प्राय: स्वं महिमानं क्रोधात्प्रतिपद्यते जन्तुः ||
अर्थ
सरपण हलवल की जाळ [जोरात] पेटतो. दुखावलं तर साप फणा उगारतो.
सामान्यतः [कुठलाही] प्राणी [अपमान झाल्यास] रागाने स्वतःचा
मोठेपणा [ताकद] प्रकट करतो.
Monday, December 31, 2012
८८२. विनयान्वितस्वान्त:शुद्धाचारसमन्वित: |
जिज्ञासु: सत्यवादी च विद्यार्थी प्रियदर्शन: ||
अर्थ
ज्याच अन्त:करण नम्र आहे असा; ज्याची वागणूक निर्दोष आहे असा;
[अभ्यासाचा विषय] जाणून घेण्याची ओढ असणारा आणि खरं बोलणारा विध्यार्थी
मिळाल्यावर [गुरूला] त्याची भेट आनंददायक होते.
८८१. यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि |
निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि दृमायते ||
अर्थ
जेथे थोर पण्डित नाहीत, तिथे बेताची अक्कल असणाऱ्या माणसाच कौतुक होत. जिथे मोठमोठी झाडे नाहीत, अशा प्रदेशात एरंडा [सारख्या झुडपाला] सुद्धा वृक्ष असा मान मिळतो.
अर्थ
जेथे थोर पण्डित नाहीत, तिथे बेताची अक्कल असणाऱ्या माणसाच कौतुक होत. जिथे मोठमोठी झाडे नाहीत, अशा प्रदेशात एरंडा [सारख्या झुडपाला] सुद्धा वृक्ष असा मान मिळतो.
८८०. विद्यागमार्थं पुत्रस्य वृत्त्यर्थं यतते च य: |
पुत्रं सदा साधु शास्ति प्रीतिकृत् स पितानृणी ||
अर्थ
जे वडील मुलाला चांगल वळण लावतात; त्याला उत्तम शिक्षण मिळावं आणि चांगलं उपजीविकेचे साधन मिळावं म्हणून झटतात. त्याला आनंदात ठेवतात. त्या पित्याने [पितृऋण] फेडले.
अर्थ
जे वडील मुलाला चांगल वळण लावतात; त्याला उत्तम शिक्षण मिळावं आणि चांगलं उपजीविकेचे साधन मिळावं म्हणून झटतात. त्याला आनंदात ठेवतात. त्या पित्याने [पितृऋण] फेडले.
Friday, December 28, 2012
८७९. आरम्भन्तेऽल्पमेवाज्ञा कामं व्यग्रा भवन्ति च |
महारम्भा कृतधिय: तिष्ठन्ति च निराकुला: ||
अर्थ
अडाणी लोक एखाद छोटासच काम सुरु करतात आणि त्यात अगदी बुडून जातात [आणि ते पुर कसं होणार म्हणून चिंतेत पडतात]. पण ज्यांचा निश्चय पक्का आहे असे थोर मोठमोठी कामे सुरु करतात आणि शांतपणे [चलबिचल न होता] ती पूर्ण करतात.
अर्थ
अडाणी लोक एखाद छोटासच काम सुरु करतात आणि त्यात अगदी बुडून जातात [आणि ते पुर कसं होणार म्हणून चिंतेत पडतात]. पण ज्यांचा निश्चय पक्का आहे असे थोर मोठमोठी कामे सुरु करतात आणि शांतपणे [चलबिचल न होता] ती पूर्ण करतात.
Wednesday, December 26, 2012
८७८. शत्रुवाक्यामृतं श्रुत्वा तेन सौहार्दमार्जवम् |
न हि धीरेण कर्तव्यमात्मन: शुभमिच्छता ||
अर्थ
स्वतःच कल्याण व्हायला पाहिजे अशी ज्याची इच्छा असेल त्या बुद्धीमान माणसाने; शत्रूचे गोडगोड भाषण [की जे फक्त फसवण्यासाठी असत] ऐकून मैत्री [पूर्ण व्यवहार] किंवा नरमाई करू नये.
अर्थ
स्वतःच कल्याण व्हायला पाहिजे अशी ज्याची इच्छा असेल त्या बुद्धीमान माणसाने; शत्रूचे गोडगोड भाषण [की जे फक्त फसवण्यासाठी असत] ऐकून मैत्री [पूर्ण व्यवहार] किंवा नरमाई करू नये.
Tuesday, December 25, 2012
८७७. ददाति प्रतिगृह्णाति गुह्यमाख्याति पृच्छति |
भुङ्क्ते भोजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम् ||
अर्थ
प्रेम असण्याची ही सहा लक्षणे आहेत - [वस्तू] देतो; [त्याच्याकडून ] घेतो; अगदी खासगी गोष्ट सांगतो आणि [त्याच्या गुप्त गोष्टीची] चौकशी करतो; [त्याला] जेऊ घालतो आणि त्याच्याकडे जेवतो. [प्रेम नसल्यास या गोष्टींसाठी आढेवेढे घेतात.]
अर्थ
प्रेम असण्याची ही सहा लक्षणे आहेत - [वस्तू] देतो; [त्याच्याकडून ] घेतो; अगदी खासगी गोष्ट सांगतो आणि [त्याच्या गुप्त गोष्टीची] चौकशी करतो; [त्याला] जेऊ घालतो आणि त्याच्याकडे जेवतो. [प्रेम नसल्यास या गोष्टींसाठी आढेवेढे घेतात.]
Thursday, December 20, 2012
८७६. एकस्य कर्म संवीक्ष्य करोत्यन्योऽपि तादृशम् |
गतानुगतिको लोको न लोक: पारमार्थिक: ||
अर्थ
एखाद्या माणसानी काही कृती केली की ती पाहून दुसरा पण तसच करतो. जग हे अनुकरणप्रिय असतं. [त्या कामाच] खर कारण काय याचा कोणी विचार करत नाही.
अर्थ
एखाद्या माणसानी काही कृती केली की ती पाहून दुसरा पण तसच करतो. जग हे अनुकरणप्रिय असतं. [त्या कामाच] खर कारण काय याचा कोणी विचार करत नाही.
Tuesday, December 18, 2012
८७५. उद्यतेष्वपि शस्त्रेषु दूतो वदति नान्यथा |
सदैवावध्यभावेन यथार्थस्य हि वाचक: ||
अर्थ
जरी पुष्कळ शस्त्रे उगारलेली असली तरी [त्याच्या प्रेषकाच्या मनात असेल] त्याचप्रमाणे दूत भाषण करतो. दुसर [मनच बोलत] नाही [कारण दूतांना] कधीही शिक्षा करत नसतात, त्यामुळे जसं असेल तसंच तो बोलतो.
अर्थ
जरी पुष्कळ शस्त्रे उगारलेली असली तरी [त्याच्या प्रेषकाच्या मनात असेल] त्याचप्रमाणे दूत भाषण करतो. दुसर [मनच बोलत] नाही [कारण दूतांना] कधीही शिक्षा करत नसतात, त्यामुळे जसं असेल तसंच तो बोलतो.
Monday, December 17, 2012
८७४. व्यथयतितरामुपेत: स्वस्थप्रकृतेरवद्यलेशोऽपि |
भृशमुद्विजते चक्षुः सक्तेन रज:कणेनापि ||
अर्थ
जरी अगदी थोडासा दोष लागला तरी ज्याच चारित्र्य निष्कलंक आहे त्याला अतिशय दु:ख होत. जसं की धुळीचा एक कण जरी डोळ्यात गेला तरी डोळा अतिशय खुपतो.
अर्थ
जरी अगदी थोडासा दोष लागला तरी ज्याच चारित्र्य निष्कलंक आहे त्याला अतिशय दु:ख होत. जसं की धुळीचा एक कण जरी डोळ्यात गेला तरी डोळा अतिशय खुपतो.
८७३. मृद: परिभवो नित्यं; वैरं तीक्ष्णस्य नित्यशः |
उत्सृज्य तद् द्वयं तस्मान् मध्यां वृत्तिं समाश्रयेत् ||
अर्थ
जे फार मऊ राहतात त्यांचा नेहमी अपमान होतो. जे स्वभावाने कठोर असतात, त्यांच्याशी [इतरांचा] सारखा झगडा होतो. त्यामुळे हे दोन्ही गोष्टी टाळून मध्यम मार्ग धरावा.
अर्थ
जे फार मऊ राहतात त्यांचा नेहमी अपमान होतो. जे स्वभावाने कठोर असतात, त्यांच्याशी [इतरांचा] सारखा झगडा होतो. त्यामुळे हे दोन्ही गोष्टी टाळून मध्यम मार्ग धरावा.
