भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाण भारती।
तस्यां हि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥

Wednesday, March 31, 2010

१७. आशा नाम मनुष्याणाम् काचिदाश्चर्यशृंखला ।

१७. आशा नाम मनुष्याणाम् काचिदाश्चर्यशृंखला ।
यया बद्धाः प्रधावन्ति मुक्तास्तिष्ठन्तिपङ्गुवत् ॥

अर्थ

माणसांमधे आशा नावाची एक आश्चर्यकारक बेडी आहे. ह्या बेडीने बांधलेली माणसे सतत धावत असतात आणि मोकळे असलेली माणसे पाय नसल्याप्रमाणे एका जागी बसतात.


Hindi translation:
मनुष्यों के बीच आशा नाम की एक अद्भुत बेड़ी होती है। इस बेड़ी से बंधे हुए लोग निरंतर दौड़ते रहते हैं, जबकि इससे मुक्त लोग जैसे पैरों के बिना हों, एक ही जगह स्थिर बैठे रहते हैं।

English translation:
Among humans, there exists a strange chain called hope. Those bound by this chain keep running endlessly, while those free from it sit still as if they had no feet.

१६. पृथीव्याम् त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम् ।

१६. पृथीव्याम् त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम् ।
मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते ॥

अर्थ

ह्या पृथ्वीवर पाणी, अन्न आणि सुभाषिते ही ३ रत्ने आहेत. मूर्ख मात्र दगडांना रत्न म्हणून संबोधतात.

Hindi translation:
इस पृथ्वी पर पानी, अन्न और सुंदर वचन (सुभाषित) — ये तीन रत्न हैं। लेकिन मूर्ख लोग पत्थरों को ही रत्न मानते हैं।

English translation:
On this earth, water, food, and wise sayings are the three true gems. Fools, however, consider stones to be gems.

१५.आत्मनो मुखदोषेण बध्यंते शुकसारिका:|

१५.आत्मनो मुखदोषेण बध्यंते शुकसारिका: |
बकास्तत्र न बध्यंते मौनम् सर्वार्थसाधनम् ||

अर्थ

पोपट आणि साळुंक्या स्वत:च्या [गोड आवाजाच्या खरंतर गुण पण लोकांनी पकडण्याच्या दृष्टीने] दोषामुळे बंधनात पडतात. बगळे [काही आवाज करत नसल्यामुळे] पकडले जात नाहीत [म्हणून] मौन सर्व हव्या असलेल्या गोष्टी मिळवण्याचे साधन आहे.

Hindi translation:
तोता और मैना अपने सुंदर (मधुर आवाज़ के, जो उनका गुण है, लेकिन पकड़े जाने की दृष्टि से यह उनका दोष बन जाता है) कारण बंधन में पड़ जाते हैं। बगुले (क्योंकि वे कोई आवाज़ नहीं करते) पकड़े नहीं जाते। इसलिए, मौन सभी इच्छित वस्तुएँ प्राप्त करने का साधन है।

English translation:
Parrots and mynas, because of their sweet voices (which are virtues, but become faults from the perspective of being captured), get caught. Cranes, on the other hand, are not caught because they make no sound. Thus, silence is a means to obtain all desired things.

Tuesday, March 30, 2010

१४. अस्माकं बदरीचक्रम्‌ युष्माकं बदरीतरु : |

१४. अस्माकं बदरीचक्रम्‌ युष्माकं बदरीतरु : |
बादरायणसंबधात्‌ यूयं यूयं वयम्‌ वयम् ||

अर्थ
आमच्या [बैलगाडीला] बोराच्या लाकडाचं चाक आहे. तुमच्याकडे बोरीचे झाड आहे. म्हणून तुम्ही म्हणजे आम्हीच आणि आम्ही म्हणजे तुम्ही. [अगदी सुताएवढं नातं किंवा संबध असताना त्याचा फायदा घेणारे लोक असतात ते असं नातं सांगतात]

Hindi translation:
हमारी बैलगाड़ी में बोर के पेड़ की लकड़ी का चक्का है। आपके पास बोर का पेड़ है। इसीलिए, आप यानी हम और हम यानी आप। (अर्थात, जब कोई बहुत मामूली-सा संबंध होता है और उसका फायदा उठानेवाले लोग ऐसे रिश्ते बताकर अपना काम निकालते हैं।)

English translation:
Our bullock cart has a wheel made of wood from the ber tree. You have a ber tree. Therefore, you are us and we are you. (That is, some people cite even the slightest relationship or connection just to take advantage of it.)

