची ताकद आहे.
बलं मूर्खस्य मौनित्वं चौराणामनृतं बलम् ||
अर्थ
राजा [शासनसंस्था] ही दुबळ्यांची ताकद आहे. लहान मुलांची ताकद म्हणजे त्याचं रडणं. गप्प बसणं ही मूर्खांची ताकद आहे आणि खोटेपणा ही चोरांची ताकद आहे.
१४५. आदानस्य प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः |
१४५. आदानस्य प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः |
क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिबति तद्रसम् ||
अर्थ
देणं , घेणं ,कर्तव्य या गोष्टी लगेच न केल्या तर त्यातील गोडी काळ खाऊन टाकतो.
क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिबति तद्रसम् ||
अर्थ
देणं , घेणं ,कर्तव्य या गोष्टी लगेच न केल्या तर त्यातील गोडी काळ खाऊन टाकतो.
१४४. हालाहलो नैव विषं विषं रमा जनाः परं व्यत्ययमत्र मन्वते |
१४४. हालाहलो नैव विषं विषं रमा जनाः परं व्यत्ययमत्र मन्वते |
निपीय जागर्ति सुखेन तं शिवः स्पृशन्निमां मुह्यति निद्रया हरिः ||
अर्थ
हलाहल हे खरं तर विष नाहीये, लक्ष्मी हीच विषाप्रमाणे आहे. पण लोकांना उलटच वाटतं. ते [हलाहल विष] भरपूर पिऊन भगवान शंकर मजेत जागा राहतो. पण हिला [नुसता] स्पर्श झाल्यावर, विष्णू झोपेमुळे बेसावध होतो. [शेषावर जाऊन चार महिने झोपतो.]
निपीय जागर्ति सुखेन तं शिवः स्पृशन्निमां मुह्यति निद्रया हरिः ||
अर्थ
हलाहल हे खरं तर विष नाहीये, लक्ष्मी हीच विषाप्रमाणे आहे. पण लोकांना उलटच वाटतं. ते [हलाहल विष] भरपूर पिऊन भगवान शंकर मजेत जागा राहतो. पण हिला [नुसता] स्पर्श झाल्यावर, विष्णू झोपेमुळे बेसावध होतो. [शेषावर जाऊन चार महिने झोपतो.]
१४३. गोभिः क्रीडितवान् कृष्णो इति गोसमबुद्धिभिः ।
१४३. गोभिः क्रीडितवान् कृष्णो इति गोसमबुद्धिभिः |
क्रीडत्यद्यापि सा लक्ष्मीरहो देवी पतिव्रता ||
अर्थ
कृष्णाने गाईंबरोबर क्रीडा केली. [गाई रानात नेऊन सांभाळल्या तर] लक्ष्मी एव्हढी पतिव्रता देवी आहे की ती अजूनही गोजाती [बैला] प्रमाणे बुद्धी [मंद] असणार्यांकडेच राहते. [खेळते]
क्रीडत्यद्यापि सा लक्ष्मीरहो देवी पतिव्रता ||
अर्थ
कृष्णाने गाईंबरोबर क्रीडा केली. [गाई रानात नेऊन सांभाळल्या तर] लक्ष्मी एव्हढी पतिव्रता देवी आहे की ती अजूनही गोजाती [बैला] प्रमाणे बुद्धी [मंद] असणार्यांकडेच राहते. [खेळते]
Wednesday, May 12, 2010
१४२. यदा न कुरुते भावं सर्वभुतेष्वमङ्गलम् |
१४२. यदा न कुरुते भावं सर्वभुतेष्वमङ्गलम् |
समदृष्टेस्तदा पुंसः सर्वाः सुखमया दिशः ||
१५ वा श्लोक
अर्थ
जेव्हा मनुष्य कुठल्याही प्राण्याबद्दल वाईट कल्पना करत नाही, त्याची दृष्टी सम असते, तेव्हा त्याला [जगात] सर्व ठिकाणी सुख लाभते.
समदृष्टेस्तदा पुंसः सर्वाः सुखमया दिशः ||
१५ वा श्लोक
अर्थ
जेव्हा मनुष्य कुठल्याही प्राण्याबद्दल वाईट कल्पना करत नाही, त्याची दृष्टी सम असते, तेव्हा त्याला [जगात] सर्व ठिकाणी सुख लाभते.
१४१. न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति |
१४१. न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति |
हविषा कृष्णवर्त्मेव पुनरेवाभिवर्धते ||
अर्थ
वासना या [वस्तूंचा] उपभोग घेतल्याने शान्त [नाहीशा] होत नाहीत. तूप घातल्यावर अग्नी जसा वाढतो तशा त्या वाढतात.
हविषा कृष्णवर्त्मेव पुनरेवाभिवर्धते ||
भागवत नववा स्कंध एकोणिसावा अध्याय १४ वा श्लोक.
अर्थ
वासना या [वस्तूंचा] उपभोग घेतल्याने शान्त [नाहीशा] होत नाहीत. तूप घातल्यावर अग्नी जसा वाढतो तशा त्या वाढतात.
१४०. सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते शुष्कैस्तृणैर्वनगजा बलिनो भवन्ति |
१४०. सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते शुष्कैस्तृणैर्वनगजा बलिनो भवन्ति |
कन्दैः फलैर्मुनिवराः क्षपयन्ति कालं संतोष एव पुरुषस्य परं निधानम् ||
अर्थ
साप हवा खाऊन राहतात पण ते अशक्त नसतात, वाळलेली पाने खाऊन रानटी हत्ती ताकदवान होतात, थोर ऋषी कंदमुळे खाऊन दिवस काढतात समाधान हाच माणसाचा मोठा खजिना आहे.
कन्दैः फलैर्मुनिवराः क्षपयन्ति कालं संतोष एव पुरुषस्य परं निधानम् ||
अर्थ
साप हवा खाऊन राहतात पण ते अशक्त नसतात, वाळलेली पाने खाऊन रानटी हत्ती ताकदवान होतात, थोर ऋषी कंदमुळे खाऊन दिवस काढतात समाधान हाच माणसाचा मोठा खजिना आहे.
Monday, May 10, 2010
१३९. स्वयं पञ्चमुखः पुत्रौ गजाननषडाननौ |
१३९. स्वयं पञ्चमुखः पुत्रौ गजाननषडाननौ |
दिगम्बरः कथं जीवेदन्नपूर्णा न चेद्गृहे ||
अर्थ
[स्वतःला कपडे सुद्धा नाहीत असा ] दिगंबर, [परत खायला] पाच तोंडे, मुलगे तर एक हत्तीचं तोंड असलेला तर दुसर्याला सहा मुखे. मग घरात [पत्नी पार्वती] ही अन्नपूर्णा नसेल, तर [शंकर ] जिवंत तरी कसा राहील?
दिगम्बरः कथं जीवेदन्नपूर्णा न चेद्गृहे ||
अर्थ
[स्वतःला कपडे सुद्धा नाहीत असा ] दिगंबर, [परत खायला] पाच तोंडे, मुलगे तर एक हत्तीचं तोंड असलेला तर दुसर्याला सहा मुखे. मग घरात [पत्नी पार्वती] ही अन्नपूर्णा नसेल, तर [शंकर ] जिवंत तरी कसा राहील?
१३८. 'अम्बा कुप्यति तात मूर्ध्नि विधृता गङ्गेयमुत्सृज्यताम् '
१३८. 'अम्बा कुप्यति तात मूर्ध्नि विधृता गङ्गेयमुत्सृज्यताम् ', 'विद्वन् षण्मुख, का गतिर्मम चिरं मूर्ध्नि स्थितायाः वद '|
कोपवेशवशादशेषवदनैः प्रत्युत्तरं दत्तवान् 'पाथोधिर्जलधिर्पयोधिरुदधिर्वारांनिधिः वारिधिः '||
समस्या : पाथोधिर्जलधिर्पयोधिरुदधिर्वारांनिधिः वारिधिः हे सहा समुद्रवाचक शब्द आहेत.
अर्थ
'बाबा , आई चिडते [म्हणून ] डोक्यावर धारण केलेली ती गंगा फेकून द्या ' [कार्तिकस्वामी म्हणतो ] 'अरे विद्वान सहा मुखे असणाऱ्या [कार्तिकस्वामी ] पुष्कळ कालपर्यंत माझ्या डोक्यावर असलेली [ती ] कोठे बरे जाईल , तूच सांग '[ भगवान शंकर म्हणाले त्यावर ] राग आणि आवेश यांमुळे एकही मुख शिल्लक न ठेवता [सहाही] मुखांनी त्याने उत्तर दिले ' पाथोधिः ................'
कोपवेशवशादशेषवदनैः प्रत्युत्तरं दत्तवान् 'पाथोधिर्जलधिर्पयोधिरुदधिर्वारांनिधिः वारिधिः '||
समस्या : पाथोधिर्जलधिर्पयोधिरुदधिर्वारांनिधिः वारिधिः हे सहा समुद्रवाचक शब्द आहेत.
अर्थ
'बाबा , आई चिडते [म्हणून ] डोक्यावर धारण केलेली ती गंगा फेकून द्या ' [कार्तिकस्वामी म्हणतो ] 'अरे विद्वान सहा मुखे असणाऱ्या [कार्तिकस्वामी ] पुष्कळ कालपर्यंत माझ्या डोक्यावर असलेली [ती ] कोठे बरे जाईल , तूच सांग '[ भगवान शंकर म्हणाले त्यावर ] राग आणि आवेश यांमुळे एकही मुख शिल्लक न ठेवता [सहाही] मुखांनी त्याने उत्तर दिले ' पाथोधिः ................'
१३७. विधे पिधेहि शीतांशुं यावन्नायाति मे प्रियः |
१३७. विधे पिधेहि शीतांशुं यावन्नायाति मे प्रियः |
आगते दयिते कुर्याः शतचन्द्रं नभस्तलम् ||
समस्या : शतचन्द्रं नभस्तलम्
अर्थ
हे ब्रह्मदेवा, माझा प्रियकर येई पर्यंत चंद्राला लपव [नायिकेला चंद्राच्या दर्शनाने विरहाचा त्रास जास्त होतो. म्हणून चन्द्र नाहीसा करायला ती सांगते.] मग तो आल्यावर [वाटल्यास] आकाशात शंभर चन्द्र का आणीनास?
आगते दयिते कुर्याः शतचन्द्रं नभस्तलम् ||
समस्या : शतचन्द्रं नभस्तलम्
अर्थ
हे ब्रह्मदेवा, माझा प्रियकर येई पर्यंत चंद्राला लपव [नायिकेला चंद्राच्या दर्शनाने विरहाचा त्रास जास्त होतो. म्हणून चन्द्र नाहीसा करायला ती सांगते.] मग तो आल्यावर [वाटल्यास] आकाशात शंभर चन्द्र का आणीनास?
Thursday, May 6, 2010
१३६. चलत्तरङ्गरङ्गायां गङ्गायां प्रतिबिम्बितम् |
दुसऱ्या कवीने समस्या अशी सोडवली आहे.
१३६. चलत्तरङ्गरङ्गायां गङ्गायां प्रतिबिम्बितम् |
सचन्द्रं शोभतेऽत्यर्थं शतचन्द्रं नभस्तलम् ||
अर्थ
गंगेच्या अतिशय हालणाऱ्या लाटांवर प्रतिबिंबित झालेल्या. आकाशात चंद्र असल्याने ते शंभर [हालणाऱ्या लाटांमुळे शंभर प्रतिबिंबे पडल्यामुळे] चंद्र असल्याप्रमाणे अतिशय शोभून दिसते.
१३६. चलत्तरङ्गरङ्गायां गङ्गायां प्रतिबिम्बितम् |
सचन्द्रं शोभतेऽत्यर्थं शतचन्द्रं नभस्तलम् ||
अर्थ
गंगेच्या अतिशय हालणाऱ्या लाटांवर प्रतिबिंबित झालेल्या. आकाशात चंद्र असल्याने ते शंभर [हालणाऱ्या लाटांमुळे शंभर प्रतिबिंबे पडल्यामुळे] चंद्र असल्याप्रमाणे अतिशय शोभून दिसते.
१३५. दामोदारकराघातविव्हलीकृतचेतसा |
सुभाषितांचा समस्या हा एक प्रकार आहे. यात कवींची एक प्रकारे परीक्षा होते. श्लोकाच्या चार चरणापैकी एक चरण देऊन तो योग्य दिसेल असे उरलेले चरण रचायचे आणि तो चरण बरेच वेळेला वेगळाच असे. उदा. शतचंद्रम् नभस्तलम् म्हणजे शंभर चंद्रांनी युक्त असे आकाश. आता हे वाक्य शोभून कसे दिसेल? तर एका कवीने ही समस्या अशी सोडवली.