Friday, December 14, 2012
८७२. हीयते हि मतिस्तात हीनै: सह समागमात् |
समैश्च समतामेति विशिष्टैश्च विशिष्टताम् ||
अर्थ
अरे बाबा; [आपल्यापेक्षा] खालच्या पातळीवरील [लोकांशी सारखा] सहवास असला तर बुद्धीचा ~हास होतो. साधारण आपल्या इतपत लोकांमध्ये ती तशीच राहते आणि अगदी तल्लख मुलांमध्ये मिसळल्यास ती जास्त चलाख बनते. [संगतीचा मोठा परिणाम असतो.]
अर्थ
अरे बाबा; [आपल्यापेक्षा] खालच्या पातळीवरील [लोकांशी सारखा] सहवास असला तर बुद्धीचा ~हास होतो. साधारण आपल्या इतपत लोकांमध्ये ती तशीच राहते आणि अगदी तल्लख मुलांमध्ये मिसळल्यास ती जास्त चलाख बनते. [संगतीचा मोठा परिणाम असतो.]
Thursday, December 13, 2012
८७१. सर्वे कङ्कणकेयूरकुण्डलप्रतिमा गुणा: |
शीलं चाकृत्रिमं लोके लावण्यमिव भूषणम् ||
अर्थ
बाकीचे [एखादी कला येणं; सुंदर आवाज किंवा असे] सर्व गुण हे बांगड्या; बाजुबंद; कर्णभूषणे यांच्यासारखे असतात. [पण या दागीन्यांपैकी काही घातलं नसलं तरी ] नैसर्गिक सौंदर्य [जसं असत तसं] चारित्र्य हा गुण [सर्व श्रेष्ठ] आहे.
अर्थ
बाकीचे [एखादी कला येणं; सुंदर आवाज किंवा असे] सर्व गुण हे बांगड्या; बाजुबंद; कर्णभूषणे यांच्यासारखे असतात. [पण या दागीन्यांपैकी काही घातलं नसलं तरी ] नैसर्गिक सौंदर्य [जसं असत तसं] चारित्र्य हा गुण [सर्व श्रेष्ठ] आहे.
Tuesday, December 11, 2012
८७०. यो यत्र कुशल: कार्ये तत्र तं विनियोजयेत् |
कार्येष्वदृष्टकर्मा य: शास्त्रज्ञोऽपि विमुह्यति ||
अर्थ
ज्या कामात माणूस हुशार असेल त्यालाच तिथे नेमावा. जरी अगदी पराकोटीचा ज्ञानी [शास्त्रज्ञ] असला तरी ते काम त्यानी केले नसेल तर ते करायला तो गोंधळतो.
अर्थ
ज्या कामात माणूस हुशार असेल त्यालाच तिथे नेमावा. जरी अगदी पराकोटीचा ज्ञानी [शास्त्रज्ञ] असला तरी ते काम त्यानी केले नसेल तर ते करायला तो गोंधळतो.
८६९. सत्यपि भेदापगमे नाथ तवाहं न मामकीनस्त्वम् |
सामुद्रो हि तरङ्ग: क्वचन समुद्रो न तारङ्गः || श्रीमद् शंकराचार्य
अर्थ
आपल्यात काही फरक नाही [हे अगदी खरं आहे पण असं असलं तरी] हे भगवंता मी तुझा [अंश] आहे. माझा तू नव्हेस. जसं तरंग [लाट ही] समुद्राचं [छोट् रूपं असते] पण म्हणून समुद्राला कधी तरंगांच मोठं स्वरूप असं म्हणत नाहीत.
अर्थ
आपल्यात काही फरक नाही [हे अगदी खरं आहे पण असं असलं तरी] हे भगवंता मी तुझा [अंश] आहे. माझा तू नव्हेस. जसं तरंग [लाट ही] समुद्राचं [छोट् रूपं असते] पण म्हणून समुद्राला कधी तरंगांच मोठं स्वरूप असं म्हणत नाहीत.
Monday, December 10, 2012
८६८. स्वच्छन्दवनजातेन शाकेनापि प्रपूर्यते |
अस्य दग्धोदरस्यार्थे क: कुर्यात्पातकं महत् ||
अर्थ
जे केवळ सहजी अरण्यात उगवलेल्या भाजीपाल्याने भरता येते, अशा जळल्या पोटासाठी कोण बरे मोठं पाप करेल? [खरं तर नैतिक मार्गांनी पैसे मिळवून त्यातच माणसाने सुखी राहावे.]
अर्थ
जे केवळ सहजी अरण्यात उगवलेल्या भाजीपाल्याने भरता येते, अशा जळल्या पोटासाठी कोण बरे मोठं पाप करेल? [खरं तर नैतिक मार्गांनी पैसे मिळवून त्यातच माणसाने सुखी राहावे.]
८६७. को नरक:? परवशता ;किं सौख्यं? सर्वसङ्गविरतिर्या |
किं सत्यं? भूतहितं;किं प्रेय: प्राणिनामसव: ||
अर्थ
कशाला नरक म्हणायच? दुसऱ्यावर अवलंबून राहणे [हेच अत्यंत हालाच असत] सुख म्हणजे काय? सगळ्या गोष्टींच्या आसक्तीतून मुक्ती. सत्य म्हणजे काय? प्राणीमात्रांच कल्याण. काय खूप आवडत असत? सर्व प्राण्यांना आपले प्राण प्रिय असतात.
अर्थ
कशाला नरक म्हणायच? दुसऱ्यावर अवलंबून राहणे [हेच अत्यंत हालाच असत] सुख म्हणजे काय? सगळ्या गोष्टींच्या आसक्तीतून मुक्ती. सत्य म्हणजे काय? प्राणीमात्रांच कल्याण. काय खूप आवडत असत? सर्व प्राण्यांना आपले प्राण प्रिय असतात.
Friday, December 7, 2012
८६६. अतिदाक्षिण्ययुक्तानां शङ्कितानां पदे पदे |
परापवादभीरूणां दूरतो यान्ति सम्पद: ||
अर्थ
या लोकांपासून समृद्धी [विपुल संपत्ती] दूर पळते - जे [नेहमी उदारपणे दुसऱ्यांना संधी देण्याचे] दाक्षिण्य दाखवतात. पावलोपावली घाबरतात. दुसऱ्यांनी नाव ठेवण्याला खूप घाबरतात.
अर्थ
या लोकांपासून समृद्धी [विपुल संपत्ती] दूर पळते - जे [नेहमी उदारपणे दुसऱ्यांना संधी देण्याचे] दाक्षिण्य दाखवतात. पावलोपावली घाबरतात. दुसऱ्यांनी नाव ठेवण्याला खूप घाबरतात.
Thursday, December 6, 2012
८६५. नोदन्वानर्थितामेति सदाम्भोभि: प्रपूर्यते |
आत्मा तु पात्रतां नेय: पात्रमायान्ति सम्पद: ||
अर्थ
समुद्र कधीही याचना करीत नाही [असं असूनही सदैव नद्या त्याच्याकडे] भरपूर पाणी [आणून त्याला] तुडुंब भरतात [यावरून असं दिसत की] आपण पात्रता [लायकी] मिळवली पाहिजे. ज्याला पात्रता आहे त्याच्याकडे विपुल समृद्धी स्वतःच चालत येते.
अर्थ
समुद्र कधीही याचना करीत नाही [असं असूनही सदैव नद्या त्याच्याकडे] भरपूर पाणी [आणून त्याला] तुडुंब भरतात [यावरून असं दिसत की] आपण पात्रता [लायकी] मिळवली पाहिजे. ज्याला पात्रता आहे त्याच्याकडे विपुल समृद्धी स्वतःच चालत येते.
Wednesday, December 5, 2012
८६४. पुष्पाणीव विचिन्वन्तमन्यत्रगतमानसम् |
अनवाप्तेषु कामेषु मृत्युरभ्येति मानवम् ||
अर्थ
फुले वेचायला [गेलं असूनही त्याच्या ऐवजी] दुसरीकडे लक्ष गेल्यावर त्या माणसाची [फुलं तर गोळा होत नाहीतच पण वेळ संपतो ] तसंच [भलतीकडेच रमत बसल्यावर] आपले ध्येय न गाठताच माणसाला मृत्यू गाठतो.
अर्थ
फुले वेचायला [गेलं असूनही त्याच्या ऐवजी] दुसरीकडे लक्ष गेल्यावर त्या माणसाची [फुलं तर गोळा होत नाहीतच पण वेळ संपतो ] तसंच [भलतीकडेच रमत बसल्यावर] आपले ध्येय न गाठताच माणसाला मृत्यू गाठतो.
Tuesday, December 4, 2012
८६३. न च नि:स्पन्दता लोके दृष्टेह शवतां विना |
स्पन्दाच्च फलसम्प्राप्तिःस्तस्माद्दैवं निरर्थकम् || योगवासिष्ठ
अर्थ
या जगामध्ये हालचाल पूर्णपणे बंद ही गोष्ट प्रेताशिवाय कोठेही दिसत नाही. आणि हालचालीने त्याच फळं तर मिळणारच. त्यामुळे नशीब वगैरे अर्थशून्य आहे [आपल्याला हवं ते प्राप्त होईपर्यंत अथक प्रयत्न केले पाहिजेत.]