१३. मनोजवं मारूततुल्यवेगं जितेन्द्रियं बुद्धीमताम् वरिष्ठम् |

१३. मनोजवं मारूततुल्यवेगं जितेन्द्रियं बुद्धीमताम् वरिष्ठम् |

वातात्मजं वानरयूथमुख्यम्‌ श्रीरामदूतं शरणं प्रपद्ये ||

अर्थ

आज हनुमान जयंती आहे त्यानिमित्त हा श्लोक रामरक्षेमधला.

[मी] वाऱ्याप्रमाणे आणि मनाइतका वेग असणाऱ्या; इंद्रिये ताब्यात असणाऱ्या; बुद्धिमान लोकांमध्ये श्रेष्ठ असणाऱ्या; वायुदेवाचा पुत्र असलेल्या; वानरांच्या सेनेचा प्रमुख असणाऱ्या श्रीरामाचा दूत असणाऱ्या [हनुमानाला] शरण जाते /जातो.

Hindi translation:
मैं उस हनुमान को नमस्कार करता/करती हूँ जो वायु के समान तीव्र गति वाले हैं, मन के समान चपल हैं, जिनकी इंद्रियाँ वश में हैं, जो बुद्धिमानों में श्रेष्ठ हैं, वायुदेव के पुत्र हैं, वानर सेना के प्रमुख हैं और श्रीराम के दूत हैं।

English translation:
I bow to Hanuman, who is as swift as the wind and as fast as the mind, whose senses are under control, who is supreme among the wise, the son of the wind god, the leader of the monkey army, and the messenger of Lord Rama.

१२. अपूर्वः कोऽपि कोपाग्निः खलस्य सज्जनस्य च।

१२. अपूर्वः कोऽपि कोपाग्निः खलस्य सज्जनस्य च।

एकस्य शाम्यति स्नेहात् वर्धतेड्न्यस्य वारितः ॥

अर्थ

सज्जन आणि दुर्जन यांचा कोप रूपी अग्नी [भयंकर राग] याचे वर्णन करता येत नाही. पहिल्याचा [सज्जनाचा]राग स्नेहाने [आग असूनही स्नेह म्हणजे प्रेमाने]विझतो आणि दुसऱ्याचा वारित: [संस्कृतमध्ये वारि म्हणजे पाणी वारित: म्हणजे पाण्याने तसेच अडवले असता असा त्या शब्दाचा दुसरा अर्थ आहे] दुर्जनाचा राग वाढतो.

स्नेहाने एकाचा राग विझणे वारी [पाण्यामुळे]वाढणे असा सकृतदर्शनी विरोधाभास कवीने वर्णिला आहे.

Hindi translation:
सज्जन और दुष्ट व्यक्ति के क्रोध रूपी अग्नि का वर्णन करना कठिन है। पहले का, अर्थात् सज्जन का क्रोध, प्रेम से शांत हो जाता है, जबकि दूसरे का, अर्थात् दुष्ट का क्रोध, पानी (या रोकने के प्रयासों) से और बढ़ जाता है।
कवि ने यहाँ एक रोचक विरोधाभास दिखाया है — जहाँ प्रेम से एक का क्रोध शांत होता है, वहीं दूसरे का पानी से और भड़क उठता है।

English translation:
The fire of anger in the virtuous and the wicked is indescribable. The anger of the virtuous is calmed by affection, while that of the wicked grows fiercer when restrained, like fire flaring up when doused with water.
The poet portrays a striking paradox — one’s anger is extinguished by love, while the other’s intensifies with water (or restraint).

११. अपूर्वः कोऽपि कोषोयम् विद्यते तव भारती।

११. अपूर्वः कोऽपि कोषोयम् विद्यते तव भारती।
व्ययतो वृद्धिमायाति व्ययमायाति संचयात॥

अर्थ

हे सरस्वती, तुझ्याकडे विद्यारुपी विलक्षण खजिना आहे. ज्याचा खर्च केला असता त्या खजिन्यात वाढ होते आणि तो साठवुन ठेवल्यास त्याचा क्षय होतो.