१३५. दामोदारकराघातविव्हलीकृतचेतसा |
दृष्टं चाणूरमल्लेन शतचन्द्रं नभस्तलम् ||
अर्थ
कृष्णाच्या हातांच्या तडाख्यांनी कळवळून गेलेल्या [चीत झाल्याने पाठीवर पडलेल्या] चाणूर मल्लाला आकाशात शंभर चंद्र दिसले. [काजवे चमकल्याने शंभर चंद्र दिसल्या प्रमाणे गरगरले. ]
१३५. दामोदारकराघातविव्हलीकृतचेतसा |
दृष्टं चाणूरमल्लेन शतचन्द्रं नभस्तलम् ||
अर्थ
कृष्णाच्या हातांच्या तडाख्यांनी कळवळून गेलेल्या [चीत झाल्याने पाठीवर पडलेल्या] चाणूर मल्लाला आकाशात शंभर चंद्र दिसले. [काजवे चमकल्याने शंभर चंद्र दिसल्या प्रमाणे गरगरले. ]
१३४. प्रदोषे दीपकश्चन्द्रः प्रभाते दीपको रविः ।
१३४. प्रदोषे दीपकश्चन्द्रः प्रभाते दीपको रविः ।
त्रैलोक्ये दीपको धर्मः सुपुत्रः कुलदीपकः॥
अर्थ
प्रदोषसमयी चंद्रामुळे प्रकाश मिळतो तर दिवसा सूर्यामुळे. तिन्हीलोकात धर्माचरण उपयोगी येते, तर सुपुत्र कुळाचा उद्धार करतो.
१३३. पात्रापात्रविवेकोऽस्ति धेनुपन्नगयोरिव ।
१३३. पात्रापात्रविवेकोऽस्ति धेनुपन्नगयोरिव ।
तृणात्सञ्जायते क्षीरं क्षीरात्सञ्जायते विषम् ॥
अर्थ
(दान देताना) योग्य आणि अयोग्याचा (दान ज्याला देणार त्याचा) विचार गाय आणि सापाप्रमाणे करावा. जसे गाय गवतापासून (गवत खाऊन) दूध निर्माण करते तर साप दुधापासून विष निर्माण करतो. (त्यामुळे सत्पात्री दान करावे असे सुचविले आहे.)
Wednesday, May 5, 2010
१३२. योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनंजय |
१३२. योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनंजय |
सिध्यसिद्धयोः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ||
अर्थ
कर्मयोगाचा अंगीकार करून आसक्ती सोडून कर्तव्य कर. हे अर्जुना फलप्राप्ती आणि काम पुरे न होणे या बाबत तटस्थ असणे, [त्यांचा विचार न करता काम करणे यालाच [कर्म] योग असे म्हणतात.
गीता २ .४८ कर्मयोगाची व्याख्या दुसरी ओळ
सिध्यसिद्धयोः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ||
अर्थ
कर्मयोगाचा अंगीकार करून आसक्ती सोडून कर्तव्य कर. हे अर्जुना फलप्राप्ती आणि काम पुरे न होणे या बाबत तटस्थ असणे, [त्यांचा विचार न करता काम करणे यालाच [कर्म] योग असे म्हणतात.
गीता २ .४८ कर्मयोगाची व्याख्या दुसरी ओळ
१३१. कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन |
१३१. कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन |
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोस्त्वकर्मणि ||
अर्थ
कर्तव्य बजावण्यावर तुझा अधिकार आहे पण फलप्राप्तीवर कधीच नाही. फळावर लक्ष ठेवून काम करू नकोस. आळशीपणा [कर्तव्य टाळण्याकडे] वर प्रेम करू नकोस.
गीता २ .४७ कर्मयोगाची चतुस्सूत्री.
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोस्त्वकर्मणि ||
अर्थ
कर्तव्य बजावण्यावर तुझा अधिकार आहे पण फलप्राप्तीवर कधीच नाही. फळावर लक्ष ठेवून काम करू नकोस. आळशीपणा [कर्तव्य टाळण्याकडे] वर प्रेम करू नकोस.
गीता २ .४७ कर्मयोगाची चतुस्सूत्री.
Tuesday, May 4, 2010
१३०. नाभ्यस्ता भुवि वादिवृंददमनी विद्या विनीतोचिता ।
१३०. नाभ्यस्ता भुवि वादिवृंददमनी विद्या विनीतोचिता ।
खङ्गाग्रैः करिकुंभपीठदलनैर्नाकं न नीतं यशः ॥
कांताकोमलपल्लवाधररसः पीतो न चन्द्रोदये ।
तारुण्यं गतमेव निष्फलमहो शून्यालये दीपवत् ॥॥
ह्या जगामध्ये नम्र माणसांना योग्य,[पर पक्षाच्या] पंडितांच्या समुदायाला पराजित करेल अशा विद्येचाही अभ्यास केला नाही, हत्तीदलांचा नाश तलवारीच्या धारेने करून स्वर्गात कीर्तीही पोहोचवली नाही, [रम्य]अशा संध्याकाळी पत्नीच्या कोमल अशा अधरांची माधुरी पण चाखली नाही तर, अरेरे! उजाड अशा घरामध्ये जळणार्या दिव्याप्रमाणे तारूण्य वायाच गेले.
हा श्लोक भर्तृहरीचा आहे.
खङ्गाग्रैः करिकुंभपीठदलनैर्नाकं न नीतं यशः ॥
कांताकोमलपल्लवाधररसः पीतो न चन्द्रोदये ।
तारुण्यं गतमेव निष्फलमहो शून्यालये दीपवत् ॥॥
ह्या जगामध्ये नम्र माणसांना योग्य,[पर पक्षाच्या] पंडितांच्या समुदायाला पराजित करेल अशा विद्येचाही अभ्यास केला नाही, हत्तीदलांचा नाश तलवारीच्या धारेने करून स्वर्गात कीर्तीही पोहोचवली नाही, [रम्य]अशा संध्याकाळी पत्नीच्या कोमल अशा अधरांची माधुरी पण चाखली नाही तर, अरेरे! उजाड अशा घरामध्ये जळणार्या दिव्याप्रमाणे तारूण्य वायाच गेले.
हा श्लोक भर्तृहरीचा आहे.
१२९. अङ्गं गलितं पलितं मुण्डं दशनविहीनं जातं तुण्डम्|
१२९. अङ्गं गलितं पलितं मुण्डं दशनविहीनं जातं तुण्डम्|
वृद्धो याति गृहीत्वा दण्डं तदपि न मुञ्चत्याशा पिण्डम् ||
अर्थ
शरीर थकले आहे. डोके पांढरे झाले आहे. तोंडात दात नाहीत. म्हातारा काठी घेऊन जात आहे. [इतके म्हातारपण आले तरीहि] हाव माणसाला सोडत नाही.
वृद्धो याति गृहीत्वा दण्डं तदपि न मुञ्चत्याशा पिण्डम् ||
अर्थ
शरीर थकले आहे. डोके पांढरे झाले आहे. तोंडात दात नाहीत. म्हातारा काठी घेऊन जात आहे. [इतके म्हातारपण आले तरीहि] हाव माणसाला सोडत नाही.
हा श्लोक शंकराचार्यांचा आहे
१२८. तैलाद्रक्षेत् जलाद्रक्षेत् रक्षेत् शिथिलबंधनात् ।
१२८. तैलाद्रक्षेत् जलाद्रक्षेत् रक्षेत् शिथिलबंधनात् ।
मूर्खहस्ते न दातव्यमेवं वदति पुस्तकम् ॥
पुस्तक म्हणते की तेलापासून माझे रक्षण करा, पाण्यापासून माझे रक्षण करा, माझे बंध शिथिल होणार नाहीत असे बघा, आणि मूर्ख लोकांच्या हातात मला देऊ नका.
सहभाग : सुनिल काळे
मूर्खहस्ते न दातव्यमेवं वदति पुस्तकम् ॥
पुस्तक म्हणते की तेलापासून माझे रक्षण करा, पाण्यापासून माझे रक्षण करा, माझे बंध शिथिल होणार नाहीत असे बघा, आणि मूर्ख लोकांच्या हातात मला देऊ नका.
सहभाग : सुनिल काळे
१२७. सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः ।
१२७. सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः ।
अप्रियस्य च पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ॥
सतत प्रिय बोलणारी माणसे जगात सुलभ आहेत. परंतु अप्रिय पण हिताचे बोलणार वक्ता आणि श्रोता दोघेही मिळणे दुर्लभ आहे.
सहभाग : सुनिल काळे
अप्रियस्य च पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ॥
सतत प्रिय बोलणारी माणसे जगात सुलभ आहेत. परंतु अप्रिय पण हिताचे बोलणार वक्ता आणि श्रोता दोघेही मिळणे दुर्लभ आहे.
सहभाग : सुनिल काळे
१२६. अकृत्वा परसन्तापं अगत्वा खलानम्रताम् |
१२६. अकृत्वा परसन्तापं अगत्वा खलानम्रताम् |
अनुसृत्य सतां वर्त्म यदल्पमपि तद्बहु ||
अर्थ
दुसर्याला त्रास न देता, दुष्टांशी लाचारी न करता जरी थोडंच [मिळालं] तरी ते पुष्कळ आहे. [नेहेमी आपले आचरण शुध्द ठेवावे मग फळ जरी थोडे कमी मिळाले तरी चालेल.]
अनुसृत्य सतां वर्त्म यदल्पमपि तद्बहु ||
अर्थ
दुसर्याला त्रास न देता, दुष्टांशी लाचारी न करता जरी थोडंच [मिळालं] तरी ते पुष्कळ आहे. [नेहेमी आपले आचरण शुध्द ठेवावे मग फळ जरी थोडे कमी मिळाले तरी चालेल.]
Monday, May 3, 2010
१२५. शैले शैले न माणिक्यं मौक्तिकं न गजे गजे ।
१२५. शैले शैले न माणिक्यं मौक्तिकं न गजे गजे ।
साधवो नहि सर्वत्र चंदनं न वने वने ॥
अर्थ
प्रत्येक पर्वतावर माणिक सापडत नाही, प्रत्येक हत्तीमधे मोतीमिळत नाही (अशी एक समजूत आहे की हत्तीच्या गंडस्थळामधे मोती असतो), सज्जन माणसे सगळीकडे नसतात (आणि) प्रत्येक अरण्यात चंदनाची झाडे नसतात. (चांगल्या गोष्टी दुर्मिळ असतात)
१२४. पिपीलिकार्जितं धान्यं मक्षिकासञ्चितं मधु ।
१२४. पिपीलिकार्जितं धान्यं मक्षिकासञ्चितं मधु ।
लुब्धेन सञ्चितं द्रव्यं समूलं हि विनश्यति ॥
अर्थ
मुंग्यांनी जमवलेले अन्न, मधमाश्यांनी साठवलेला मध (आणि) कंजूस माणसाने साठवलेले धन ह्या सगळ्यांचा संपूर्ण नाश होतो. (ह्या गोष्टी कोणीतरी चोरतेच)
१२३. यस्यास्ति वित्तं स नरः कुलीनः स पण्डितः स श्रुतवान् गुणज्ञः ।
१२३. यस्यास्ति वित्तं स नरः कुलीनः स पण्डितः स श्रुतवान् गुणज्ञः ।
स एव वक्ता स च दर्शनीयः सर्वे गुणाः काञ्चनमाश्रयन्ते ॥
अर्थ
ज्याच्याकडे पैसे आहेत तोच माणूस घरंदाज, तोच बुद्धिमान, तोच गुण जाणणारा आणि शिकलेला. तोच (चांगला) वक्ता आणि तोच देखणा. (खरे आहे) सगळे गुण सोन्याच्या (संपत्तीच्या) आश्रयाला असतात.
१२२. हस्तस्य भूषणं दानं सत्यं कण्ठस्य भूषणम् |
१२२. हस्तस्य भूषणं दानं सत्यं कण्ठस्य भूषणम् |
श्रोत्रस्य भूषणं शास्त्रं भूषणैः किं प्रयोजनम् ||
अर्थ
दान [करणे] हा हाताचा अलंकार आहे. खरे [बोलणे] हा गळ्याचा अलंकार आहे. शास्त्रांचा [अभ्यास करणे] हा कानाचा अलंकार आहे. [दुसऱ्या] अलंकाराची जरूरच काय?
श्रोत्रस्य भूषणं शास्त्रं भूषणैः किं प्रयोजनम् ||
अर्थ
दान [करणे] हा हाताचा अलंकार आहे. खरे [बोलणे] हा गळ्याचा अलंकार आहे. शास्त्रांचा [अभ्यास करणे] हा कानाचा अलंकार आहे. [दुसऱ्या] अलंकाराची जरूरच काय?
१२१. काले वर्षतु पर्जन्यः पृथिवी सस्यशालिनी |
१२१. काले वर्षतु पर्जन्यः पृथिवी सस्यशालिनी |
देशोऽयं क्षोभरहितः सज्जनाः सन्तु निर्भयाः ||
अर्थ
पाऊस [योग्य] वेळी पडो. पृथ्वी धान्यांनी बहरलेली शोभून दिसो. ह्या आपल्या देशात शांती नांदो. सज्जन लोक निर्भय राहोत.
देशोऽयं क्षोभरहितः सज्जनाः सन्तु निर्भयाः ||
अर्थ
पाऊस [योग्य] वेळी पडो. पृथ्वी धान्यांनी बहरलेली शोभून दिसो. ह्या आपल्या देशात शांती नांदो. सज्जन लोक निर्भय राहोत.