अर्थ
या जगामध्ये हालचाल पूर्णपणे बंद ही गोष्ट प्रेताशिवाय कोठेही दिसत नाही. आणि हालचालीने त्याच फळं तर मिळणारच. त्यामुळे नशीब वगैरे अर्थशून्य आहे [आपल्याला हवं ते प्राप्त होईपर्यंत अथक प्रयत्न केले पाहिजेत.]
Monday, December 3, 2012
८६२. दण्ड: शास्ति प्रजा: सर्वा दण्ड एवाभिरक्षति |
दण्ड: सुप्तेषु जागर्ति दण्डं धर्मं विदुर्बुधा: || महाभारत
अर्थ
दण्ड [शिक्षा करणे; याच्या भीतीनेच] सर्व जनतेवर प्रशासन [व्यवस्थित] होत. दंडानेच [शिक्षेच्या भीतीमुळेच दुबळ्यांच] रक्षण [करता] येत. जे अज्ञानी असतात त्यांच्या बाबतीत दण्डच काम करत असतो [म्हणून] ज्ञानी लोक दण्ड [कायदा] हा धर्मच आहे असे समजतात.
अर्थ
दण्ड [शिक्षा करणे; याच्या भीतीनेच] सर्व जनतेवर प्रशासन [व्यवस्थित] होत. दंडानेच [शिक्षेच्या भीतीमुळेच दुबळ्यांच] रक्षण [करता] येत. जे अज्ञानी असतात त्यांच्या बाबतीत दण्डच काम करत असतो [म्हणून] ज्ञानी लोक दण्ड [कायदा] हा धर्मच आहे असे समजतात.
८६१. गीर्भिर्गुरूणां परुषाक्षराभिस्तिरस्कृता यान्ति नरा महत्वम् |
अलब्धशाणोत्कषणा नृपाणां न जातु मौलौ मणयो वसन्ति ||
अर्थ
गुरूंच्या कठोर वाक्ताडनानी झोडपले गेल्यानंतरच माणसे थोरपणा प्रत पोहोचतात. निकषाच्या[धारदार] दगडावर पैलू पाडून झाल्याशिवाय [सर्वं बाजूंनी धारेनी तासल्यावरच सुंदर तेज येत] कधी रत्ने राजांच्या डोक्यातील [मुगुटाला] शोभा आणत नाहीत.
अर्थ
गुरूंच्या कठोर वाक्ताडनानी झोडपले गेल्यानंतरच माणसे थोरपणा प्रत पोहोचतात. निकषाच्या[धारदार] दगडावर पैलू पाडून झाल्याशिवाय [सर्वं बाजूंनी धारेनी तासल्यावरच सुंदर तेज येत] कधी रत्ने राजांच्या डोक्यातील [मुगुटाला] शोभा आणत नाहीत.
Saturday, December 1, 2012
८६०. मूढैः प्रकल्पितं दैवं तत्परास्ते क्षयं गता: |
प्राज्ञास्तु पौरुषार्थेन पदमुत्तममास्थिताः || योगवासिष्ठ
अर्थ
मूर्ख लोकांनी [स्वतःचं] दैवाची कल्पना काढली आहे आणि तीच [योग्य असे धरून] श्रेष्ठ समजून त्यांनी स्वतःचा अधःपात करून घेतला आहे. [आणि घेत राहतात] पण जाणते मात्र पराक्रम [आणि प्रयत्न] यांनी श्रेष्ठ स्थानी विराजमान होतात.
अर्थ
मूर्ख लोकांनी [स्वतःचं] दैवाची कल्पना काढली आहे आणि तीच [योग्य असे धरून] श्रेष्ठ समजून त्यांनी स्वतःचा अधःपात करून घेतला आहे. [आणि घेत राहतात] पण जाणते मात्र पराक्रम [आणि प्रयत्न] यांनी श्रेष्ठ स्थानी विराजमान होतात.
Friday, November 30, 2012
८५९. नालसा: प्राप्नुवन्त्यर्थान्न शठा न च मायिन: |
न च लोकरवाद्भीता न च शश्वत्प्रक्षिण: ||
अर्थ
आळशी लोकांना; कपटी माणसांना; लबाड माणसाना; लोकांच्या नाव ठेवण्याला जे घाबरतात आणि नेहमी [अधिक चांगली संधी मिळेल अशी] वाट पहात राहणाऱ्यांना [भरपूर] संपत्ती मिळत नाही. [संधी मिळाली की पकडली पाहिजे.]
अर्थ
आळशी लोकांना; कपटी माणसांना; लबाड माणसाना; लोकांच्या नाव ठेवण्याला जे घाबरतात आणि नेहमी [अधिक चांगली संधी मिळेल अशी] वाट पहात राहणाऱ्यांना [भरपूर] संपत्ती मिळत नाही. [संधी मिळाली की पकडली पाहिजे.]
Thursday, November 29, 2012
८५८. अयुद्धे हि यदा पश्येन्न यावद्धितमात्मन: |
युध्यमानस्तदा प्राज्ञो म्रियेत रिपुणा सह ||
अर्थ
युद्ध न करण्यात [शत्रूच आक्रमण गप्प बसून राहिलं तर] आपलं काहीच कल्याण नाही असं लक्षात आलं तर बुद्धिमान माणसाने शत्रूशी लढत त्याच्याबरोबर मरून जावे. [नुसताच प्राण गमावण्यापेक्षा त्याला काहीतरी नुकसान भोगाव लागेल. दोघेही मेले तरी चालेल. फक्त आपणच का मरायचं?]
अर्थ
युद्ध न करण्यात [शत्रूच आक्रमण गप्प बसून राहिलं तर] आपलं काहीच कल्याण नाही असं लक्षात आलं तर बुद्धिमान माणसाने शत्रूशी लढत त्याच्याबरोबर मरून जावे. [नुसताच प्राण गमावण्यापेक्षा त्याला काहीतरी नुकसान भोगाव लागेल. दोघेही मेले तरी चालेल. फक्त आपणच का मरायचं?]
Tuesday, November 27, 2012
८५७. प्रीणाति य: सुचरितै: पितरं स पुत्रो यद्भर्तुरेव हितमिच्छति तत् कलत्रम् |
तन्मित्रमापदि सुखे च समक्रियं यदेतत्त्रयं जगति पुण्यकृतो लभन्ते ||
अर्थ
आपल्या सत्कृत्यांनी जो वडलांना आनंदित करतो तोच सुपुत्र. जी आपल्या पतीच्या हिताचीच फक्त इच्छा करते तीच [आदर्श] पत्नी, आपल्या संकटात आणि वैभवाच्या काळी आपल्या भावनांना योग्य असंच ज्याचे आचरण असते, तोच खरा मित्र आणि या तीन गोष्टी फक्त पुण्यवान लोकांनाच प्राप्त होतात.
अर्थ
आपल्या सत्कृत्यांनी जो वडलांना आनंदित करतो तोच सुपुत्र. जी आपल्या पतीच्या हिताचीच फक्त इच्छा करते तीच [आदर्श] पत्नी, आपल्या संकटात आणि वैभवाच्या काळी आपल्या भावनांना योग्य असंच ज्याचे आचरण असते, तोच खरा मित्र आणि या तीन गोष्टी फक्त पुण्यवान लोकांनाच प्राप्त होतात.
८५६. बृहत्सहाय: कार्यान्तं क्षोदीयानपि गच्छति |
संभूयाम्भोधिमभ्येति महानद्या नगापगा ||
अर्थ
अगदी लहान [क्षुद्र] जरी असला, तरी थोरामोठ्यांच्या मदतीने त्याच काम पूर्ण होत. जसं पर्वतातून निघालेले ओढे मोठ्या नदीला मिळाल्यावर समुद्राला जाऊन मिळतातचं.
अर्थ
अगदी लहान [क्षुद्र] जरी असला, तरी थोरामोठ्यांच्या मदतीने त्याच काम पूर्ण होत. जसं पर्वतातून निघालेले ओढे मोठ्या नदीला मिळाल्यावर समुद्राला जाऊन मिळतातचं.
Monday, November 26, 2012
८५५. व्रजन्ति ते मूढधिय: पराभवं भवन्ति मायाविषु ये न मायिन: |
प्रविश्य हि घ्नन्ति शठास्तथाविधानसंवृताङ्गान्निशिता इवेषव: ||
अर्थ
कपटी लोकांशी जे कपटीपणे वागत नाहीत, त्या बावळट माणसांचा पराभव होतो.धारदार बाणाने उघड्या [कवच नसलेल्या त्वचेवर] आघात होतो, त्याप्रमाणेच तशा
प्रकारच्या [भोळसटपणे विश्वास ठेवणाऱ्या] माणसांचा ठग नाश करतात.