Hindi translation:
हे सरस्वती, तेरे पास ज्ञानरूपी अद्भुत खजाना है। जिसका उपयोग करने पर वह खजाना बढ़ता है और जिसे संचित करके रखने पर उसका नाश होता है।

English translation:
O Saraswati, you possess a wondrous treasure of knowledge. When that treasure is shared, it grows; but when hoarded, it diminishes.

१०. स जयति सिंदुरवदनो देवो यत्पादपङकजस्मरणम् |

१०. स जयति सिंदुरवदनो देवो यत्पादपङकजस्मरणम् |
वासरमणिरिव तमसाम् राशीन्नाशयति विघ्नानाम् ||

अर्थ

ज्याच्या मुखाला शेंदूर लावलेला आहे असा; ज्याच्या चरणकमलांचे स्मरण केले असता; सूर्य ज्याप्रमाणे अंधाराच्या लोटांचा नाश करतो त्याप्रमाणे; संकटांचा नाश होतो; अशा देवाचा [गणेशाचा] जयजयकार असो.

Hindi translation:


जिसके मुख पर सिंदूर लगा हुआ है, जिनके चरणकमलों का स्मरण करने पर जैसे सूर्य अंधकार का नाश करता है वैसे ही सभी संकटों का नाश हो जाता है — ऐसे प्रभु गणेश का जयजयकार हो।

English translation:
The one whose face is adorned with vermilion, at whose lotus feet’s remembrance all troubles vanish just as the sun dispels darkness — victory and praise be to Lord Ganesha.

Monday, March 29, 2010

९. गौरवं प्राप्यते दानात्‌ न तु वित्तस्य संचयात्‌ |

९. गौरवं प्राप्यते दानात्‌ न तु वित्तस्य संचयात्‌ |
स्थितिरुच्चैः पयोदानाम्‌ पयोधीनाम्‌ अध: स्थिति: ||

अर्थ

संपत्तीचे दान करण्यामुळे मोठेपणा मिळतो साठा करण्यामुळे नव्हे. याला कवींनी दृष्टांत दिला आहे. पयोद [पाणी देणारे = ढग] ते दान करतात म्हणून त्यांची जागा वर असते.  पयोधि [पाण्याचा साठा करणाऱ्या = समुद्राची] जागा खाली असते.

Hindi Translation:
जो व्यक्ति अपनी संपत्ति का दान करता है, वही महान बनता है, संग्रह करने वाला नहीं। कवियों ने इसका सुंदर दृष्टांत दिया है — बादल जल दान करते हैं, इसलिए उनका स्थान ऊपर होता है; जबकि समुद्र जल का संग्रह करता है, इसलिए उसका स्थान नीचे होता है।

English Translation:
Greatness comes from giving away one’s wealth, not from hoarding it. Poets have illustrated this beautifully — the clouds, which give water, are high above; whereas the ocean, which stores water, lies below.

८. दुर्जन: परिहर्तव्य: विद्ययाऽलंकृतोऽपि सन|

८. दुर्जन: परिहर्तव्य: विद्ययाऽलंकृतोऽपि सन|
मणिना भूषित: सर्प: किमसौ न भयङकर:||

अर्थ

सुशिक्षित असला तरी दुष्ट माणूस टाळावा ज्याच्या [फण्यावर] रत्न असते असा साप भीतीदायक नसतो काय? [निश्चित असा साप भीतीदायक   असतो.]

Hindi Translation

शिक्षित होने पर भी दुष्ट व्यक्ति से बचना चाहिए। जिसके फन पर रत्न होता है, क्या वह सर्प डरावना नहीं होता? निश्चित ही ऐसा सर्प भयावह होता है।

English Translation

Even if a person is educated, an evil one should be avoided. Is a snake with a gem on its hood not dangerous? Surely, such a snake is indeed fearsome.