१२०. अपेक्षन्ते न च स्नेहं न पात्रं न दशान्तरम् |
१२०. अपेक्षन्ते न च स्नेहं न पात्रं न दशान्तरम् |
सदा लोकहिते युक्ताः रत्नदीपा इवोत्तमाः ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे रत्न रूपी दिवे स्नेहाची [तेलाची] पात्राची [समई वगैरे वस्तूंची] दशेची [वातीची] अपेक्षा न करता नेहमी प्रकाश पाडण्यात मग्न असतात, त्याप्रमाणे श्रेष्ठ लोक स्नेहाची [त्यांना प्रेम दिल पाहिजे अशी, ज्याला द्यायचं तो] पात्र [लायक] पाहिजे किंवा [वाईट] दशेतला पाहिजे, अशी अपेक्षा न ठेवता सतत लोकांचे कल्याण करण्यात मग्न असतात.
सदा लोकहिते युक्ताः रत्नदीपा इवोत्तमाः ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे रत्न रूपी दिवे स्नेहाची [तेलाची] पात्राची [समई वगैरे वस्तूंची] दशेची [वातीची] अपेक्षा न करता नेहमी प्रकाश पाडण्यात मग्न असतात, त्याप्रमाणे श्रेष्ठ लोक स्नेहाची [त्यांना प्रेम दिल पाहिजे अशी, ज्याला द्यायचं तो] पात्र [लायक] पाहिजे किंवा [वाईट] दशेतला पाहिजे, अशी अपेक्षा न ठेवता सतत लोकांचे कल्याण करण्यात मग्न असतात.
११९. सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम् |
११९. सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम् |
एतद्विद्यात् समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः ||
अर्थ
ज्या गोष्टी आपल्याजवळ असतात त्याला सुख [म्हणावं] आणि जे दुसऱ्याच्या ताब्यात असतं ते [वापरण्याची इच्छा करणे] म्हणजे दुःख. अशी सुख दुःखाची थोडक्यात व्याख्या आहे.
एतद्विद्यात् समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः ||
अर्थ
ज्या गोष्टी आपल्याजवळ असतात त्याला सुख [म्हणावं] आणि जे दुसऱ्याच्या ताब्यात असतं ते [वापरण्याची इच्छा करणे] म्हणजे दुःख. अशी सुख दुःखाची थोडक्यात व्याख्या आहे.
Friday, April 30, 2010
११८. मनो यस्य वशे तस्य भवेत्सर्वं जगद्वशे |
११८. मनो यस्य वशे तस्य भवेत्सर्वं जगद्वशे |
मनसस्तु वशे योऽस्ति स सर्वजगतो वशे ||
अर्थ
ज्याच्या मन ताब्यात असेल, त्याच्या ताब्यात सर्व जग आहे. पण जो मनाच्या ताब्यात आहे, [ज्याचा मनावर संयम नाही] त्याच्यावर सगळ्या जगाची सत्ता चालते.
मनसस्तु वशे योऽस्ति स सर्वजगतो वशे ||
अर्थ
ज्याच्या मन ताब्यात असेल, त्याच्या ताब्यात सर्व जग आहे. पण जो मनाच्या ताब्यात आहे, [ज्याचा मनावर संयम नाही] त्याच्यावर सगळ्या जगाची सत्ता चालते.
११७. सर्वेऽत्र सुखिनः सन्तु सर्वे सन्तु निरामयाः |
११७. सर्वेऽत्र सुखिनः सन्तु सर्वे सन्तु निरामयाः |
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चित् दुःखमाप्नुयात् ||
अर्थ
ह्या [जगामध्ये] सर्वजण सुखी राहोत. सर्वजण निरोगी असोत. सर्वांचे खूप कल्याण होवो. कोणालाही दुःख भोगायला लागू नये.
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चित् दुःखमाप्नुयात् ||
अर्थ
ह्या [जगामध्ये] सर्वजण सुखी राहोत. सर्वजण निरोगी असोत. सर्वांचे खूप कल्याण होवो. कोणालाही दुःख भोगायला लागू नये.
Thursday, April 29, 2010
११६. सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदम् |
११६. सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदम् |
वृणुते हि विम्रृश्यकारिणं गुणलुब्धः स्वयमेव सम्पदः ||
अर्थ
[कोणतेही] काम एकदम [विचार न करता] करू नये. अविचार हा मोठ्या संकटाचे स्थान असतो. लक्ष्मी [शब्दशः सम्पत्ती] स्वतः विचार करून काम करणाऱ्याला वरते.
हा भारवीचा श्लोक आहे.
वृणुते हि विम्रृश्यकारिणं गुणलुब्धः स्वयमेव सम्पदः ||
अर्थ
[कोणतेही] काम एकदम [विचार न करता] करू नये. अविचार हा मोठ्या संकटाचे स्थान असतो. लक्ष्मी [शब्दशः सम्पत्ती] स्वतः विचार करून काम करणाऱ्याला वरते.
हा भारवीचा श्लोक आहे.
११५. सर्वनाशे समुत्पन्ने ह्यर्धं त्यजति पण्डितः ।
११५. सर्वनाशे समुत्पन्ने ह्यर्धं त्यजति पण्डितः ।
अर्धेन कुरुते कार्यम् सर्वनाशो न जायते ॥
अर्थ
विनाश जवळ आल्यावर बुद्धिमान अर्ध्याचा त्याग करतात (अर्ध्यागोष्टी सोडून देतात) आणि (राहिलेल्या) अर्ध्यामधे काम भागवतात, त्यामूळे सर्वनाश होत नाही.
११४. न कश्चिदपि जानाति किं कस्य श्वो भविष्यति ।
११४. न कश्चिदपि जानाति किं कस्य श्वो भविष्यति ।
अतः श्वः करणीयानि कुर्यादद्यैव बुद्धिमान् ॥
अर्थ
कोणाचे कधी काय होईल हे कोणालाच माहीत नसते. म्हणून हुशार माणसाने कामे लगेच करावी (उगाच कर्तव्यात चालढकल करू नये)
११३. नाहं जानामि केयुरे नाहं जानामि कुण्डले ।
११३. नाहं जानामि केयुरे नाहं जानामि कुण्डले ।
नूपुरे त्वभिजानामि नित्यं पादाभिवन्दनात् ॥
अर्थ
मी वाकी ओळखत नाही (आणि) मी कर्णफुले ओळखत नाही. पण नेहमी पायांना नमस्कार करत असल्यामूळे मी पैंजण मात्र ओळखतो.
टीप:-
जेव्हा रावणाने पळवलेल्या सीतेचे दागिने राम आणि लक्ष्मणाला मिळतात त्यावेळी लक्ष्मणाचे हे उद्गार आहेत.
Wednesday, April 28, 2010
११२. नपूंसकमिति ज्ञात्वा प्रियायै प्रेषितं मनः |
११२. नपूंसकमिति ज्ञात्वा प्रियायै प्रेषितं मनः |
तत्तु तत्रैव रमते हताः पाणिनिना वयम् ||
अर्थ
मन हा [शब्द] नपुंसकलिंगी आहे असे जाणून आम्ही [बिनधास्त] त्याला प्रियेकडे धाडून दिले तर ते तिथेच रमून गेले. [खरं तर] पाणिनीनेच आमचा घात केला.
तत्तु तत्रैव रमते हताः पाणिनिना वयम् ||
अर्थ
मन हा [शब्द] नपुंसकलिंगी आहे असे जाणून आम्ही [बिनधास्त] त्याला प्रियेकडे धाडून दिले तर ते तिथेच रमून गेले. [खरं तर] पाणिनीनेच आमचा घात केला.
१११. काचं मणिं काञ्चनमेकसूत्रे मुग्धाः निबध्नन्ति किमत्र चित्रम् |
१११. काचं मणिं काञ्चनमेकसूत्रे मुग्धाः निबध्नन्ति किमत्र चित्रम् |
विचारवान् पाणिनिरेकसूत्रे श्वानं युवानं मघवानमाह ||
अर्थ
अडाणी लोक काचेचा [मणी] सोनं आणि रत्न अशा भारी आणि अगदी क्षुल्लक वस्तू एकाच सूत्रात [दोऱ्यात] गुंफतात यात नवल ते काय? ज्ञानी अशा पाणिनीने देखील श्वान [कुत्रं] युवा [तरुण] मघवा [इन्द्र] एकाच सूत्रात [सूत्राची व्याख्या श्लोक क्रमांक १०७] माळेत ओवले. [श्वायुवामघवा असं एक सूत्र आहे]
विचारवान् पाणिनिरेकसूत्रे श्वानं युवानं मघवानमाह ||
अर्थ
अडाणी लोक काचेचा [मणी] सोनं आणि रत्न अशा भारी आणि अगदी क्षुल्लक वस्तू एकाच सूत्रात [दोऱ्यात] गुंफतात यात नवल ते काय? ज्ञानी अशा पाणिनीने देखील श्वान [कुत्रं] युवा [तरुण] मघवा [इन्द्र] एकाच सूत्रात [सूत्राची व्याख्या श्लोक क्रमांक १०७] माळेत ओवले. [श्वायुवामघवा असं एक सूत्र आहे]
११०. त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् ।
११०. त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् ।
ग्रामं जनपदस्यार्थे ह्यात्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ॥
अर्थ
कुटुंबाच्या भल्यासाठी एकाचा त्याग करावा (बळी द्यावा), गावासाठी एका घराचा त्याग करावा, शहरासाठी गावाचा त्याग करावा तर स्वतःसाठी पृथ्वीचा त्याग करावा.
१०९. अर्थनाशं मनस्तापं गृहे दुश्चरितानि च ।
१०९. अर्थनाशं मनस्तापं गृहे दुश्चरितानि च ।
वञ्चनं चापमानं च मतिमान्न प्रकाशयेत् ॥
अर्थ
पैशाचा ह्रास, मनाला झालेला त्रास आणि घरी घडलेल्या वाईट गोष्टी आणि फसवणूक आणि अपमान - ह्या गोष्टी शहाण्या माणसाने उघड करू नयेत
१०८. वृथा वृष्टिः समुद्रेषु वृथा तृप्तस्य भोजनम् ।
१०८. वृथा वृष्टिः समुद्रेषु वृथा तृप्तस्य भोजनम् ।
वृथा दानम् समर्थस्य वृथा दीपो दिवाऽपि च ॥
अर्थ
समुद्रामधे झालेला पाऊस व्यर्थ, भूक नसलेल्याला जेवण देणे व्यर्थ. श्रीमंताला दिलेले दान व्यर्थ आणि दिवसा लावलेला दिवा पण व्यर्थ.
१०७. अल्पाक्षरमसन्दिग्धं सारवद्विश्ववतोमुखम् |
१०७. अल्पाक्षरमसन्दिग्धं सारवद्विश्ववतोमुखम् |
अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः ||
अर्थ
कमीत कमी अक्षरात लिहिलेले, अर्थ अगदी स्पष्ट असणारे, [कुठला तरी] मुद्दा मांडणारे, सर्व उदाहरणात वापरता येते असे निर्दोष [वाक्य] म्हणजे सूत्र असे ज्ञानी लोक म्हणतात
अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः ||
अर्थ
कमीत कमी अक्षरात लिहिलेले, अर्थ अगदी स्पष्ट असणारे, [कुठला तरी] मुद्दा मांडणारे, सर्व उदाहरणात वापरता येते असे निर्दोष [वाक्य] म्हणजे सूत्र असे ज्ञानी लोक म्हणतात
१०६. येन धौता गिरः पुंसां विमलैः शब्दवारिभिः |
१०६. येन धौता गिरः पुंसां विमलैः शब्दवारिभिः |
तमश्चाज्ञानजं भिन्नं तस्मै पाणिनये नमः ||
अर्थ
माणसांची वाणी विपुल अशा [बिनचूक] शब्द रूपी स्वच्छ उदकाने शुद्ध केली अज्ञानाचा अंधार नाहीसा केला त्या [ थोर महर्षी] पाणिनींना नमस्कार असो
तमश्चाज्ञानजं भिन्नं तस्मै पाणिनये नमः ||
अर्थ
माणसांची वाणी विपुल अशा [बिनचूक] शब्द रूपी स्वच्छ उदकाने शुद्ध केली अज्ञानाचा अंधार नाहीसा केला त्या [ थोर महर्षी] पाणिनींना नमस्कार असो
Tuesday, April 27, 2010
१०५. उत्साहो बलवानार्य नास्त्युत्साहात् परं बलम् ।
१०५. उत्साहो बलवानार्य नास्त्युत्साहात् परं बलम् ।
सोत्साहस्य हि लोकेषु न किंचिदपि दुर्लभम् ॥
अर्थ
हे भल्यामाणसा, उत्साह दाखव (आणि सज्ज हो). उत्साहापेक्षा श्रेष्ठ बळ नाही. ह्या जगात उत्साही माणसाला काहीच अशक्य नाही.
टीप :-
जेव्हा सीतेला रावण पळवून नेतो त्यावेळी हताश झालेल्या रामाला उद्देशून लक्ष्मण वरील श्लोक म्हणतो.
१०४. उदये सविता रक्तो रक्तश्चास्तमने तथा ।
१०४. उदये सविता रक्तो रक्तश्चास्तमने तथा ।
संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरुपता ॥
अर्थ
सूर्य उगवतांना तसेच मावळतांना लाल असतो, त्याप्रमाणे थोर माणसे चांगल्या तसेच कठीण प्रसंगी सारखीच असतात (वागतात).