८५४. स्वादुकामुक ; कामानां वैतृष्ण्यं किं न गच्छसि |
मधु पश्यसि दुर्बुद्धे प्रपातं नैव पश्यसि ||
अर्थ
अरे गोडघाशा [फक्त सुखाची हाव धरणाऱ्या माणसा] विषयांची विरक्ती तुला कशी बर येत नाही? अरे बावळटा; तुझं मधाकडे लक्ष आहे, [पण ते मधाच पोळ आहे त्याच्या शेजारचा] कडा तुझ्या लक्षातच येत नाहीत का? [फक्त वासनापूर्तीचे वाईट परिणाम तुला कळत नाहीत, वेळीच मनावर ताबा मिळवला पाहिजे.]
अर्थ
अरे गोडघाशा [फक्त सुखाची हाव धरणाऱ्या माणसा] विषयांची विरक्ती तुला कशी बर येत नाही? अरे बावळटा; तुझं मधाकडे लक्ष आहे, [पण ते मधाच पोळ आहे त्याच्या शेजारचा] कडा तुझ्या लक्षातच येत नाहीत का? [फक्त वासनापूर्तीचे वाईट परिणाम तुला कळत नाहीत, वेळीच मनावर ताबा मिळवला पाहिजे.]
८५३. छिद्रं मर्म च वीर्यं च विजानाति निजो रिपुः |
दहत्यन्तर्गतश्चैव शुष्कवृक्षमिवानल: ||
अर्थ
आपल्या [अगदी ओळखीचा] जवळचा मनुष्य [जेव्हा] शत्रु बनलेला असेल, तेंव्हा आपला पराक्रम तसच मर्मस्थान आणि वैगुण्य [कमतरता] त्याला पूर्णपणे माहित असते. त्यामुळे आत शिरलेला वारा जसं वठलेलं झाड जाळतो त्याप्रमाणे तो नाश करतो.
अर्थ
आपल्या [अगदी ओळखीचा] जवळचा मनुष्य [जेव्हा] शत्रु बनलेला असेल, तेंव्हा आपला पराक्रम तसच मर्मस्थान आणि वैगुण्य [कमतरता] त्याला पूर्णपणे माहित असते. त्यामुळे आत शिरलेला वारा जसं वठलेलं झाड जाळतो त्याप्रमाणे तो नाश करतो.
८५२. स भार: सौम्य भर्तव्यो यो नरं नावसादयेत् |
तदन्नमपि भोक्तव्यं जीर्यते यदनामयम् ||
अर्थ
अरे सदगृहस्था; [माणसाने] ज्यामुळे आपण खचून बसणार नाही, एवढंच वजन उचलावं तसंच तब्बेत चांगली राहून, पचेल एवढंच जेवण जेवाव.
अर्थ
अरे सदगृहस्था; [माणसाने] ज्यामुळे आपण खचून बसणार नाही, एवढंच वजन उचलावं तसंच तब्बेत चांगली राहून, पचेल एवढंच जेवण जेवाव.
८५१. वक्तार: किं करिष्यन्ति श्रोता यत्र न विद्यते |
नग्नक्षपणके देशे रजक: किं करिष्यति ||
अर्थ
जिथे श्रोते नाहीत तिथे भाषण करणारे काय बोलणार? दिगंबर [जैन] संन्याशांच्या प्रदेशात धोबी कोणते कपडे धुणार?
अर्थ
जिथे श्रोते नाहीत तिथे भाषण करणारे काय बोलणार? दिगंबर [जैन] संन्याशांच्या प्रदेशात धोबी कोणते कपडे धुणार?
८५०. अफलानि दुरन्तानि समव्ययफलानि च |
अशक्यानि च वस्तूनि नारभेत विचक्षणः ||
अर्थ
ज्या गोष्टी फलदायी होणार नाहीत; पूर्ण होई पर्यंत अतिशय त्रास आहे; जे करण्यात फायदा आणि तोटा सारखाच आहे, जे घडण अशक्य आहे, अशा गोष्टी शहाण्या माणसाने करायला सुरवात करू नये.
अर्थ
ज्या गोष्टी फलदायी होणार नाहीत; पूर्ण होई पर्यंत अतिशय त्रास आहे; जे करण्यात फायदा आणि तोटा सारखाच आहे, जे घडण अशक्य आहे, अशा गोष्टी शहाण्या माणसाने करायला सुरवात करू नये.
८४९. प्रभवो ह्यात्मन: स्तोत्रं जुगुप्सन्त्यपि विश्रुता: |
ह्रीमन्त: परमोदारा पौरुषं वापि गर्हितम् || भागवत पुराण
अर्थ
अतिशय उदार असे, सत्तेवर असणारे, ज्याचा पराक्रम सगळीकडे प्रसिद्ध आहे, अश्या विनयशील लोकांना स्वत:ची स्तुती करवून घेणं हे निंद्य वाटत.
अर्थ
अतिशय उदार असे, सत्तेवर असणारे, ज्याचा पराक्रम सगळीकडे प्रसिद्ध आहे, अश्या विनयशील लोकांना स्वत:ची स्तुती करवून घेणं हे निंद्य वाटत.
८४८. अप्रगल्भस्य या विद्या कृपणस्य च यद् धनम् |
यच्च बाहुबलं भीरोर्व्यर्थमेतत् त्रयं भुवि ||
अर्थ
परिपक्वता नसेल त्याची विद्या; चिक्कू माणसाची संपत्ती आणि घाबरट माणसाची ताकद, या तिन्ही गोष्टी या जगात वाया जातात.
अर्थ
परिपक्वता नसेल त्याची विद्या; चिक्कू माणसाची संपत्ती आणि घाबरट माणसाची ताकद, या तिन्ही गोष्टी या जगात वाया जातात.
८४७. न किञ्चिदवमन्येत सर्वस्य शृणुयान्मतम् |
बालस्याप्यर्थवद्वाक्यमुपयुञ्जीत पण्डित: ||
अर्थ
[एखाद्या विषयाच्या बाबतीत ] अगदी सर्वांची मते ऐकावी. कुणाचाही अनादर
करू नये. विद्वान माणसाने अगदी लहान मुलाचसुद्धा शहाणपणाचे बोलणं असेल तर
त्याचा वापर करावा.
८४६. यो जानात्यर्जितुं सम्यगर्जितं न तु रक्षितुम् |
नात: परतरो मूर्खो वृथा तस्यार्जनश्रम: ||
अर्थ
[पैसे] कमावणे ज्याला चांगल्या प्रकारे जमत, पण मिळवलेल जो सांभाळू शकत नाही, त्याच्यापेक्षा जास्त मूर्ख कोणी नाही. [तोच मूर्खशिरोमणी होय] त्याचे पैसे मिळवण्याचे सगळे श्रम वाया जातात.
अर्थ
[पैसे] कमावणे ज्याला चांगल्या प्रकारे जमत, पण मिळवलेल जो सांभाळू शकत नाही, त्याच्यापेक्षा जास्त मूर्ख कोणी नाही. [तोच मूर्खशिरोमणी होय] त्याचे पैसे मिळवण्याचे सगळे श्रम वाया जातात.
Friday, November 16, 2012
८४५. विशाखान्ता गता मेघा: प्रसूत्यन्तं च यौवनम् |
प्रमाणान्त: सतां कोपो याचनान्तं च गौरवम् ||
अर्थ
विशाखा नक्षत्र झालं की ढग पळतात. [त्यावर्षीचा पाऊस संपला] तारुण्य बाळंतपणापर्यंतच असतं. [पहिलं बाळ झालं की जबाबदारीनी वागायला पाहिजे.] सज्जनांचा राग नमस्कार केल्यावर [नम्रपणामुळे] मावळतो. एखादी गोष्ट मागितली तर त्या माणसा बद्दलचा आदर नाहीसा होतो.
अर्थ
विशाखा नक्षत्र झालं की ढग पळतात. [त्यावर्षीचा पाऊस संपला] तारुण्य बाळंतपणापर्यंतच असतं. [पहिलं बाळ झालं की जबाबदारीनी वागायला पाहिजे.] सज्जनांचा राग नमस्कार केल्यावर [नम्रपणामुळे] मावळतो. एखादी गोष्ट मागितली तर त्या माणसा बद्दलचा आदर नाहीसा होतो.
८४४. क्षमा शत्रौ च मित्रे च यतीनामेव भूषणम् |
शाम्येत्प्रत्यपकारेण नोपकारेण दुर्जन: |
अर्थ
मित्र आणि शत्रूंना सुद्धा क्षमा करणे ही गोष्ट यति [संन्यास घेतलेल्यांनाच] कौतुकास्पद आहे. [गृहस्थाला ते योग्य नव्ह, कारण] दुष्ट मनुष्य हा त्याला [त्याच्या दुष्कृत्यांचे] वाईट परिणाम भोगल्यामुळेच वठणीवर येईल त्याच्यावर उपकार केल्यामुळे नव्हे.