Sunday, March 28, 2010

७. शतेषु जायते शूर: सहस्रेषु च पंडित: |

७. शतेषु जायते शूर: सहस्रेषु च पंडित: |
वक्ता दशसहस्रेषु दाता भवति वा न वा ||

अर्थ 

शंभर मुले जन्माला येतात तेंव्हा एक शूर जन्माला येतो हजारांमध्ये एक विद्वान असतो दहा हजारांमध्ये एक [चांगला] फर्डा वक्ता असतो [पण] उदार माणूस जन्माला येतो असे नाही कधी जन्माला येतो कधी येत पण नाही.
[यातील शेवटच्या वा न वा म्हणजे होतो किंवा होत पण नाही या शब्दांवरून वानवा म्हणजे दुर्मिळता असा शब्द मराठीत तयार झाला आहे]

Hindi Translation:

जब सौ बच्चे जन्म लेते हैं, तब एक वीर जन्म लेता है; हज़ारों में एक विद्वान होता है; दस हज़ारों में एक अच्छा, निपुण वक्ता मिलता है; लेकिन उदार मनुष्य का जन्म तो होता ही नहीं — कभी जन्म होता है, कभी होता भी नहीं।
इन आख़िरी शब्दों “होता या होता भी नहीं” से मराठी में “वानवा” शब्द बना है, जिसका अर्थ है — विरलता या दुर्लभता।


English Translation:

When a hundred children are born, one brave person is born; among a thousand, there is one scholar; among ten thousand, there is one skilled or eloquent speaker; but a truly generous person — such a one is rarely, if ever, born.
From the final words “is there or not there,” the Marathi term “vanava” (meaning rarity or scarcity) originated.

Saturday, March 27, 2010

६. माता पिता गुरुश्चेति त्रयो वन्द्या नृणां सदा।

६. माता पिता गुरुश्चेति त्रयो वन्द्या नृणां सदा।
आयुर्यशो बलं चेति त्रीण्याप्नोति तदाशिषा॥

अर्थ

माणसांनी नेहमी आई, वडील आणि शिक्षक [गुरु ] यांना नमस्कार केला पाहीजे त्यांच्या आशीर्वादाने दीर्घ आयुष्य, कीर्ति आणि ताकद मिळते.

Hindi translation:


"मनुष्यों को हमेशा अपनी माता, पिता और गुरु को नमस्कार करना चाहिए। उनके आशीर्वाद से दीर्घायु, कीर्ति और शक्ति प्राप्त होती है।"

English translation:

"One must always bow to their mother, father, and teacher. With their blessings, one attains long life, fame, and strength."

Friday, March 26, 2010

५. माता मित्रम्‌ पिता चेति स्वभावात्‌ त्रितयम्‌ हितम्‌ |

५. माता मित्रम्‌ पिता चेति स्वभावात्‌ त्रितयम्‌ हितम्‌ |
कार्यकारणतश्चान्ये भवन्ति हितबुद्धय:||

अर्थ

निसर्गत: आई, वडील आणि मित्र हे त्रिकूट  [आपल्याला ] कल्याणकारक असते ते आपल्या हितासाठी झटत असतात इतर सगळेजण काही निमित्ताने आपल्या हिताची इच्छा करतात. [त्यांचा स्वत:च्या फायदा तोट्याचा विचार करून सल्ला देतात.]

Hindi:
स्वाभाविक रूप से, माता-पिता और मित्र — यह त्रयी हमारे लिए कल्याणकारी होती है। वे हमारे हित के लिए प्रयासरत रहते हैं। बाकी सभी लोग किसी न किसी कारण से हमारे भले की इच्छा करते हैं, लेकिन वे अपने स्वयं के लाभ और हानि को ध्यान में रखकर सलाह देते हैं।

English:
By nature, the trio of mother, father, and friends is beneficial to us. They strive for our well-being. Everyone else may wish us well for some reason, but they offer advice considering their own profit and loss.

Thursday, March 25, 2010

४. अनारम्भो हि कार्याणाम् प्रथमं बुद्धीलक्षणम् |

४. अनारम्भो हि कार्याणाम् प्रथमं बुद्धीलक्षणम् | प्रारब्धस्यान्तगमनम्‌ द्वितीयं बुद्धीलक्षणम् ||

अर्थ

कामाला मुळीच सुरवात न करणे हे बुद्धीचे पहिले लक्षण आहे. पण माणसाला काहीतरी [काम]करावच लागत त्यामुळे जे [काम]सुरु केले असेल ते पूर्ण करणे हे बुध्दीचे दुसरे पण खरे लक्षण आहे.