Monday, April 26, 2010
१०३. रामाभिषेके जलमाहरन्त्याः हस्ताच्च्युतो हेमघटो युवत्याः |
१०३. रामाभिषेके जलमाहरन्त्याः हस्ताच्च्युतो हेमघटो युवत्याः |
सोपानमार्गेण करोति शब्दं ठ ठं ठ ठं ठं ठ ठ ठं ठ ठं ठ ||
अर्थ
रामराज्याभिषेकासाठी पाणी आणतांना सोन्याची घागर तरुणीच्या हातातून सुटून जिन्यावरून ठ ठं ठ ठं ठं ठ ठ ठं ठ ठं ठ असा आवाज करत खाली येते.
१०२. असितगिरिसमं स्यात् कज्जलं सिन्धुपात्रे सुरतरुवरशाखा लेखनी पत्रमूर्वी |
१०२. असितगिरिसमं स्यात् कज्जलं सिन्धुपात्रे सुरतरुवरशाखा लेखनी पत्रमूर्वी |
लिखति यदि गृहीत्वा शारदा सार्वकालं तदपि तव गुणानामीश पारं न याति ||
अर्थ
पर्वताएवढे काजळ हीच शाई, समुद्ररुपी भांडेकरून, कागद म्हणून पृथ्वीवर जर सरस्वतीने कल्पवृक्ष्याच्या फांदीच्या लेखणीने सतत लिहीले तरी हे परमेश्वरा तुझ्या गुणांचा अंत येणार नाही.
१०१. अशनं मे वसनं मे जाया मे बन्धुवर्गो मे|
१०१. अशनं मे वसनं मे जाया मे बन्धुवर्गो मे|
इति मे मे कुर्वाणं कालवृकॉ हन्ति पुरुषाजम् ||
अर्थ
[हे] अन्न मे, [अस्मद सर्वनाम षष्टी एकवचन अर्थ माझे] कपडे मे, [माझे] पत्नी मे,[माझी] हे नातेवाईक मे, [माझे] असे मे मे करणाऱ्या मनुष्य रूपी बोकडाला काळ रूपी लांडगा ठार मारतो.
इति मे मे कुर्वाणं कालवृकॉ हन्ति पुरुषाजम् ||
अर्थ
[हे] अन्न मे, [अस्मद सर्वनाम षष्टी एकवचन अर्थ माझे] कपडे मे, [माझे] पत्नी मे,[माझी] हे नातेवाईक मे, [माझे] असे मे मे करणाऱ्या मनुष्य रूपी बोकडाला काळ रूपी लांडगा ठार मारतो.
१००. सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनंदनः |
१००. सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनंदनः |
पार्थो वत्स: सुधीर्भोक्ता दुग्धं गीतामृतं महत् ||
अर्थ
सर्व उपनिषदातील [तत्त्वज्ञान]ह्याचा अर्थ गाई, श्रीकृष्ण हा दूध काढणारा, अर्जुन म्हणजे वासरू, जाणकार ह्याला [ते सारभूत तत्वज्ञान रूपी] अमृतासारखे श्रेष्ठ असे दूध म्हणजे गीतांमृत चाखायला मिळते.
पार्थो वत्स: सुधीर्भोक्ता दुग्धं गीतामृतं महत् ||
अर्थ
सर्व उपनिषदातील [तत्त्वज्ञान]ह्याचा अर्थ गाई, श्रीकृष्ण हा दूध काढणारा, अर्जुन म्हणजे वासरू, जाणकार ह्याला [ते सारभूत तत्वज्ञान रूपी] अमृतासारखे श्रेष्ठ असे दूध म्हणजे गीतांमृत चाखायला मिळते.
Saturday, April 24, 2010
९९. यदीच्छसि वशीकर्तुं जगदेकेन कर्मणा|
९९. यदीच्छसि वशीकर्तुं जगदेकेन कर्मणा|
परापवादसस्येषु चरन्तीं गां निवारय ||
अर्थ
जर एकाच कृत्याने जग ताब्यात आणण्याची [तू] इच्छा करत असशील, तर दुसऱ्याचे दोष रूपी धान्यावर चरत असलेल्या [आपल्या] वाणिरूपी गाईला अडव. [दुसऱ्यांची निंदा करून आपण शत्रू करून घेत असतो. ]
परापवादसस्येषु चरन्तीं गां निवारय ||
अर्थ
जर एकाच कृत्याने जग ताब्यात आणण्याची [तू] इच्छा करत असशील, तर दुसऱ्याचे दोष रूपी धान्यावर चरत असलेल्या [आपल्या] वाणिरूपी गाईला अडव. [दुसऱ्यांची निंदा करून आपण शत्रू करून घेत असतो. ]
९८. सद्विद्या यदि का चिन्ता वराकोदरपूरणे |
९८. सद्विद्या यदि का चिन्ता वराकोदरपूरणे |
शुकोऽप्यशनमाप्नोति राम रामेति च ब्रुवन् ||
जर चांगलं शिक्षण झालं असलं तर, क्षुल्लक पोट भरण्याची, काय काळजी? [केवळ] राम राम असे बोलण्याने पोपटसुद्धा पोट भरतो.
शुकोऽप्यशनमाप्नोति राम रामेति च ब्रुवन् ||
जर चांगलं शिक्षण झालं असलं तर, क्षुल्लक पोट भरण्याची, काय काळजी? [केवळ] राम राम असे बोलण्याने पोपटसुद्धा पोट भरतो.
Friday, April 23, 2010
९७. सम्पुर्णकुम्भो न करोति शब्दम् अर्धो घटो घोषमुपैति नूनम्।
९७. सम्पुर्णकुम्भो न करोति शब्दम् अर्धो घटो घोषमुपैति नूनम् ।
विद्वान कुलीनो न करोति गर्वम् जल्पन्ति मूढास्तु गुणैर्विहीनाः ।।
अर्थ
पाण्याने पूर्ण भरलेल्या घागरीचा (घागरीतील पाण्याचा) आवाज येत नाही, अर्धवट भरलेल्या घागरीचा मात्र येतो. त्याचप्रमाणे विद्वान, चांगली माणसे गर्व करत नाही, अडाणी मूर्खमात्र उगाच बडबड करतात.
९६. अन्नदानं परं दानं विद्यादानमतः परम् ।
९६. अन्नदानं परं दानं विद्यादानमतः परम् ।
अन्नेन क्षणिका तृप्तिः यावज्जीवं च विद्यया ॥
अर्थ
अन्नदान श्रेष्ठ आहे, पण विद्यादान त्याच्यापेक्षा श्रेष्ठ आहे. कारण अन्नामूळे त्यावेळेची भूक भागते मात्र विद्येमूळे संपूर्ण आयुष्याची.
९५. काचः काञ्चनसम्पर्कात् धत्ते मारकतिं द्युतिम् ।
९५. काचः काञ्चनसम्पर्कात् धत्ते मारकतिं द्युतिम् ।
तथा सत्सन्निधानेन मूर्खोयाति प्रवीणताम् ॥
अर्थ
काचसुद्धा सोन्याच्या संपर्कात येऊन चमकते. त्याप्रमाणे चांगल्या लोकांच्या सहवासामूळे मूर्खसुद्धा तरबेज होतात.
९४. पुस्तकस्था तु या विद्या परहस्तगतं धनम्।
९४. पुस्तकस्था तु या विद्या परहस्तगतं धनम्।
कार्यकाले समुत्पन्ने न सा विद्या न तद्धनम् ||
दुसर्याला दिलेले पैसे आणि [घरात असलेल्या, डोक्यात न पोहोचलेल्या] विद्येचा जरूरीच्या वेळी काही उपयोग होत नाही.
कार्यकाले समुत्पन्ने न सा विद्या न तद्धनम् ||
दुसर्याला दिलेले पैसे आणि [घरात असलेल्या, डोक्यात न पोहोचलेल्या] विद्येचा जरूरीच्या वेळी काही उपयोग होत नाही.
९३. गते शोको न कर्तव्यो भविष्यम नैव चिन्तयेत्।
९३. गते शोको न कर्तव्यो भविष्यम नैव चिन्तयेत्।
वर्तमानेन कालेन बुधो लोके प्रवर्तते॥
जे [झाले] गेले, त्याच्याविषयी दु:ख करू नये. पुढे होणार्या गोष्टींचा विचार [काळजी] मुळीच करू नये. शहाणा माणूस या जगात चालू काळाला अनुसरून वागत असतो.
सहभाग : यशश्री साधू
वर्तमानेन कालेन बुधो लोके प्रवर्तते॥
जे [झाले] गेले, त्याच्याविषयी दु:ख करू नये. पुढे होणार्या गोष्टींचा विचार [काळजी] मुळीच करू नये. शहाणा माणूस या जगात चालू काळाला अनुसरून वागत असतो.
सहभाग : यशश्री साधू
९२. आलस्येन गतं दीर्घ जीवितं न हि जीवितम्।
९२. आलस्येन गतं दीर्घ जीवितं न हि जीवितम्।
क्षणमेकं सुयत्नेन यो जीवति स जीवति ॥
आळशीपणाने गेलेले आयुष्य दीर्घ [लांब] असले [तरी] हे खरे [सफल] आयुष्य नव्हे. एक क्षण [का होईना, पण] चांगला प्रयत्न करून जो जगतो तोच [खरा] जगतो.
सहभाग : यशश्री साधू
क्षणमेकं सुयत्नेन यो जीवति स जीवति ॥
आळशीपणाने गेलेले आयुष्य दीर्घ [लांब] असले [तरी] हे खरे [सफल] आयुष्य नव्हे. एक क्षण [का होईना, पण] चांगला प्रयत्न करून जो जगतो तोच [खरा] जगतो.
सहभाग : यशश्री साधू
Thursday, April 22, 2010
९१. रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातं भास्वानुदेष्यति हसिष्यति पङ्कजश्री: ।
९१. रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातं भास्वानुदेष्यति हसिष्यति पङ्कजश्री: ।
इत्थं विचिन्तयति कोषगते द्विरेफे हा हन्त हन्त नलिनीं गज उज्जहार ॥
अर्थ
रात्र जाऊन सकाळ होईल, सूर्य उगवेल आणि कमळ उमलेल. (आणि तेव्हा मला बाहेर पडता येईल) अशी स्वप्न कमळाच्या कोशात अडकलेला भुंगा बघतो. पण हाय रे देवा, हत्तींनी त्या कमळालाच पायदळी तुडवलं. (आणि त्याचबरोबर भुंग्याच स्वप्नदेखील.)
सहभाग : यशश्री साधू
इत्थं विचिन्तयति कोषगते द्विरेफे हा हन्त हन्त नलिनीं गज उज्जहार ॥
अर्थ
रात्र जाऊन सकाळ होईल, सूर्य उगवेल आणि कमळ उमलेल. (आणि तेव्हा मला बाहेर पडता येईल) अशी स्वप्न कमळाच्या कोशात अडकलेला भुंगा बघतो. पण हाय रे देवा, हत्तींनी त्या कमळालाच पायदळी तुडवलं. (आणि त्याचबरोबर भुंग्याच स्वप्नदेखील.)
सहभाग : यशश्री साधू
९०. पिण्डे पिण्डे मतिर्भिन्ना कुण्डे कुण्डे नवं पयः ।
९०. पिण्डे पिण्डे मतिर्भिन्ना कुण्डे कुण्डे नवं पयः ।
जातौ जातौ नवाचाराः नवा वाणी मुखे मुखे ॥
अर्थ
प्रत्येक देहाची बुद्धी वेगळी, प्रत्येक कुण्डामधे वेगळे पाणी, प्रत्येक जातीमधे नवीन (वेगळे) आचार तर प्रत्येकाच्या मुखी वेगळी वाणी (बोली).
८९. अतिदानात् बलिर्बद्धो ह्यतिमानात् सुयोधनः ।
८९. अतिदानात् बलिर्बद्धो ह्यतिमानात् सुयोधनः ।
विनष्टो रावणो लौल्यादति सर्वत्र वर्जयेत् ॥
अर्थ
अतिदान केल्यामुळे बळी बांधला गेला, तर अ्ती अहंकारामुळे दुर्योधन. अति लोभापायी रावणाचा नाश झाला. त्यामुळे सर्व ठिकाणी "अती" चा त्याग करावा. (अती तेथे माती).
८८. अपि स्वर्णमयी लङ्का न मे लक्ष्मण रोचते|
८८. अपि स्वर्णमयी लङ्का न मे लक्ष्मण रोचते|
जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी ||
अर्थ
हे लक्ष्मणा, लंका सोन्याने जरी मढलेली असली, तरी देखील ती मला रुचत नाही. [कारण] माता आणि (मातेसमान असणारी) जन्मभूमी हि मला स्वर्गाहूनही प्रिय आहे.
सहभाग : यशश्री साधू
जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी ||
अर्थ
हे लक्ष्मणा, लंका सोन्याने जरी मढलेली असली, तरी देखील ती मला रुचत नाही. [कारण] माता आणि (मातेसमान असणारी) जन्मभूमी हि मला स्वर्गाहूनही प्रिय आहे.
सहभाग : यशश्री साधू
Wednesday, April 21, 2010
८७. अव्याकरणमधीतं भिन्नद्रोण्या तरङगिणीतरणम् |
८७. अव्याकरणमधीतं भिन्नद्रोण्या तरङगिणीतरणम् |
भेषजमपथ्यसहितं त्रयमिदं कृतं वरं न कृतम् ||
अर्थ
व्याकरणाशिवाय [भाषा] शिकणे, फुटक्या होडीतून नदी पार करणे, औषध घेत असताना पथ्य न करणे या तीन गोष्टी करण्यापेक्षा न करणे बरे.