अर्थ
मित्र आणि शत्रूंना सुद्धा क्षमा करणे ही गोष्ट यति [संन्यास घेतलेल्यांनाच] कौतुकास्पद आहे. [गृहस्थाला ते योग्य नव्ह, कारण] दुष्ट मनुष्य हा त्याला [त्याच्या दुष्कृत्यांचे] वाईट परिणाम भोगल्यामुळेच वठणीवर येईल त्याच्यावर उपकार केल्यामुळे नव्हे.
८४३. अनारोग्यमनायुष्यमस्वर्ग्यं चातिभोजनम् |
अपुण्यं लोकविद्विष्टं तस्मात्तत् परिवर्जयेत् ||
अर्थ
अतिशय [भुकेपेक्षा जास्त] जेवण हे तब्बेत बिघडवणार; आयुष्य कमी करणार; स्वर्ग न मिळवून देणार; पाप लागेल असं; जगात लोक निंदा करतील असं; असतं त्यामुळे ते पूर्णपणे टाळावं.
अर्थ
अतिशय [भुकेपेक्षा जास्त] जेवण हे तब्बेत बिघडवणार; आयुष्य कमी करणार; स्वर्ग न मिळवून देणार; पाप लागेल असं; जगात लोक निंदा करतील असं; असतं त्यामुळे ते पूर्णपणे टाळावं.
८४२. पूरोत्पीडे तडागस्य परीवाह: प्रतिक्रिया |
शोकक्षोभे च हृदयं प्रलापैरेव धार्यते ||
अर्थ
जलाशय [तुडुंब] भरून वाहायला लागला असेल, तर त्याला पाट काढणं हा इलाज आहे. अतिशय शोक झाला असता रडण्यानेच मन थोडसं शान्त होत.
अर्थ
जलाशय [तुडुंब] भरून वाहायला लागला असेल, तर त्याला पाट काढणं हा इलाज आहे. अतिशय शोक झाला असता रडण्यानेच मन थोडसं शान्त होत.
Monday, November 12, 2012
८४१. निजदोषावृतमनसामतिसुन्दरमेव भाति विपरीतम् |
पश्यति पित्तोपहत: शशिशुभ्रं शङ्खमपि पीतम् ||
अर्थ
स्वतःच्या दोषांमुळे ज्यांच मन झाकाळून गेलं आहे, त्यांना अतिशय चांगल्या गोष्टी सुद्धा उलट दिसतात. [आणि वाईट वस्तु चांगल्या सुद्धा भासू शकतात.] जसं फार पित्त झालेल्या माणसाला चंद्राप्रमाणे शुभ्र असा शंख पिवळा दिसतो.
अर्थ
स्वतःच्या दोषांमुळे ज्यांच मन झाकाळून गेलं आहे, त्यांना अतिशय चांगल्या गोष्टी सुद्धा उलट दिसतात. [आणि वाईट वस्तु चांगल्या सुद्धा भासू शकतात.] जसं फार पित्त झालेल्या माणसाला चंद्राप्रमाणे शुभ्र असा शंख पिवळा दिसतो.
८४०. कुलीनै: सह सम्पर्कं सज्जनै: सह मित्रताम् |
ज्ञातिभिश्च समं मेलं कुर्वाणो नावसीदति ||
अर्थ
ज्याचा घरंदाज लोकांशी सहवास; सज्जन लोकांशी मैत्री; आणि नातलगांशी [चांगले] संबंध असतील तो नाश पावत नाही.
अर्थ
ज्याचा घरंदाज लोकांशी सहवास; सज्जन लोकांशी मैत्री; आणि नातलगांशी [चांगले] संबंध असतील तो नाश पावत नाही.
Saturday, November 10, 2012
८३९. सुखं हि दु:खान्यनुभूय शोभते घनान्धकारेष्विव दीपदर्शनम् |
सुखात्तु यो याति नरो दरिद्रतां धृत: शरीरेण मृत: स जीवति ||
अर्थ
दाट अंधकारात ज्याप्रमाणे दिव्याच्या प्रकाशाने [खूप] आनंद होतो, त्याप्रमाणेच खूप दु:खे भोगल्यावर मिळणारे सुख शोभून दिसते. [आनंदित करते] परंतु आधी सुख उपभोगल्यानंतर ज्या माणसाला गरिबी येते; तो शरीराने जिवंत असला तरी मेलेल्या प्रमाणे जगतो.
अर्थ
दाट अंधकारात ज्याप्रमाणे दिव्याच्या प्रकाशाने [खूप] आनंद होतो, त्याप्रमाणेच खूप दु:खे भोगल्यावर मिळणारे सुख शोभून दिसते. [आनंदित करते] परंतु आधी सुख उपभोगल्यानंतर ज्या माणसाला गरिबी येते; तो शरीराने जिवंत असला तरी मेलेल्या प्रमाणे जगतो.
Thursday, November 8, 2012
८३८. यथा गजपति: श्रान्तश्छायार्थी वृक्षमाश्रित: |
विश्रम्य तं द्रुमं हन्ति तथा नीच: स्वमाश्रयम् ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे एखादा मोठा हत्ती थकल्यावर सावलीसाठी एखाद्या झाडाखाली आला [तरी - त्या झाडाची झालेली मदत विसरून] विश्रांती झाल्यावर तेच झाड उपटून टाकतो. त्याप्रमाणे दुष्ट मनुष्य आपल्याला आधार देणाऱ्यांचा [देखील] नाश करतो.
अर्थ
ज्याप्रमाणे एखादा मोठा हत्ती थकल्यावर सावलीसाठी एखाद्या झाडाखाली आला [तरी - त्या झाडाची झालेली मदत विसरून] विश्रांती झाल्यावर तेच झाड उपटून टाकतो. त्याप्रमाणे दुष्ट मनुष्य आपल्याला आधार देणाऱ्यांचा [देखील] नाश करतो.
Wednesday, November 7, 2012
८३७. तदा स वृद्धो भवति तदा भवति दु:खित: |
तदा शून्यं जगत्सर्वं यदा मात्रा वियुज्यते ||
अर्थ
जेंव्हा [एखाद्या व्यक्तीला] आईचा वियोग होतो तेंव्हा त्याला दु:ख होतं; सगळं जग भकास वाटत व तो [खरा] म्हातारा होतो.
अर्थ
जेंव्हा [एखाद्या व्यक्तीला] आईचा वियोग होतो तेंव्हा त्याला दु:ख होतं; सगळं जग भकास वाटत व तो [खरा] म्हातारा होतो.
Tuesday, November 6, 2012
८३६. गुणवदगुणवद्वा कुर्वता कार्यमादौ परिणतिरवधार्या यत्नत: पण्डितेन |
अतिरभसकृतानां कर्मणामाविपत्तेर्भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाक: ||
अर्थ
चांगले [भले थोरले] किंवा अगदी साधं सुद्धा काम करण्यापूर्वी ज्ञानी माणसाने त्याचा परिणामांचा नीट विचार करावा. अतिशय घाईघाईने केलेल्या कामाचा हृदयाला जाळून टाकेल असा अतिशय बोचरा परिणाम, संकट संपेपर्यंत छळत राहतो.
अर्थ
चांगले [भले थोरले] किंवा अगदी साधं सुद्धा काम करण्यापूर्वी ज्ञानी माणसाने त्याचा परिणामांचा नीट विचार करावा. अतिशय घाईघाईने केलेल्या कामाचा हृदयाला जाळून टाकेल असा अतिशय बोचरा परिणाम, संकट संपेपर्यंत छळत राहतो.
Monday, November 5, 2012
८३५. असद्भिः शपथेनोक्तं जले लिखितमक्षरम् |
सद्भिस्तु लीलया प्रोक्तं शिलालिखितमक्षरम् ||
अर्थ
दुर्जनानी शपथ घेऊन जरी वचन दिलं, तरी पाण्यावर ओढलेल्या रेघेप्रमाणे [ते लगेच नष्ट होणारे] असते. याउलट सज्जनांनी सहज बोलले तरी दगडावर कोरल्याप्रमाणे [ते कायम टिकणारे] असते.
अर्थ
दुर्जनानी शपथ घेऊन जरी वचन दिलं, तरी पाण्यावर ओढलेल्या रेघेप्रमाणे [ते लगेच नष्ट होणारे] असते. याउलट सज्जनांनी सहज बोलले तरी दगडावर कोरल्याप्रमाणे [ते कायम टिकणारे] असते.
८३४. अखिलेषु विहङ्गेषु हन्त स्वच्छन्दचारिषु |
शुक पञ्जरबन्धस्ते मधुराणां गिरां फलम् ||
अर्थ
सर्वं पक्षी स्वैरपणे आकाशात विहार करत पण, अरेरे! हे पोपटा; तुझ्या गोड गोड बोलण्याच फळ [परिणाम] पिंजऱ्यातली कैद! [शुकान्योक्ती - गुणी माणूस त्याच्या गुणा पायी अडकतो.]
अर्थ
सर्वं पक्षी स्वैरपणे आकाशात विहार करत पण, अरेरे! हे पोपटा; तुझ्या गोड गोड बोलण्याच फळ [परिणाम] पिंजऱ्यातली कैद! [शुकान्योक्ती - गुणी माणूस त्याच्या गुणा पायी अडकतो.]