Hindi translation:
"किसी काम की बिल्कुल शुरुआत न करना यह बुद्धि का पहला लक्षण है। लेकिन इंसान को कुछ न कुछ काम तो करना ही पड़ता है, इसलिए जो काम शुरू किया गया हो, उसे पूरा करना यह बुद्धि का दूसरा और वास्तविक लक्षण है।"

English translation:
"Not starting any work at all is the first sign of intelligence. But since a person must do something, completing whatever work has been started is the second and true sign of intelligence."

Wednesday, March 24, 2010

३. राकारोच्चारमात्रेण मुखान्नीर्याति पातकम् |

३. राकारोच्चारमात्रेण मुखान्नीर्याति पातकम् | पुन: प्रवेशभीत्या एव मकारस्तत् कपाटवत् ||

अर्थ


राम हा उच्चार इतका पवित्र आहे की फक्त राचा उच्चार झाल्यावर पाप तोंडाबाहेर पळून जाते आणि त्याने पुन्हा आत प्रवेश करू नये म्हणून म चा असा उच्चार आहे की दाराच्या फळ्या बंद झाल्याप्रमाणे तोंड बंद होते त्यामुळे पाप परत आत येऊ शकत नाही.

Hindi translation:
"राम" का उच्चारण इतना पवित्र है कि केवल 'रा' का उच्चारण होते ही पाप मुख से बाहर भाग जाता है, और फिर वह दोबारा प्रवेश न करे इसलिए 'म' का ऐसा उच्चारण है कि जैसे दरवाजे की पट बंद हो जाती हैं, वैसे ही मुख बंद हो जाता है और पाप भीतर नहीं आ पाता।

English translation:
The pronunciation of "Ram" is so sacred that when the sound 'Ra' is uttered, sin flees from the mouth. To prevent it from entering again, the sound 'M' closes the lips just like a door shuts, ensuring that sin cannot come back inside.

२. वक्रतुंड महाकाय सूर्यकोटीसमप्रभ |

२. वक्रतुंड महाकाय सूर्यकोटीसमप्रभ | निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्यार्थसिद्धये ||

अर्थ

हे मुख वक्र असणाऱ्या, शरीर विशाल असणाऱ्या, कोटी सूर्याच्याप्रमाणे तेजस्वी अशा देवा [माझी] सर्व कामे पूर्णव्हावी म्हणून [तू] सर्व संकटे नाहीशी कर.

Monday, March 22, 2010

१. न चोरहार्यं न च राजहार्यम् न भ्रातृभाज्यम् न च भारकारी ।

१. न चोरहार्यम् न च राजहार्यम् न भ्रातृभाज्यम् न च भारकारी ।
व्यये कृते वर्धत एव नित्यम् विद्याधनं सर्वधनप्रधानम् ||

अर्थ


विद्यारूपी धन हे सर्व प्रकारच्या संपत्तीमध्ये श्रेष्ठ प्रकारची संपत्ती आहे. [कारण] चोर ती पळवू शकत नाही, राजा कर वगैरे रीतींनी घेऊ शकत नाही. तिची भावांमध्ये वाटणी होऊ शकत नाही. तिचे ओझे होत नाही. ती खर्च केली [दुस-याला दिली, शिकवलं] तर वाढते.

Hindi Translation

विद्या के रूप में धन सभी प्रकार की संपत्तियों में सबसे श्रेष्ठ संपत्ति है, क्योंकि चोर इसे चुरा नहीं सकता, राजा इसे कर आदि के रूप में नहीं ले सकता। इसकी भाइयों में बाँट नहीं होती। इसका बोझ नहीं होता। इसे खर्च करने या किसी और को सिखाने से यह और बढ़ती है।  

English Translation

The wealth of knowledge is the most superior among all kinds of wealth because thieves cannot steal it, nor can a king take it away through taxes. It cannot be divided among brothers. It brings no burden, and when spent or shared with others, it only increases.