भेषजमपथ्यसहितं त्रयमिदं कृतं वरं न कृतम् ||
अर्थ
व्याकरणाशिवाय [भाषा] शिकणे, फुटक्या होडीतून नदी पार करणे, औषध घेत असताना पथ्य न करणे या तीन गोष्टी करण्यापेक्षा न करणे बरे.
Tuesday, April 20, 2010
८६. पादं गुरुभ्यो आदत्ते पादं शिष्य: स्वमेधया |
८६. पादं गुरुभ्यो आदत्ते पादं शिष्य: स्वमेधया |
पादं सब्रह्मचारिभ्य: पाद: कालेन पच्यते ||
अर्थ
शिष्य एक चतुर्थांश [ज्ञान] गुरूकडून घेतो. एक चतुर्थांश स्वत:च्या अकलेने [समजून] घेतो. एक चतुर्थांश सहाध्यायींबरोबर [त्याला] कळतात. [आणि ] पाव गोष्टी [काही]काळाने मुरतात.
पादं सब्रह्मचारिभ्य: पाद: कालेन पच्यते ||
अर्थ
शिष्य एक चतुर्थांश [ज्ञान] गुरूकडून घेतो. एक चतुर्थांश स्वत:च्या अकलेने [समजून] घेतो. एक चतुर्थांश सहाध्यायींबरोबर [त्याला] कळतात. [आणि ] पाव गोष्टी [काही]काळाने मुरतात.
८५. उदारस्य तृणं वित्तम् शूरस्य मरणं तृणम् |
८५. उदारस्य तृणं वित्तम् शूरस्य मरणं तृणम् ।
विरक्तस्य तृणं भार्या निस्प्रृहस्य तृणं जगत् ।।
अर्थ
उदार माणसाला पैसे क्षुल्लक, वीरासाठी मरण क्षुल्लक, विरक्तासाठी बायको क्षुल्लक तर कशाची इच्छा नसलेल्यासाठी हे जग क्षुल्लक.
८४. यस्तु संचरते देशान् सेवते यस्तु पंडितान् ।
८४. यस्तु संचरते देशान् सेवते यस्तु पंडितान् ।
तस्य विस्तारिता बुद्धिः तैलबिंदुरिवाम्भसि ॥
अर्थ
जे वेगवेगळ्या देशात (ठिकाणी) फिरतात, जे विद्वानांची सेवा करतात त्यांची बुद्धी पाण्यावर पडलेल्या तेलाच्या थेंबाप्रमाणे (सगळीकडे) पसरते.
८३. कन्या वरयते रूपं माता वित्तं पिता श्रुतम्|
८३. कन्या वरयते रूपं माता वित्तं पिता श्रुतम्|
बान्धवा: कुलम् इच्छन्ति मिष्टान्नम् इतरे जना: ॥
[लग्नामधे] मुलगी वराच्या रुपाला वरते, मुलीची आई त्याच्या पैशाकडे, तर वडील त्याच्या गुणांकडे पहातात. नातलग चांगल्या कुळाची अपेक्षा करतात आणि इतर सर्व लोक फक्त उत्तम जेवणावर लक्ष ठेवतात.
बान्धवा: कुलम् इच्छन्ति मिष्टान्नम् इतरे जना: ॥
[लग्नामधे] मुलगी वराच्या रुपाला वरते, मुलीची आई त्याच्या पैशाकडे, तर वडील त्याच्या गुणांकडे पहातात. नातलग चांगल्या कुळाची अपेक्षा करतात आणि इतर सर्व लोक फक्त उत्तम जेवणावर लक्ष ठेवतात.
Monday, April 19, 2010
८२. कुसुमं वर्णसंपन्नं गन्धहीनं न शोभते |
८२. कुसुमं वर्णसंपन्नं गन्धहीनं न शोभते |
न शोभते क्रियाहीनं मधुरं वचनं तथा ||
अर्थ
सुगंध नसणारे फूल सुंदर रंगाचे असले तरी शोभून दिसत नाही. त्याचप्रमाणे काम न करता [मदत न करता फक्त] गोड बोलणे शोभून दिसत नाही.
न शोभते क्रियाहीनं मधुरं वचनं तथा ||
अर्थ
सुगंध नसणारे फूल सुंदर रंगाचे असले तरी शोभून दिसत नाही. त्याचप्रमाणे काम न करता [मदत न करता फक्त] गोड बोलणे शोभून दिसत नाही.
८१. अधीष्व पुत्रकाधीष्व दास्यामि तव मोदकान् |
८१. अधीष्व पुत्रकाधीष्व दास्यामि तव मोदकान् |
अथान्यस्मै प्रदास्यामि कर्णावुत्पाटयामि ते ||
अर्थ
बाळा, अभ्यास कर रे. मी तुला [खूप] लाडू देईन. [न केलास तर] दुसऱ्या [मुलाला] देईन. [बरं का] आणि [तरी नाही केलास तर] तुझे कान पिळवटीन.
राजनीतीमधील साम-दाम-भेद-दंड या उपायांचे हे उदाहरण आहे.
अथान्यस्मै प्रदास्यामि कर्णावुत्पाटयामि ते ||
अर्थ
बाळा, अभ्यास कर रे. मी तुला [खूप] लाडू देईन. [न केलास तर] दुसऱ्या [मुलाला] देईन. [बरं का] आणि [तरी नाही केलास तर] तुझे कान पिळवटीन.
राजनीतीमधील साम-दाम-भेद-दंड या उपायांचे हे उदाहरण आहे.
८०. दारिद्र्य भोस्त्वं परमं विवेकि गुणाधिके पुंसि सदानुरक्तम् |
८०. दारिद्र्य भोस्त्वं परमं विवेकि गुणाधिके पुंसि सदानुरक्तम् |
विद्याविहीने गुणवर्जिते च मुहूर्तमात्रं न रतिं करोषि ||
अर्थ
हे दारिद्र्या, तू फार विचारी आहेस नेहमी खूप गुणी अशा माणसावर प्रेम करतोस. [त्यांच्याकडे राहून त्यांना गरीब करतोस]पण शिक्षण नसलेल्या किंवा [कोणतेही] गुण नसलेल्या [माणसांवर] क्षणभर सुद्धा प्रेम करीत नाहीस.
विद्याविहीने गुणवर्जिते च मुहूर्तमात्रं न रतिं करोषि ||
अर्थ
हे दारिद्र्या, तू फार विचारी आहेस नेहमी खूप गुणी अशा माणसावर प्रेम करतोस. [त्यांच्याकडे राहून त्यांना गरीब करतोस]पण शिक्षण नसलेल्या किंवा [कोणतेही] गुण नसलेल्या [माणसांवर] क्षणभर सुद्धा प्रेम करीत नाहीस.
७९.प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति प्राणिन:|
७९.प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति प्राणिन:|
तस्मात तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता ||
अर्थ
गोड बोलण्याने सर्व माणसांना आनंद होतो. म्हणून तसेच बोलावे. बोलण्यात कंजूषपणा [शब्दशः गरिबी]कशाला?
तस्मात तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता ||
अर्थ
गोड बोलण्याने सर्व माणसांना आनंद होतो. म्हणून तसेच बोलावे. बोलण्यात कंजूषपणा [शब्दशः गरिबी]कशाला?
Saturday, April 17, 2010
७८. वितरति गुरु: प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे
७८. वितरति गुरु: प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे न तु तयोः ज्ञाने वृत्तिं करोत्यपहन्ति वा |
भवति च पुन: भूयान् भेद: फलं प्रति तद् यथा प्रभवति शुचि: बिम्बग्राहे मणिः न् मृदां चय: ||
अर्थ
गुरु ज्ञानी [हुशार] विद्यार्थ्याला जसं ज्ञान देतो तसंच, मंद [मुलाला] पण देतो. त्यात एकाला अधिक किंवा कमी करीत नाही. पण फळाच्या बाबतीत फार फरक पडतो. जसं प्रतिबिम्ब ग्रहण करण्याच्या बाबतीत तेजस्वी हिरा समर्थ असतो, मातीचे ढेकूळ नव्हे.
हा श्लोक भवभूतीच्या उत्तररामचरितातला आहे.
भवति च पुन: भूयान् भेद: फलं प्रति तद् यथा प्रभवति शुचि: बिम्बग्राहे मणिः न् मृदां चय: ||
अर्थ
गुरु ज्ञानी [हुशार] विद्यार्थ्याला जसं ज्ञान देतो तसंच, मंद [मुलाला] पण देतो. त्यात एकाला अधिक किंवा कमी करीत नाही. पण फळाच्या बाबतीत फार फरक पडतो. जसं प्रतिबिम्ब ग्रहण करण्याच्या बाबतीत तेजस्वी हिरा समर्थ असतो, मातीचे ढेकूळ नव्हे.
हा श्लोक भवभूतीच्या उत्तररामचरितातला आहे.
७७. लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा: धन्वन्तरिश्चन्द्रमा:
७७. लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा: धन्वन्तरिश्चन्द्रमा: गाव: कामदुभ: सुरेश्वरगजो रम्भादिदेवाङना: |
अश्व: सप्तमुखो विषं हरिधनु: शङखोऽमृतं चाम्बुधे: रत्नानीह चतुर्दश प्रतिदिनं कुर्वन्तु वो मङगलम् ||
अर्थ
लक्ष्मी [धनाची देवता], कौस्तुभ, प्राजक्त, दारू, धन्वन्तरी [देवांचा वैद्य ], चंद्र, कामधेनु, ऐरावत [इन्द्राचा हत्ती], उर्वशी वगैरे अप्सरा, सात तोंडे असलेला [सूर्याचा] घोडा, विष, विष्णूचे धनुष्य, शङख आणि अमृत, अशी समुद्रातून निघालेली हि चौदा रत्ने तुमचे नेहमी कल्याण करोत.
अश्व: सप्तमुखो विषं हरिधनु: शङखोऽमृतं चाम्बुधे: रत्नानीह चतुर्दश प्रतिदिनं कुर्वन्तु वो मङगलम् ||
अर्थ
लक्ष्मी [धनाची देवता], कौस्तुभ, प्राजक्त, दारू, धन्वन्तरी [देवांचा वैद्य ], चंद्र, कामधेनु, ऐरावत [इन्द्राचा हत्ती], उर्वशी वगैरे अप्सरा, सात तोंडे असलेला [सूर्याचा] घोडा, विष, विष्णूचे धनुष्य, शङख आणि अमृत, अशी समुद्रातून निघालेली हि चौदा रत्ने तुमचे नेहमी कल्याण करोत.
७६. यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ|
७६. यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ|
समेत्य च व्यपेयातां तद्वत् भूतसमागम:||
अर्थ
ज्याप्रमाणे एखाद लाकूड आणि दुसर लाकूड महासागरात जवळ येतात. जवळ आल्यावर [काही वेळाने] दूर जातात. [ते लाटा, भरती, ओहोटी वगैरे गोष्टींवर अवलंबून असते] त्याप्रमाणे प्राण्यांचा सहवास असतो. हा श्लोक महाभारतातील आहे.
समेत्य च व्यपेयातां तद्वत् भूतसमागम:||
अर्थ
ज्याप्रमाणे एखाद लाकूड आणि दुसर लाकूड महासागरात जवळ येतात. जवळ आल्यावर [काही वेळाने] दूर जातात. [ते लाटा, भरती, ओहोटी वगैरे गोष्टींवर अवलंबून असते] त्याप्रमाणे प्राण्यांचा सहवास असतो. हा श्लोक महाभारतातील आहे.
Friday, April 16, 2010
७५. वनेऽपि सिंहाः मृगमांसभक्षा बुभुक्षिता नैव तृणं चरन्ति ।
७५. वनेऽपि सिंहाः मृगमांसभक्षा बुभुक्षिता नैव तृणं चरन्ति ।
एवं कुलीनाः व्यसनाभिभूता न नीतिमार्गं परिलंघयन्ति ॥
अर्थ
अरण्यात प्राण्यांचे मांस खाणारे सिंह, भुकेले असले तरी गवत खात नाहीत. त्याप्रमाणे, घरंदाज (सज्जन) कितीही संकटात असले तरी योग्य (न्याय्य) मार्ग सोडत नाही.
७४. सूतो वा सूतपुत्रो वा यो वा को वा भवाम्यहम् ।
७४. सूतो वा सूतपुत्रो वा यो वा को वा भवाम्यहम् ।
दैवायत्तं कुले जन्म मदायत्तं तु पौरुषम् ॥
अर्थ
दास असो वा दासीपुत्र, जो कोणी मी असू दे. कोणत्या कुळात जन्माला यायचे ते नशीबावर अवलंबून असते, पराक्रम मात्र स्वतःवर.
Thursday, April 15, 2010
७३. आकाशात् पतितं तोयं यथा गच्छति सागरम् |
७३. आकाशात् पतितं तोयं यथा गच्छति सागरम् |
सर्वदेवनमस्कार: केशवं प्रति गच्छति ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे आकाशातून पडलेले पाणी [शेवटी ] समुद्राला मिळते, त्याप्रमाणे [कुठल्याही] देवाला केलेला नमस्कार विष्णूलाच पोचतो.
सर्वदेवनमस्कार: केशवं प्रति गच्छति ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे आकाशातून पडलेले पाणी [शेवटी ] समुद्राला मिळते, त्याप्रमाणे [कुठल्याही] देवाला केलेला नमस्कार विष्णूलाच पोचतो.