८३३. योऽत्ति यस्य यदा मांसमुभयो: पश्यतान्तरम् |
एकस्य क्षणिका प्रीतिरन्य: प्राणैः वियुज्यते ||
अर्थ
जेंव्हा कोणीतरी दुसऱ्याच [प्राण्याच] मांस खातो त्यावेळेच्या [परिणामाचा] फरक पहा. एकाला [ते खाणाराला] थोडासा वेळ मजा येते, पण दुसरा [जो प्राणी मारला जातो तो कायमचा] प्राणांना मुकतो.
अर्थ
जेंव्हा कोणीतरी दुसऱ्याच [प्राण्याच] मांस खातो त्यावेळेच्या [परिणामाचा] फरक पहा. एकाला [ते खाणाराला] थोडासा वेळ मजा येते, पण दुसरा [जो प्राणी मारला जातो तो कायमचा] प्राणांना मुकतो.
Friday, November 2, 2012
८३२. विकृतिं नैव गच्छन्ति सङ्गदोषेण साधव: |
आवेष्टितं महासर्पैश्चन्दनं न विषायते ||
अर्थ
सहवासाच्या दोषामुळे सज्जन लोक कधीही बिघडत नाहीत. मोठमोठ्या [खूप विषारी] सापांनी [ चंदनाच्या झाडाच्या बुंध्याला] वेटोळं जरी घातलं तरीही चंदन विषारी बनत नाही.
अर्थ
सहवासाच्या दोषामुळे सज्जन लोक कधीही बिघडत नाहीत. मोठमोठ्या [खूप विषारी] सापांनी [ चंदनाच्या झाडाच्या बुंध्याला] वेटोळं जरी घातलं तरीही चंदन विषारी बनत नाही.
८३१. शास्त्रानुसारिणी चर्या चित्तज्ञा: पार्श्ववर्तिन: |
बुद्धिरस्खलितार्थेषु परिपूर्णं रसायनम् ||
अर्थ
[वैद्यक] शास्त्राच्या नियमांप्रमाणे दिनचर्या, [आपल्याला काय हवंय ते] जाणणारे जवळ असणारे लोक, तर्कसंगत बुद्धि या गोष्टी [तब्बेत] चांगली राखणारे रसायन [टॉनिक] आहेत.
अर्थ
[वैद्यक] शास्त्राच्या नियमांप्रमाणे दिनचर्या, [आपल्याला काय हवंय ते] जाणणारे जवळ असणारे लोक, तर्कसंगत बुद्धि या गोष्टी [तब्बेत] चांगली राखणारे रसायन [टॉनिक] आहेत.
Wednesday, October 31, 2012
८३०. स्वयं स्वंधर्मं चरता शुभं यद्यद्वाशुभं प्राप्यत एव किञ्चित् |
स्वस्थेन चित्तेन तदेव सर्वमनन्यगत्या मनुजेन भोग्यम् ||
अर्थ
आपण आपली कर्तव्य करत असतानाही काही थोड वाईट किंवा चांगल [फळ] आपल्या वाट्याला येतच. ते माणसाने स्थिर अशा अन्त:करणाने भोगले [किंवा उपभोगले] पाहिजे [कारण] त्याला दुसरा पर्याय नसतो. [हे फार मोठ तत्वज्ञान आहे आणि ते यथाशक्ती आचरणात आणावं.]
अर्थ
आपण आपली कर्तव्य करत असतानाही काही थोड वाईट किंवा चांगल [फळ] आपल्या वाट्याला येतच. ते माणसाने स्थिर अशा अन्त:करणाने भोगले [किंवा उपभोगले] पाहिजे [कारण] त्याला दुसरा पर्याय नसतो. [हे फार मोठ तत्वज्ञान आहे आणि ते यथाशक्ती आचरणात आणावं.]
Tuesday, October 30, 2012
८२९. आनन्दं द्विगुणीकुर्वञ् शोकं संविभजंश्च न: |
वृद्धिं सुखस्य दु:खस्य क्षयं च तनुते सुहृद् ||
अर्थ
चांगला मित्र हा आपला आनंद दुप्पट करतो आणि दु;ख वाटून घेतो [त्यामुळे] आपल्या सुखात वाढ होते आणि दु;ख [खूप] कमी होतात.
अर्थ
चांगला मित्र हा आपला आनंद दुप्पट करतो आणि दु;ख वाटून घेतो [त्यामुळे] आपल्या सुखात वाढ होते आणि दु;ख [खूप] कमी होतात.
Monday, October 29, 2012
८२८. श्रद्धधान: शुभां विद्यामाददीतावरादपि |
अमित्रादपि सद्व्रृत्तं बालादपि सुभाषितम् ||
अर्थ
[चांगला] विश्वास ठेवणाऱ्याने कल्याणकारक विद्या आपल्यापेक्षा खालच्या दर्जाच्या माणसाकडून सुद्धा शिकावी. [आपण थोर असून असल्या हलक्या माणसाकडून काय शिकायच? असा अहंगंड बाळगू नये.] तसंच शत्रु असला तरी चांगली सवय त्याच्याकडून सुद्धा शिकावी. चांगले भाषण [योग्य सूचना] असेल तर लहान मुलाकडून आली तरी स्वीकारावी.
अर्थ
[चांगला] विश्वास ठेवणाऱ्याने कल्याणकारक विद्या आपल्यापेक्षा खालच्या दर्जाच्या माणसाकडून सुद्धा शिकावी. [आपण थोर असून असल्या हलक्या माणसाकडून काय शिकायच? असा अहंगंड बाळगू नये.] तसंच शत्रु असला तरी चांगली सवय त्याच्याकडून सुद्धा शिकावी. चांगले भाषण [योग्य सूचना] असेल तर लहान मुलाकडून आली तरी स्वीकारावी.
८२७. सत्यं ब्रूयात्प्रियं ब्रूयान्न ब्रूयात्सत्यमप्रियम् |
प्रियं च नानृतं ब्रूयादेष धर्म: सनातन: ||
अर्थ
पूर्वापार चालत आलेला असा धर्म आहे की, सत्य असलेलं खरं बोलावं, कडू लागेल असं खरं सांगू नये. पण आवडावं म्हणून खोटच गोडगोड बोलू नये. [शक्यतो प्रेमळ शब्दात चांगल्या रीतीने खरी गोष्ट समजावून सांगावी.]
अर्थ
पूर्वापार चालत आलेला असा धर्म आहे की, सत्य असलेलं खरं बोलावं, कडू लागेल असं खरं सांगू नये. पण आवडावं म्हणून खोटच गोडगोड बोलू नये. [शक्यतो प्रेमळ शब्दात चांगल्या रीतीने खरी गोष्ट समजावून सांगावी.]
Friday, October 26, 2012
८२६. आदौ चित्ते तत: काये सतां सम्पद्यते जरा |
असतां तु पुन: काये नैव चित्ते कदाचन ||
अर्थ
सज्जनांच्या मनात आधी जरा म्हातारपणी यायला पाहिजे असं वैराग्य] येते आणि नंतर त्यांच्या शरीरावर वृद्धत्व दिसू लागते. [विचारी लोकांना तरुणपणीच वैराग्य येते] दुष्टांच्या मात्र शरीरालाच म्हातारपण येत, मनात वैराग्य कधीच येत नाही.
अर्थ
सज्जनांच्या मनात आधी जरा म्हातारपणी यायला पाहिजे असं वैराग्य] येते आणि नंतर त्यांच्या शरीरावर वृद्धत्व दिसू लागते. [विचारी लोकांना तरुणपणीच वैराग्य येते] दुष्टांच्या मात्र शरीरालाच म्हातारपण येत, मनात वैराग्य कधीच येत नाही.
Thursday, October 25, 2012
८२५. तीक्ष्णधारेण खड्गेन वरं जिह्वा द्विधा कृता |
न तु मानं परित्यज्य यच्छ यच्छेति भाषितम् ||
अर्थ
[स्वाभिमानी माणूस म्हणतो] लाचारीने 'दे रे, दे ना रे बाबा ' असं म्हणण्यापेक्षा धारदार तलवारीने जिभेचे दोन तुकडे केलेले परवडले.
अर्थ
[स्वाभिमानी माणूस म्हणतो] लाचारीने 'दे रे, दे ना रे बाबा ' असं म्हणण्यापेक्षा धारदार तलवारीने जिभेचे दोन तुकडे केलेले परवडले.
८२४. अवज्ञात्रुटितं प्रेम नवीकर्तुं क ईश्वर: |
सन्धिं न याति स्फुटितं लाक्षालेपेन मौक्तिकम् ||
अर्थ
अपमानामुळे तुटलेले प्रेम पुन्हा निर्माण करण्यास कोण बरे समर्थ आहे? [एखाद्याचा अपमान केल्यावर पुन्हा त्याला प्रेम वाटणं फार कठिण आहे.] जसं फुटलेला मोती लाखेचा लेप लावून पुन्हा सांधता येत नाही.
अर्थ
अपमानामुळे तुटलेले प्रेम पुन्हा निर्माण करण्यास कोण बरे समर्थ आहे? [एखाद्याचा अपमान केल्यावर पुन्हा त्याला प्रेम वाटणं फार कठिण आहे.] जसं फुटलेला मोती लाखेचा लेप लावून पुन्हा सांधता येत नाही.
Tuesday, October 23, 2012
८२३. निर्माय खलजिह्वाग्रं सर्वंप्राणहरं नृणाम् |
चकार किं वृथा शस्त्र-विष-वह्नीन्प्रजापति: ||
अर्थ
माणसाचा सगळा प्राण [नक्की] घेईल असं दुर्जनाच्या जिभेच टोक [एकदा] निर्माण केल्यावर ब्रह्मदेवाने प्राणघातक शस्त्रे, विष, अग्नि ह्या वस्तू उगाचच का बरे बनवल्या? [दुष्टांचे बोलणे हे शस्त्रे, विष किंवा आग यांपेक्षा घातक असते अस कवीला म्हणायचे आहे.]
अर्थ
माणसाचा सगळा प्राण [नक्की] घेईल असं दुर्जनाच्या जिभेच टोक [एकदा] निर्माण केल्यावर ब्रह्मदेवाने प्राणघातक शस्त्रे, विष, अग्नि ह्या वस्तू उगाचच का बरे बनवल्या? [दुष्टांचे बोलणे हे शस्त्रे, विष किंवा आग यांपेक्षा घातक असते अस कवीला म्हणायचे आहे.]
Monday, October 22, 2012
८२२. उत्तमा आत्मना ख्याता: पितु: ख्याताश्च मध्यमा: |
अधमा मातुलात् ख्याता: श्वशुराच्चाधमाधमा: ||
अर्थ
ज्यांची प्रसिद्धी स्वतः मुळेच होते ते थोर असतात. सामान्य लोक हे त्यांच्या वडिलांच्या [घराण्या] मुळे ठाऊक असतात. मामाच्या प्रसिद्धी मुळे प्रसिद्धी मिळते ते अतिसामान्य [त्यांना फारस कर्तृत्व नसत] सासऱ्यामुळे प्रसिद्ध असणारे अगदीच क्षुद्र असता.
[हा श्लोक हजारएक वर्षांपूर्वी रचला गेला असेल, त्यामुळे त्यातील काही मत हि त्याकाळातील सामाजिक परिस्थिती मुळे होती.]
अर्थ
ज्यांची प्रसिद्धी स्वतः मुळेच होते ते थोर असतात. सामान्य लोक हे त्यांच्या वडिलांच्या [घराण्या] मुळे ठाऊक असतात. मामाच्या प्रसिद्धी मुळे प्रसिद्धी मिळते ते अतिसामान्य [त्यांना फारस कर्तृत्व नसत] सासऱ्यामुळे प्रसिद्ध असणारे अगदीच क्षुद्र असता.
[हा श्लोक हजारएक वर्षांपूर्वी रचला गेला असेल, त्यामुळे त्यातील काही मत हि त्याकाळातील सामाजिक परिस्थिती मुळे होती.]
Saturday, October 20, 2012
८२१. नेदं नभोमण्डलमम्बुराशिर्न ताश्च तारा नवफेनभङ्गा: |
नायं शशी कुण्डलित: फणीन्द्रो नासौ कलङ्क: शयितो मुरारि: ||
अर्थ
[कवी आकाश हे तसं नसून समुद्रच आहे असं वर्णन करतोय] हे विशाल आकाश नाहीये हो! हा तर महासागर आहे. त्या चांदण्या नाहीयेत! तो तर नवनव्या लाटांवरचा फेस आहे. तो चन्द्र तर नाहीच आहे, वेटोळ घातलेला शेषनाग आहे आणि त्यावर आपला शेषशायी विष्णु आहे डागबीग काही नाही. [अपह्नुति अलंकाराचे उदाहरण ]
अर्थ
[कवी आकाश हे तसं नसून समुद्रच आहे असं वर्णन करतोय] हे विशाल आकाश नाहीये हो! हा तर महासागर आहे. त्या चांदण्या नाहीयेत! तो तर नवनव्या लाटांवरचा फेस आहे. तो चन्द्र तर नाहीच आहे, वेटोळ घातलेला शेषनाग आहे आणि त्यावर आपला शेषशायी विष्णु आहे डागबीग काही नाही. [अपह्नुति अलंकाराचे उदाहरण ]
८२०. अवशेन्द्रियचित्तानां हस्तिस्नानमिव क्रिया: |
दुर्भगाभरणप्रायो ज्ञानं भारो क्रियां विना ||
अर्थ
ज्याचं मन आणि इतर वासना ताब्यात नाहीत अशांच्या बाबतींत त्यांची कृत्य ही हत्तीनी केलेल्या अंघोळी प्रमाणे [निरुपयोगी - हत्ती स्नान करून परत मातीत लोळतात] असतात. आचरणात आणल्याशिवाय नुसत ज्ञान हे कमनशीब्यानी घातलेल्या दागिन्यांप्रमाणे ओझेच असते. [तत्वज्ञान हे आचरणात आणलं पाहिजे नाहीतर ती नुसती पोपटपंची उपयोगाची नाही.]
अर्थ
ज्याचं मन आणि इतर वासना ताब्यात नाहीत अशांच्या बाबतींत त्यांची कृत्य ही हत्तीनी केलेल्या अंघोळी प्रमाणे [निरुपयोगी - हत्ती स्नान करून परत मातीत लोळतात] असतात. आचरणात आणल्याशिवाय नुसत ज्ञान हे कमनशीब्यानी घातलेल्या दागिन्यांप्रमाणे ओझेच असते. [तत्वज्ञान हे आचरणात आणलं पाहिजे नाहीतर ती नुसती पोपटपंची उपयोगाची नाही.]
Friday, October 19, 2012
८१९. काक आह्वयते काकान्याचको न तु याचकान् |
काकयाचकयोर्मध्ये वरं काको न याचक: ||
अर्थ
[अन्न मिळालं तर एक] कावळा [इतर] कावळ्यांना बोलावतो, पण [कोणताही] याचक [भिकारी दुसऱ्या] याचकांना सांगत नाही [म्हणून] कावळा आणि भिकारी या दोघांमध्ये कावळा बरा.
अर्थ
[अन्न मिळालं तर एक] कावळा [इतर] कावळ्यांना बोलावतो, पण [कोणताही] याचक [भिकारी दुसऱ्या] याचकांना सांगत नाही [म्हणून] कावळा आणि भिकारी या दोघांमध्ये कावळा बरा.
Wednesday, October 17, 2012
८१८. शारदा शारदाम्भोजवदना वदनाम्बुजे |
सर्वदा सर्वदाऽस्माकं संन्निधिं सन्निधिं क्रियात् ||
अर्थ
शरदऋतूतील कमलाप्रमाणे मुख असणारी; सर्वं गोष्टी मिळवून देणारी सरस्वती देवी, नेहमी आमच्या मुखकमलाच्या जवळ उत्तम [ज्ञानाचा] वस्तूंचा संग्रह करो.
अर्थ
शरदऋतूतील कमलाप्रमाणे मुख असणारी; सर्वं गोष्टी मिळवून देणारी सरस्वती देवी, नेहमी आमच्या मुखकमलाच्या जवळ उत्तम [ज्ञानाचा] वस्तूंचा संग्रह करो.
८१७. सत्वादिस्थैरगणितगुणैर्हन्त विश्वं प्रसूय व्यक्तं धत्ते प्रहसनकरीं या कुमारीति संज्ञाम् |
मोहध्वान्तप्रसरविरतिर्विश्वमूर्ति: समन्तादाद्या शक्ति: स्फुरतु मम सा दीपवद्देहगेहे ||
अर्थ
केवढे हे आश्चर्य ! सत्व वगैरे असंख्य गुणांच्या सहाय्याने सम्पूर्ण
जगाला जन्म देऊन परत अगदी 'कुमारी ' असे, पण गम्मत वाटेल असं नाव असणारी
[कन्याकुमारीच देवीच नाव] दाटलेला मोहरूपी अंधकार नाहीसा करणारी; आद्य
शक्ति; हे जग हेच जिच शरीर आहे अशी [देवी] माझ्या शरीर रूपी घरात प्रकट
होवो.
Tuesday, October 16, 2012
८१६. गुणवत्तरपात्रेण च्छाद्यन्ते गुणिनां गुणा: |
रात्रौ दीपशिखाकान्ति: न भानावुदिते सति ||
अर्थ
माणूस [खूप] गुणी [असला तरी] त्याच्या पेक्षा अधिक गुणी [ज्ञानी] विद्वान जवळ असला तर त्याचे गुण झाकले जातात. [तितक कौतुक होत नाही; ते डोळ्यात भरत नाहीत] दिव्याच्या ज्वाळेचा उजेड रात्री जसा पडतो तसा सूर्य उगवल्यावर काहीच वाटत नाही.