७२. लज्जास्पदं न दारिद्र्यं पुरुषस्य कदाचन |
७२. लज्जास्पदं न दारिद्र्यं पुरुषस्य कदाचन |
दरिद्रोऽस्मीति जिह्रेति यत्त्वसौ तद् ह्रिय: पदम् ||
अर्थ
माणसाला कधीही गरीब आहे हि गोष्ट लज्जास्पद नाही. [मी ] गरीब आहे म्हणून तो लाजतो हे लज्जास्पद आहे.
दरिद्रोऽस्मीति जिह्रेति यत्त्वसौ तद् ह्रिय: पदम् ||
अर्थ
माणसाला कधीही गरीब आहे हि गोष्ट लज्जास्पद नाही. [मी ] गरीब आहे म्हणून तो लाजतो हे लज्जास्पद आहे.
७१. नक्रः स्वस्थानमासाद्य गजेन्द्रमपि कर्षति ।
७१. नक्रः स्वस्थानमासाद्य गजेन्द्रमपि कर्षति ।
स एव प्रच्युत स्थानात् शुनापि परिभूयते ॥
अर्थ
मगर स्वतःच्या ठिकाणी (पाण्यात) राहून हत्तीला सुद्धा ओढून घेते. त्याने स्वतःची जागा सोडल्यास (पाण्यातून बाहेर आल्यास) मात्र कुत्रासुद्धा त्याला हरवतो.
७०. स्थानभ्रष्टा न शोभन्ते दन्ता केशा नखा नराः ।
७०. स्थानभ्रष्टा न शोभन्ते दन्ता केशा नखा नराः ।
इति विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत् ॥
अर्थ
दात, केस, नखे आणि माणसे त्यांच्या (योग्य) जागेवरुन हलल्यास (पडल्यास) त्यांची शोभा जाते. हे जाणून विद्वान माणसाने आपली जागा सोडू नये.
Wednesday, April 14, 2010
६९ बहूनामप्यसाराणां समावायो हि दुर्जय: |
६९ बहूनामप्यसाराणां समावायो हि दुर्जय: |
तृणैर्निमीयते रज्जु: येन नागोऽपि बध्यते ||
अर्थ
जरी अगदी क्षुल्लक वस्तू असल्या तरी त्यांचा गठ्ठा असल्यास तो जिंकणे फार कठीण असते. अगदी [साध्या] गवतापासून बनवलेल्या दोरीने [अतिविशाल] असा हत्ती सुद्धा बांधला जातो.
तृणैर्निमीयते रज्जु: येन नागोऽपि बध्यते ||
अर्थ
जरी अगदी क्षुल्लक वस्तू असल्या तरी त्यांचा गठ्ठा असल्यास तो जिंकणे फार कठीण असते. अगदी [साध्या] गवतापासून बनवलेल्या दोरीने [अतिविशाल] असा हत्ती सुद्धा बांधला जातो.
६८. नारिकेलसमाकाराः दृश्यन्तेऽपि हि सज्जनाः ।
६८. नारिकेलसमाकाराः दृश्यन्तेऽपि हि सज्जनाः ।
अन्ये च बदरीकाकारा बहिरेव मनोहराः ॥
अर्थ
सज्जन माणसे नारळासारखी असतात (बाहेरुन कठीण पण आतुन मृदु). पण दुसरे (दुर्जन) मात्र, बोरासारखे फक्त बाहेरुन सुंदर असतात. (आणि आतुन मात्र किडके)
६७. स्वभावो नोपदेशेन शक्यते कर्तुमन्यथा ।
६७. स्वभावो नोपदेशेन शक्यते कर्तुमन्यथा ।
सुतप्तमपि पानीयं पुनर्गच्छति शीतताम् ॥
अर्थ
उपदेश करुन स्वभाव बदलता येत नाही. जसे, पाणी चांगले तापवले तरी नंतर गारच होते.
६६. दुर्जनेन समं सख्यं प्रीतिं चापि न कारयेत् ।
६६. दुर्जनेन समं सख्यं प्रीतिं चापि न कारयेत् ।
उष्णो दहति चाङ्गारः शीतः कृष्णायते करम् ॥
अर्थ
दुर्जन माणसाबरोबर मैत्री किंवा प्रेम करु नये. जसे, कोळसा गरम असतांना चटका देतो आणि गार झाल्यावर हात काळा करतो. [दुष्टांशी कसाही सबंध आला तरी त्रासच होतो]
६५. तातेन लिखितं पुत्र पत्रं लिख ममाज्ञया |
६५. तातेन लिखितं पुत्र पत्रं लिख ममाज्ञया |
न तेन लिखितं पत्रं पितुराज्ञा न लङघिता ||
अर्थ
वडिलांनी लिहिले 'बाळ, माझी आज्ञा आहे म्हणून पत्र लिही’. नम्र अशा त्याने पत्र लिहिले आणि वडिलांची आज्ञा मोडली नाही.
हा प्रहेलिका प्रकारचा श्लोक आहे. त्याने पत्र लिहिले नाही. वडिलांची आज्ञा मोडली नाही. नतेन एकत्र घेतला की नम्र अशा त्याने पत्र लिहिले असा अर्थ होतो.
न तेन लिखितं पत्रं पितुराज्ञा न लङघिता ||
अर्थ
वडिलांनी लिहिले 'बाळ, माझी आज्ञा आहे म्हणून पत्र लिही’. नम्र अशा त्याने पत्र लिहिले आणि वडिलांची आज्ञा मोडली नाही.
हा प्रहेलिका प्रकारचा श्लोक आहे. त्याने पत्र लिहिले नाही. वडिलांची आज्ञा मोडली नाही. नतेन एकत्र घेतला की नम्र अशा त्याने पत्र लिहिले असा अर्थ होतो.
Tuesday, April 13, 2010
६४. छिन्नोऽपि रोहति तरुश्चन्द्र: क्षीणोऽपि वर्धते लोके |
६४. छिन्नोऽपि रोहति तरुश्चन्द्र: क्षीणोऽपि वर्धते लोके |
इति विम्रृशन्त: सन्त: संतप्यन्ते न ते विपदा ||
अर्थ
या जगामध्ये झाड तोडले तरी पुन्हा वाढते. दुर्बल झालेला चंद्र सुद्धा [पूर्ण ] होतो. असा विचार करून सज्जन लोक संकटाने खचून जात नाहीत.
इति विम्रृशन्त: सन्त: संतप्यन्ते न ते विपदा ||
अर्थ
या जगामध्ये झाड तोडले तरी पुन्हा वाढते. दुर्बल झालेला चंद्र सुद्धा [पूर्ण ] होतो. असा विचार करून सज्जन लोक संकटाने खचून जात नाहीत.
६३. सर्प: क्रूर: खल: क्रूर: सर्पात् क्रूरतर: खल: |
६३. सर्प: क्रूर: खल: क्रूर: सर्पात् क्रूरतर: खल: |
सर्प: शाम्यति मन्त्रेण; न शाम्यति खल: कदा ||
अर्थ
साप हा क्रूर असतो. दुष्ट मनुष्य हा पण क्रूर असतो. [पण] दुष्ट हा सापापेक्षा क्रूर असतो. [ अस म्हणायचं कारण ] सापाचं [विष ] शान्त करता येतं. [औषधांनी दुष्परिणाम घालवता येतात ] पण दुष्ट कधी शान्त बसत नाही. [त्रास देतच राहतो]
सर्प: शाम्यति मन्त्रेण; न शाम्यति खल: कदा ||
अर्थ
साप हा क्रूर असतो. दुष्ट मनुष्य हा पण क्रूर असतो. [पण] दुष्ट हा सापापेक्षा क्रूर असतो. [ अस म्हणायचं कारण ] सापाचं [विष ] शान्त करता येतं. [औषधांनी दुष्परिणाम घालवता येतात ] पण दुष्ट कधी शान्त बसत नाही. [त्रास देतच राहतो]
६२. कर्णामृतं सूक्तिरसं विमुच्य दोषेषु यत्न : सुमहान्खलस्य |
६२. कर्णामृतं सूक्तिरसं विमुच्य दोषेषु यत्न: सुमहान्खलस्य |
अवेक्षते केलिवनं प्रविष्ट: क्रमेलक: कण्टकजालमेव ||
अर्थ
कानांना सुख देणारा चांगल्या बोलण्याचा [सुंदर] अर्थ सोडून त्यातले दोष शोधण्याचाच दुष्ट मनुष्य प्रयत्न करतो. केळ्याच्या मोठ्या बागेत शिरलेला उंट [गोड केळी खायची सोडून] काट्यांचा पुंजकाच शोधतो.
अवेक्षते केलिवनं प्रविष्ट: क्रमेलक: कण्टकजालमेव ||
अर्थ
कानांना सुख देणारा चांगल्या बोलण्याचा [सुंदर] अर्थ सोडून त्यातले दोष शोधण्याचाच दुष्ट मनुष्य प्रयत्न करतो. केळ्याच्या मोठ्या बागेत शिरलेला उंट [गोड केळी खायची सोडून] काट्यांचा पुंजकाच शोधतो.
६१. दानं भोगो नाश : तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य |
६१. दानं भोगो नाश : तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य |
यो न ददाति न भुङक्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति ||
अर्थ
पैशाला दान [करणे ] उपभोग [घेणे ] आणि नष्ट होणे अशा तीन वाटा असतात. जो दान करीत नाही आणि उपभोगही घेत नाही त्याचे धन नाश पावते.
यो न ददाति न भुङक्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति ||
अर्थ
पैशाला दान [करणे ] उपभोग [घेणे ] आणि नष्ट होणे अशा तीन वाटा असतात. जो दान करीत नाही आणि उपभोगही घेत नाही त्याचे धन नाश पावते.
६०. या पाणिग्रहलालिता सुसरला तन्वी सुवंशोद्भवा
६०. या पाणिग्रहलालिता सुसरला तन्वी सुवंशोद्भवा
गौरी स्पर्शसुखावहा गुणवती नित्यं मनोहारिणी ।
सा केनापि हृता तया विरहितो गन्तुम् न शक्नोम्यहम्
रे भिक्षो तव कामिनी न हि न हि प्राणप्रिया यष्टिका ॥
अर्थ
(भिक्षू म्हणतो) जिचे लग्नानंतर लाड केले आहेत, जी सरळ स्वभावाची, सडपातळ, चांगल्या घरातील, गोरी, स्पर्श सुखकारक आहे, गुणवान, जी नेहमी मन हिरावून घेते, अश्या तिला कोणीतरी पळवले आहे. तिच्याशिवाय मी कोठे जाऊ शकत नाही. (हे ऐकणारा विचारतो) अरे भिक्षू, तुझी बायको का? (भिक्षू म्हणतो) नाही नाही, माझी प्राणाहून प्रिय काठी.
टीप :-
हा छेकापन्हुती अलङकार होतो त्यात द्व्यर्थी शब्दयोजना करून उत्सुकता कवी ताणतो आणि नर्म विनोद असतो. सुभाषिताच्या पहिल्या दोन चरणांमध्ये दिलेली विशेषणे स्त्री आणि काठीला दोघींना लागू होतात. काठीसाठी - जिचे हातात घेऊन लाड केले आहे, सरळ आहे (वेडीवाकडी नाही), बारीक आहे, चांगल्या बांबूपासून बनवलेली आहे, पांढरी, गुळगुळीत, जिला दोरा लावला आहे आणि नेहमी जिचे आकर्षण वाटते अशी.
Monday, April 12, 2010
५९. उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः ।
५९. उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः ।
न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखं मृगाः ॥
अर्थ
काम केल्यामुळेच कार्य पूर्ण होते फक्त स्वप्न बघून नाही. (जसे) झोपलेल्या सिंहाच्या तोंडात हरिण स्वतःहून जात नाही.
५८. अष्टादशपुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम् ।
५८. अष्टादशपुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम् ।
परोपकरः पुण्याय पापाय परपीडनम् ॥
अर्थ
अठरा पुराणांमध्ये व्यासांनी दोन गोष्टी सांगितल्या आहेत. दुसर्यावर उपकार करणे हे पुण्य तर दुसर्याल्या त्रास देणे हे पाप आहे.
Sunday, April 11, 2010
५७. काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् |
५७. काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् |
व्यसनेन तु मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा ||
अर्थ
बुद्धिमान लोकांचा वेळ काव्याचा [आस्वाद घेण्यात] शास्त्राच्या [चर्चेत] आणि करमणूकी मध्ये जातो. मूर्ख लोकांचा वेळ मात्र व्यसन [करणे] झोप [कंटाळा करत ] आणि भांडणात जातो.
व्यसनेन तु मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा ||
अर्थ
बुद्धिमान लोकांचा वेळ काव्याचा [आस्वाद घेण्यात] शास्त्राच्या [चर्चेत] आणि करमणूकी मध्ये जातो. मूर्ख लोकांचा वेळ मात्र व्यसन [करणे] झोप [कंटाळा करत ] आणि भांडणात जातो.
Saturday, April 10, 2010
५६. दृष्टं किमपि लोकेऽस्मिन् न निर्दोषं न निर्गुणम्।
५६. दृष्टं किमपि लोकेऽस्मिन् न निर्दोषं न निर्गुणम्।
आवृणुध्वमतो दोषान् विवृणध्वं गुणान् बुधा : ॥
अर्थ
हे बुद्धीमान लोकांनो, या जगात कुठलीही गोष्ट दोषरहित किंवा काहीच गुण नाही अशी नसते. [प्रत्येकामध्ये थोडे गुण आणि थोडे दोष असतातच. कुठलीच गोष्ट निर्दोष नसते ] म्हणून दोष झाका [त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करा ] आणि गुणांचा विस्तार करा. [त्या माणसाचे गुण वाढतील असे बघा. ]
आवृणुध्वमतो दोषान् विवृणध्वं गुणान् बुधा : ॥
अर्थ
हे बुद्धीमान लोकांनो, या जगात कुठलीही गोष्ट दोषरहित किंवा काहीच गुण नाही अशी नसते. [प्रत्येकामध्ये थोडे गुण आणि थोडे दोष असतातच. कुठलीच गोष्ट निर्दोष नसते ] म्हणून दोष झाका [त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करा ] आणि गुणांचा विस्तार करा. [त्या माणसाचे गुण वाढतील असे बघा. ]
Friday, April 9, 2010
५५. हारम् वक्षसि केनापि दत्तमज्ञेन मर्कट: |
५५. हारम् वक्षसि केनापि दत्तमज्ञेन मर्कट: |
लेढि जिघ्रति संक्षिप्य करोत्युन्नतमासनम् ||
अर्थ
कोणीतरी मूर्ख माणसाने माकडाला [रत्न] हार दिल्यावर [माकडाने] चाटला, वास घेतला आणि गुंडाळून [बैठक] उंच केली. [माकडाला रत्नांची किंमत काय कळणार?] त्याचप्रमाणे मूर्ख माणसाच्या ताब्यात फार चांगली गोष्ट मिळाली तर तो तिची किंमत ठेवत नाही.
लेढि जिघ्रति संक्षिप्य करोत्युन्नतमासनम् ||
अर्थ
कोणीतरी मूर्ख माणसाने माकडाला [रत्न] हार दिल्यावर [माकडाने] चाटला, वास घेतला आणि गुंडाळून [बैठक] उंच केली. [माकडाला रत्नांची किंमत काय कळणार?] त्याचप्रमाणे मूर्ख माणसाच्या ताब्यात फार चांगली गोष्ट मिळाली तर तो तिची किंमत ठेवत नाही.
५४. सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम् ।
५४. सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम् ।
प्रियं च नानृतं ब्रूयात् एषः धर्मो सनातनः ॥
अर्थ
खरे बोलावे, गोड बोलावे. खरे पण कटू बोलू नये. गोड परंतु खोटे बोलू नये असा फार पूर्वीपासून चालत आलेला धर्म आहे.
५३. यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् ।
५३. यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् ।
लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति ॥
अर्थ
ज्याला स्वत: ची बुद्धी नाही त्याला शास्त्र काय बरे [मदत] करणार. जसे आंधळ्याला आरशाचा काय बरे उपयोग ?
Thursday, April 8, 2010
५२. विदेशेषु धनं विद्या व्यसनेषु धनं मतिः ।
५२. विदेशेषु धनं विद्या व्यसनेषु धनं मतिः ।
परलोके धनं धर्मः शीलं सर्वत्र वै गुणः ॥
अर्थ
परक्या ठिकाणी विद्या हेच धन असते (अनोळखी माणसे एखाद्याकडील विद्येमुळे त्याला सन्मान देतात). संकटात बुद्धी उपयोगी पडते. मृत्युपश्चात (जिवंतपणी केलेले) धर्माचरण उपयोगी येते तर शील (चांगली वागणूक) सगळीकडेच उपयोगी येते.
५१. हंस श्वेतः बकः श्वेतः को भेदो बकहंसयोः ।
५१. हंस श्वेतः बकः श्वेतः को भेदो बकहंसयोः ।
नीरक्षीरविवेकेतु हंसो हंसो बको बकः ॥
अर्थ
हंस पांढरा, बगळा पण पांढरा. हंस आणि बगळ्यात फरक काय? दूधातुन पाणी वेगळे करण्यात मात्र हंस तो हंस आणि बगळा तो बगळा. (अशी एक समजुत आहे की हंस, दूध आणि पाण्याच्या मिश्रणातुन पाणी वेगळे करुन फक्त दूध पितो).
५०. काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदो पिककाकयोः ।
५०. काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदो पिककाकयोः ।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः ॥
अर्थ
कावळा काळा, कोकिळ पण काळा. कावळा आणि कोकिळेत फरक काय? वसंत ऋतु आल्यावर मात्र कावळा तो कावळा आणि कोकिळ तो कोकिळ. (वसंत ऋतुचे कोकिळ गोड आवाजात स्वागत करतो, त्यावेळी दोघांमधील फरक लक्षात येतो).
टीप :-
प्रथमदर्शनी सज्जन आणि दुर्जन सारखेच दिसतात पण त्यांच्याशी व्यवहार केल्यावर मग खरं चांगला कोण ते समजते.
४९. विद्या विवादाय धनं मदाय शक्तिः परेषां परपीडनाय ।
४९. विद्या विवादाय धनं मदाय शक्तिः परेषां परपीडनाय ।
खलस्य साधोर्विपरीतमेतत् ज्ञानाय दानाय च रक्षणाय ॥
अर्थ
वाईट माणसे विद्या भांडण करण्यासाठी, धन गर्व करण्यासाठी आणि बळ दुसर्यांना त्रास देण्यासाठी वापरतात. सज्जन माणसांचे मात्र ह्याच्या एकदम विरुद्ध असते. (विद्या) ज्ञानदानासाठी, (धन) देण्यासाठी आणि (बळ) दुसर्यांच्या रक्षणासाठी असते. (येथे कवीने यथासांख्य या अलंकाराचा सुंदर उपयोग केला आहे)
४८. सज्जनस्य हृदयं नवनीतं यद्वदन्ति कवयस्तदलीकम् ।
४८. सज्जनस्य हृदयं नवनीतं यद्वदन्ति कवयस्तदलीकम् ।
अन्यदेहविलसत्परितापात सज्जनो द्रवति नो नवनीतम् ॥
अर्थ
सज्जनांचे हृदय लोण्यासारखे असते असे कवि म्हणतात ते खोटे आहे. (कारण) दुसर्याला होणार्या दुःखामुळे सज्जन पाघळतो पण लोणी नाही.
४७. अलसस्य कुतो विद्या अविद्यस्य कुतो धनम् ।
४७. अलसस्य कुतो विद्या अविद्यस्य कुतो धनम् ।
अधनस्य कुतो मित्रम् अमित्रस्य कुतः सुखम् ॥
अर्थ
आळशी माणसाला विद्या कशी मिळणार, ज्याच्याकडे विद्या नाही त्याला संपत्ती कशी मिळणार, ज्याच्याकडे संपत्ती नाही त्याला मित्र कुठून आणि मित्र नसलेल्याला सुख कसे मिळणार? (थोडक्यात आळशी माणसाला सुख मिळणे अवघड आहे).
Wednesday, April 7, 2010
४६. न स्थातव्यं न गन्तव्यं क्षणमप्यधमै: सह |
४६. न स्थातव्यं न गन्तव्यं क्षणमप्यधमै: सह |
पयोऽपि शौण्डिकीहस्ते वारुणीत्यभिधीयते ||
अर्थ
[माणसाने ] क्षणभर सुद्धा नीच लोकांबरोबर थांबू नये किंवा [कोठे] जाऊ नये. कलालाच्या [दारु बनवणारा] हातात दूध असलं तरी [लोक] त्याला दारूच म्हणतात.
पयोऽपि शौण्डिकीहस्ते वारुणीत्यभिधीयते ||
अर्थ
[माणसाने ] क्षणभर सुद्धा नीच लोकांबरोबर थांबू नये किंवा [कोठे] जाऊ नये. कलालाच्या [दारु बनवणारा] हातात दूध असलं तरी [लोक] त्याला दारूच म्हणतात.
४५. ग्रहाणां चरितं स्वप्नोऽ निमित्तान्युपयाचितम् |
४५. ग्रहाणां चरितं स्वप्नोऽ निमित्तान्युपयाचितम् |
फलन्ति काकतालीयं प्राज्ञास्तेभ्यो न बिभ्यति ||
अर्थ
[कुंडलीतील] ग्रहांचे फेरे, [पडलेली] स्वप्न, शकून किंवा अपशकून आणि नवस हे कावळ्याने बसल्यावर फांदी मोडावी त्याप्रमाणे [योगायोगाने] फलद्रुप होतात बुध्दिमान माणसे त्यांना घाबरत नाहीत.
फलन्ति काकतालीयं प्राज्ञास्तेभ्यो न बिभ्यति ||
अर्थ
[कुंडलीतील] ग्रहांचे फेरे, [पडलेली] स्वप्न, शकून किंवा अपशकून आणि नवस हे कावळ्याने बसल्यावर फांदी मोडावी त्याप्रमाणे [योगायोगाने] फलद्रुप होतात बुध्दिमान माणसे त्यांना घाबरत नाहीत.
४४. यावत् जीवेत् सुखं जीवेत् ऋणं कृत्वा घृतं पिबेत् |
४४. यावत् जीवेत् सुखं जीवेत् ऋणं कृत्वा घृतं पिबेत् |
भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुत : ||
अर्थ
जीवनात सुखेनैव जगावे. गरज पडल्यास कर्ज काढून तूपरोटी खावी. एकदा देहाची राख झाल्यावर परत कोण येणार आहे?
हा चार्वाकाचा श्लोक असून त्यात संपूर्ण इहवादी तत्वज्ञान सांगितले आहे.
भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुत : ||
अर्थ
जीवनात सुखेनैव जगावे. गरज पडल्यास कर्ज काढून तूपरोटी खावी. एकदा देहाची राख झाल्यावर परत कोण येणार आहे?
हा चार्वाकाचा श्लोक असून त्यात संपूर्ण इहवादी तत्वज्ञान सांगितले आहे.
४३. भो दारिद्र्य नमस्तुभ्यं सिद्धोऽहम् त्वत् प्रसादतः ।
४३. भो दारिद्र्य नमस्तुभ्यं सिद्धोऽहम् त्वत् प्रसादतः ।
पश्याम्यहं जगत् सर्वम् न मां पश्यति कश्चन ॥
अर्थ
हे दारिद्र्या, तुला नमस्कार असो. तुझ्या कृपेमुळे मी सिद्ध झालो आहे. (कारण) मी सगळ्या जगाला बघु शकतो पण मला कोणीच पाहु शकत नाही. (गरीब माणसाकडे कोणी लक्ष देत नाही म्हणुन एका भिकारी माणसाने केलेला हा विचार आहे)
४२. क्षमा शस्त्रं करे यस्य दुर्जनः किं करिष्यति ।
४२. क्षमा शस्त्रं करे यस्य दुर्जनः किं करिष्यति ।
अतृणे पतितो वन्हिः स्वयमेवोपशाम्यति ॥
अर्थ
क्षमा हेच ज्यांचे शस्त्र आहे त्यांना (क्षमाशील माणसांना) वाईट माणसे काय करणार? (ज्याप्रमाणे) गवत नसलेल्या जमिनीवर पडलेली (लागलेली) आग आपोआप विझून जाते.
४१. घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्यात् रासभरोहणम् ।
४१. घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्यात् रासभरोहणम् ।
येन केन प्रकारेण प्रसिद्धपुरुषो भवेत ॥
अर्थ
मडके फोडावे, कपडे फाडावेत (किंवा) गाढवावर बसावे (पण) या ना त्याप्रकारे माणसाने प्रसिद्ध व्हावे.
४०. चिन्तनीया हि विपदां आदावेव प्रतिक्रिया ।
४०. चिन्तनीया हि विपदां आदावेव प्रतिक्रिया ।
न कूपखननं युक्तं प्रदीप्ते वन्हिना गृहे ॥
अर्थ
संकटाचा (संकटातुन सुटण्याचा) विचार (संकट येण्याच्या) आधीच करावा.(जसे) घर पेटल्यावर विहीर खणण्याचा काय उपयोग?
३९. अमंत्रम् अक्षरं नास्ति
३९. अमंत्रम् अक्षरं नास्ति
नस्तिमूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति
योजकस्तत्र दुर्लभः॥
अर्थ
मंत्रात ज्याचा उपयोग करता येत नाही असे एकही अक्षर नाही. ज्याच्यात औषधी गुणधर्म नाहीत अशी एकही मूळी नाही. सर्वथः अयोग्य असा कोणीही पुरुष नाही तर दुर्लभ काय आहे तर योजक. [म्हणजे ह्या सगळ्यांचा योग्य उपयोग करणारा माणूस मिळणे दुर्लभ आहे. ]
नस्तिमूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति
योजकस्तत्र दुर्लभः॥
अर्थ
मंत्रात ज्याचा उपयोग करता येत नाही असे एकही अक्षर नाही. ज्याच्यात औषधी गुणधर्म नाहीत अशी एकही मूळी नाही. सर्वथः अयोग्य असा कोणीही पुरुष नाही तर दुर्लभ काय आहे तर योजक. [म्हणजे ह्या सगळ्यांचा योग्य उपयोग करणारा माणूस मिळणे दुर्लभ आहे. ]
Tuesday, April 6, 2010
३८. भद्रं भद्रं कृतं मौनं कोकिलै: जलदागमे |
३८. भद्रं भद्रं कृतं मौनं कोकिलै: जलदागमे |
वक्तारो दर्दुरा यत्र तत्र मौनं हि शोभनम् ||
अर्थ
हा अन्योक्ती अलंकार असलेला श्लोक आहे. पावसाळ्याच्या सुरवातीला कोकिळांनी मौन धारण केले ते फार चांगले झाले. कारण पावसाळ्याच्या सुरवातीला जेंव्हा बेडूक [डराव डराव असा घाणेरडया आवाजात ] बडबड करतात, तेंव्हा गप्प बसणेच चांगले. [जेंव्हा सामान्य बुद्धीची माणसे खूप बडबड करतात तेंव्हा प्रतिभावंतानी गप्प बसणेच चांगले. कारण त्यांची झेप सामान्यांना कळणार नाही. ]
वक्तारो दर्दुरा यत्र तत्र मौनं हि शोभनम् ||
अर्थ
हा अन्योक्ती अलंकार असलेला श्लोक आहे. पावसाळ्याच्या सुरवातीला कोकिळांनी मौन धारण केले ते फार चांगले झाले. कारण पावसाळ्याच्या सुरवातीला जेंव्हा बेडूक [डराव डराव असा घाणेरडया आवाजात ] बडबड करतात, तेंव्हा गप्प बसणेच चांगले. [जेंव्हा सामान्य बुद्धीची माणसे खूप बडबड करतात तेंव्हा प्रतिभावंतानी गप्प बसणेच चांगले. कारण त्यांची झेप सामान्यांना कळणार नाही. ]
३७. निर्विषेणापि सर्पेण कर्तव्या महती फटा|
३७. निर्विषेणापि सर्पेण कर्तव्या महती फटा|
विषं स्यात् यदि वा न स्यात् फटाटोपो भयङकर :||
अर्थ
साप बिनविषारी असला तरी त्याने मोठा फणा उगारावा विषारी असो किंवा नसो उभारलेला फणा भयंकर दिसतो [त्यामुळे सापाला स्वतःचे संरक्षण करता येईल तो जरी बिनविषारी असला तरी ]
विषं स्यात् यदि वा न स्यात् फटाटोपो भयङकर :||
अर्थ
साप बिनविषारी असला तरी त्याने मोठा फणा उगारावा विषारी असो किंवा नसो उभारलेला फणा भयंकर दिसतो [त्यामुळे सापाला स्वतःचे संरक्षण करता येईल तो जरी बिनविषारी असला तरी ]
३६. वनानि दहतो वह्ने: सखा भवति मारुत: |
३६. वनानि दहतो वह्ने: सखा भवति मारुत: |
स एव दीपनाशाय कृशे कस्यास्ति सौहृदम् ||
अर्थ
जेव्हा वणवा लागतो तेव्हा वारा तो पसरवण्यासाठी अग्नीला सहाय्य करतो. पण तोच वारा छोट्या दिव्याला मात्र क्षणात विझवून टाकतो. खरचं दुर्बलांशी कोणी मैत्री करत नाही.
स एव दीपनाशाय कृशे कस्यास्ति सौहृदम् ||
अर्थ
जेव्हा वणवा लागतो तेव्हा वारा तो पसरवण्यासाठी अग्नीला सहाय्य करतो. पण तोच वारा छोट्या दिव्याला मात्र क्षणात विझवून टाकतो. खरचं दुर्बलांशी कोणी मैत्री करत नाही.
३५. अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
३५. अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
उदारचरितानाम् तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥
अर्थ
हा आपला तो परका असा भेदभाव हलक्यामनाची माणसे करतात. परंतु थोर माणसांसाठी (संपूर्ण) पृथ्वी परिवाराप्रमाणे असते.
३४. अश्वम् नैव गजम् नैव व्याघ्रम् नैव च नैव च।
३४. अश्वम् नैव गजम् नैव व्याघ्रम् नैव च नैव च।
अजपुत्राम् बलिं दद्याद्देवो दुर्बलघातक :||
अर्थ
घोड्याचा बळी देत नाहित, हत्तीचा बळी देत नाहित, वाघाचा तर कधीच नाही. बोकड मात्र बळी जातो, [कारण] देव हा दुर्बळांचा घात करणार आहे. [ देव देखिल दुर्बळांचे रक्षण करत नाही.]
अजपुत्राम् बलिं दद्याद्देवो दुर्बलघातक :||
अर्थ
घोड्याचा बळी देत नाहित, हत्तीचा बळी देत नाहित, वाघाचा तर कधीच नाही. बोकड मात्र बळी जातो, [कारण] देव हा दुर्बळांचा घात करणार आहे. [ देव देखिल दुर्बळांचे रक्षण करत नाही.]
३३. यौवनम् धनसम्पत्ति: प्रभुत्वमविवेकिता |
३३. यौवनम् धनसम्पत्ति: प्रभुत्वमविवेकिता |
एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ||
अर्थ
तारुण्य, संपत्ती, प्रभुत्व आणि अविवेक यातिल एक एक गोष्ट देखिल विनाशाला कारणीभूत होते, मग जिथे चारही गोष्टी एकत्र असतील तर त्याची काय कथा?
एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ||
अर्थ
तारुण्य, संपत्ती, प्रभुत्व आणि अविवेक यातिल एक एक गोष्ट देखिल विनाशाला कारणीभूत होते, मग जिथे चारही गोष्टी एकत्र असतील तर त्याची काय कथा?
३२. गुणाः कुर्वन्ति दूतत्वम् दूरेऽपि वसतां सताम् ।
३२. गुणाः कुर्वन्ति दूतत्वम् दूरेऽपि वसतां सताम् ।
केतकीगंधमाघ्रातुम् स्वयमायान्ति षट्पदाः ॥
अर्थ
ज्याप्रमाणे केवड्याच्या वासामुळे भुंगे त्याच्याकडे आकर्षित होतात, त्याप्रमाणे चांगल्या माणसांचे गुण त्यांची थोरवी दुरवर पसरवतात.
Monday, April 5, 2010
३१. लालयेत् पञ्च वर्षाणि दश वर्षाणि ताडयेत् |
३१. लालयेत् पञ्च वर्षाणि दश वर्षाणि ताडयेत् |
प्राप्ते तु षोडशे वर्षे पुत्रे मित्रवदाचरेत् ||
अर्थ
पुत्र पाच वर्षाचा होई पर्यंत त्याचे लाड करावेत. पुढील दहा वर्षे होईपर्यंत मारावे.[शिस्त लावावी या अर्थाने] परंतु सोळा वर्षाचा झाल्यावर मात्र त्याला मित्राप्रमाणे वागवावे.
प्राप्ते तु षोडशे वर्षे पुत्रे मित्रवदाचरेत् ||
अर्थ
पुत्र पाच वर्षाचा होई पर्यंत त्याचे लाड करावेत. पुढील दहा वर्षे होईपर्यंत मारावे.[शिस्त लावावी या अर्थाने] परंतु सोळा वर्षाचा झाल्यावर मात्र त्याला मित्राप्रमाणे वागवावे.
Hindi Translation:
पुत्र जब तक पाँच वर्ष का हो, तब तक उसका लाड़ करना चाहिए। अगले दस वर्ष तक उसे अनुशासन में रखना चाहिए (मारना मतलब शिस्त सिखाना)। लेकिन जब वह सोलह वर्ष का हो जाए, तो उसे मित्र की तरह व्यवहार करना चाहिए।
English Translation:
One should pamper a son until he turns five. For the next ten years, he should be disciplined (meaning to instill discipline, not literal punishment). However, once he turns sixteen, he should be treated like a friend.
३०. कमले कमला शेते हरश्शेते हिमालये।
३०. कमले कमला शेते हरश्शेते हिमालये।
क्षीराब्धौ च हरिश्शेते मन्ये मत्कुणशङकया ||
अर्थ
लक्ष्मी कमळावर निद्रा करते तर शंकर हिमालयात. समुद्र हे विष्णूचे निद्रास्थान. हे सर्व केवळ एका ढेकणाच्या भीतीने ?[की काय? असे कवीला वाटते.]
क्षीराब्धौ च हरिश्शेते मन्ये मत्कुणशङकया ||
अर्थ
लक्ष्मी कमळावर निद्रा करते तर शंकर हिमालयात. समुद्र हे विष्णूचे निद्रास्थान. हे सर्व केवळ एका ढेकणाच्या भीतीने ?[की काय? असे कवीला वाटते.]
Hindi Translation:
लक्ष्मी कमल पर सोती हैं, तो शंकर हिमालय में। समुद्र विष्णु का शय्यास्थान है। यह सब सिर्फ एक खटमल के डर से?
क्या ऐसा कवि को लगता है?
English Translation:
Lakshmi sleeps on the lotus, while Shiva sleeps in the Himalayas. The ocean is Vishnu’s resting place. Is all this just because of fear of a bedbug?
Is this what the poet thinks?
२९. वैद्यराज नम: तुभ्यं यमज्येष्ठसहोदर:|
२९. वैद्यराज नम: तुभ्यं यमज्येष्ठसहोदर:|
यमस्तु हरते प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनान्यपि ||
अर्थ
हे वैद्यराज, तुम्हाला नमस्कार असो. तुम्ही तर यमाचे मोठे भाऊच. यम प्राण हरण करतो पण तुम्ही प्राण आणि धन या दोन्हींचे हरण करतां.
यमस्तु हरते प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनान्यपि ||
अर्थ
हे वैद्यराज, तुम्हाला नमस्कार असो. तुम्ही तर यमाचे मोठे भाऊच. यम प्राण हरण करतो पण तुम्ही प्राण आणि धन या दोन्हींचे हरण करतां.
Hindi Translation:
हे वैद्यराज, आपको नमस्कार हो। आप तो यमराज के बड़े भाई ही हैं। यमराज केवल प्राण हरते हैं, लेकिन आप तो प्राण और धन दोनों ही हर लेते हैं।
English Translation:
O respected physician, greetings to you. You are indeed the elder brother of Yama (the god of death). Yama only takes away life, but you take away both life and wealth.
२८. अहं च त्वं च राजेन्द्र लोकनाथावुभावपि |
२८. अहं च त्वं च राजेन्द्र लोकनाथावुभावपि |
बहुव्रीहि: अहम् राजन् षष्ठीतत्पुरुषो भवान् ||
अर्थ
राजाची स्तुती मोठ्या चातुर्याने करण्याचा प्रयत्न कवीने केला आहे.
हे राजा, तू आणि मी दोघेही लोकनाथ आहोत. फरक इतकाच की मी बहुव्रीहि आहे [लोक ज्याचे नाथ आहेत असा] आणि तू षष्ठीत्तपुरुष आहेस. [लोकांचा नाथ]
बहुव्रीहि: अहम् राजन् षष्ठीतत्पुरुषो भवान् ||
अर्थ
राजाची स्तुती मोठ्या चातुर्याने करण्याचा प्रयत्न कवीने केला आहे.
हे राजा, तू आणि मी दोघेही लोकनाथ आहोत. फरक इतकाच की मी बहुव्रीहि आहे [लोक ज्याचे नाथ आहेत असा] आणि तू षष्ठीत्तपुरुष आहेस. [लोकांचा नाथ]
Hindi translation:
राजा की स्तुति बड़ी चतुराई से करने का प्रयास कवि ने किया है।
हे राजा, तुम और मैं दोनों ही लोकनाथ हैं। फर्क इतना है कि मैं बहुव्रीहि हूँ (लोक जिनका स्वामी है वह), और तुम षष्ठीत्तपुरुष हो (लोक का स्वामी)।
English translation:
The poet has skillfully tried to praise the king.
O king, you and I are both Loknath. The only difference is that I am Bahuvrihi (one whom people have as master), and you are Shashthi Tatpurusha (master of the people).
२७. चलत्येकेन पादेन तिष्ठत्यन्येन बुद्धिमान् |
२७. चलत्येकेन पादेन तिष्ठत्यन्येन बुद्धिमान् |
नासमीक्ष्य परम् स्थानम् पूर्वमायतनम् त्यजेत् ||
अर्थ
बुद्धिमान मनुष्य एकच पाऊल [पुढे] टाकतो. एक तसेच [आहे त्या जागीच ] ठेवतो. पुढच्या जागेची [धंदा किंवा नोकरी यांची ] नीट परीक्षा केल्याशिवाय पहिली जागा सोडू नये.
नासमीक्ष्य परम् स्थानम् पूर्वमायतनम् त्यजेत् ||
अर्थ
बुद्धिमान मनुष्य एकच पाऊल [पुढे] टाकतो. एक तसेच [आहे त्या जागीच ] ठेवतो. पुढच्या जागेची [धंदा किंवा नोकरी यांची ] नीट परीक्षा केल्याशिवाय पहिली जागा सोडू नये.
Hindi translation:
बुद्धिमान मनुष्य एक ही कदम आगे बढ़ाता है। एक कदम वैसे का वैसे (वहीं पर) रखता है। आगे की जगह (काम या नौकरी) की अच्छी तरह से जांच-पड़ताल किए बिना पहली जगह नहीं छोड़नी चाहिए।
English translation:
An intelligent person takes only one step forward. He keeps the other foot in the same place. One should not leave the first place (job or business) without thoroughly examining the next opportunity.
Subscribe to:
Comments (Atom)