अर्थ
माणूस [खूप] गुणी [असला तरी] त्याच्या पेक्षा अधिक गुणी [ज्ञानी] विद्वान जवळ असला तर त्याचे गुण झाकले जातात. [तितक कौतुक होत नाही; ते डोळ्यात भरत नाहीत] दिव्याच्या ज्वाळेचा उजेड रात्री जसा पडतो तसा सूर्य उगवल्यावर काहीच वाटत नाही.
Monday, October 15, 2012
८१५. महतां योऽपराध्येत दूरस्थोऽस्मीति नाश्वसेत् |
दीर्घौ बुद्धिमतो बाहू ताभ्यां हिंसति हिंसकम् ||
अर्थ
ज्याने चांगल्या बुद्धिमान माणसाचा गुन्हा केला असेल, त्याने 'मी खूप दूर आहे म्हणून निर्धास्त राहू नये. चाणाक्ष लोकांचे हात फार लांब टेकलेले असतात. त्यांनी ते त्रास देणाऱ्याला शिक्षा करतात. [त्यांच्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर ते कितीही लांब असलं तरी हुडकून काढून शिक्षा करतात.]
अर्थ
ज्याने चांगल्या बुद्धिमान माणसाचा गुन्हा केला असेल, त्याने 'मी खूप दूर आहे म्हणून निर्धास्त राहू नये. चाणाक्ष लोकांचे हात फार लांब टेकलेले असतात. त्यांनी ते त्रास देणाऱ्याला शिक्षा करतात. [त्यांच्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर ते कितीही लांब असलं तरी हुडकून काढून शिक्षा करतात.]
८१४. न यस्य चेष्टितं विद्यान्न कुलं न पराक्रमम् |
न तस्य विश्वसेत्प्राज्ञ: यदीच्छेच्छ्रियमात्मन: || पञ्चतन्त्र
अर्थ
आपण श्रीमंत व्हावं अशी ज्या शहाण्या माणसाची इच्छा असेल, त्याने ज्याचं घराण माहित नाही; कृत्य माहित नाहीत; ताकद माहित नाही अशा व्यक्तीवर विश्वास ठेवू नये.
अर्थ
आपण श्रीमंत व्हावं अशी ज्या शहाण्या माणसाची इच्छा असेल, त्याने ज्याचं घराण माहित नाही; कृत्य माहित नाहीत; ताकद माहित नाही अशा व्यक्तीवर विश्वास ठेवू नये.
Friday, October 12, 2012
८१३. पुत्रा इव पितुर्गेहे विषये यस्य मानवा: |
निर्भया विचरिष्यन्ति स राजा राजसत्तमः ||
अर्थ
ज्याच्या राज्यामध्ये माणसं, ज्याप्रमाणे मूले आपल्या वडलांच्या घरात वावरतात, तितकी निर्भयपणे भटकतील, तो राजा [किंवा सत्ताधारी] सर्वात चांगला प्रशासक होय.
अर्थ
ज्याच्या राज्यामध्ये माणसं, ज्याप्रमाणे मूले आपल्या वडलांच्या घरात वावरतात, तितकी निर्भयपणे भटकतील, तो राजा [किंवा सत्ताधारी] सर्वात चांगला प्रशासक होय.
Thursday, October 11, 2012
८१२. मक्षिका व्रणमिच्छन्ति धनमिच्छन्ति पार्थिवा: |
नीचा: कलहमिच्छन्ति वादमिच्छन्ति गर्विता: ||
अर्थ
माश्यांना जखमेवर [चोखायला] आवडत. राजे [सत्ताधारी] लोकांना पैशाची हाव असते. हलकट लोकांना भांडण झालेली आवडतात. गर्विष्ठ लोकांना वादविवाद करत बसायची हौस असते.
अर्थ
माश्यांना जखमेवर [चोखायला] आवडत. राजे [सत्ताधारी] लोकांना पैशाची हाव असते. हलकट लोकांना भांडण झालेली आवडतात. गर्विष्ठ लोकांना वादविवाद करत बसायची हौस असते.
८११. छिन्नोऽपि रोहति तरु: क्षीणोऽप्युपचीयते पुनश्चन्द्र: |
इति विमृशन्त: सन्त: सन्तप्यन्ते न ते विपदा ||
अर्थ
वृक्ष तोडला तरी तो पुन्हा वाढतो; चन्द्र क्षीण झाला तरी पुन्हा हळूहळू मोठा होतो. असा विचार करून सत्पुरुष संकटांनी कधीही खचून जात नाहीत किंवा दु:खी कष्टी होत नाहीत.
अर्थ
वृक्ष तोडला तरी तो पुन्हा वाढतो; चन्द्र क्षीण झाला तरी पुन्हा हळूहळू मोठा होतो. असा विचार करून सत्पुरुष संकटांनी कधीही खचून जात नाहीत किंवा दु:खी कष्टी होत नाहीत.
Wednesday, October 10, 2012
८१०. श्व: कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाह्णे चापराह्णिकम् |
न हि प्रतीक्षते मृत्यु: कृतमस्य न वा कृतम् ||
अर्थ
उद्या करायचे काम आज करावे आणि दुपारचे काम सकाळीच करावे, कारण या माणसाचे काम करून झाले आहे किंवा नाही याची मृत्यु वाट पहात नाही. [आपण बेसावध असलं तरी मृत्यु गाठेलच.]
अर्थ
उद्या करायचे काम आज करावे आणि दुपारचे काम सकाळीच करावे, कारण या माणसाचे काम करून झाले आहे किंवा नाही याची मृत्यु वाट पहात नाही. [आपण बेसावध असलं तरी मृत्यु गाठेलच.]
Tuesday, October 9, 2012
८०९. मनीषिणःसन्ति न ते हितैषिणःहितैषिणःसन्ति न ते मनीषिणः |
सुहृच्च विद्वानपि दुर्लभो नृणां यथौषधं स्वादु हितं च दुर्लभम् ||
अर्थ
जे विद्वान [हुशार] असतात त्यांना [आपल्या] कल्याणाची कळकळ नसते. ज्यांना आपल्या सुखाची चिन्ता असते ते [फारसे] ज्ञानी नसतात. [खरं तर] हितचिंतक आणि तो ज्ञानी असं असणं फार कठिण आहे, जसं औषध हे आपल्या उपयोगाच आणि परत गोड मिळण अवघड आहे. [औषध आपली कडूच असतात.]
अर्थ
जे विद्वान [हुशार] असतात त्यांना [आपल्या] कल्याणाची कळकळ नसते. ज्यांना आपल्या सुखाची चिन्ता असते ते [फारसे] ज्ञानी नसतात. [खरं तर] हितचिंतक आणि तो ज्ञानी असं असणं फार कठिण आहे, जसं औषध हे आपल्या उपयोगाच आणि परत गोड मिळण अवघड आहे. [औषध आपली कडूच असतात.]
Monday, October 8, 2012
८०८. नि:स्वो वष्टि शतं शती दशशतं लक्षं सहस्राधिप: लक्षेश: क्षितिपालतां क्षितिपतिश्चक्रेशतां वाञ्छति |
चक्रेश: सुरराजतां सुरपति: ब्राहमं पदं
वाञ्छति ब्रह्मा विष्णुपदं हरि: शिवपदम् आशावधिं को गत: ||
अर्थज्याच्याजवळ काहीच नाही तो शंभर [रुपयाची नाणी तरी] मिळावी अशी इच्छा करतो. ज्याच्याजवळ शंभर आहेत त्याला त्याच्या दसपट मिळावे अस वाटत. हजार असतील त्याला लाख मिळावे असं वाटत. [हा फार जुन्या काळातील श्लोक असल्यामुळे लाख हेच भरपूर आहेत अस कवीला वाटतंय.] लक्षधीशाला आपण राजा असाव असं वाटत. [मांडलिक] राजाला चक्रवर्ती राजा व्हाव असं वाटत. चक्रवर्ती राजाला देवांचा राजा [इंद्र] व्हाव असं वाटत. इंद्राला ब्रह्मदेव असाव असं वाटत. ब्रह्मदेवाला विष्णु व्हायला पाहिजे असं वाटत विष्णु देवाला भगवान शंकर व्हावं असं वाटत. [खरी गोष्ट म्हणजे] आशा [खरं तर हाव] कुणाची बर शान्त झालीय? [सगळे आशेचे दास आहेत.]
८०७. यथा फलानां पक्वानां नान्यत्र पतनाद्भयम् |
एवं नरस्य जातस्य नान्यत्र मरणाद्भयम् ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे पिकलेले फळ हे पडतच; त्याला दुसरी गतीच नाही, तसंच जन्माला आलेला माणूस हा मरणारच त्याला दुसरी काही भीती नाही.
अर्थ
ज्याप्रमाणे पिकलेले फळ हे पडतच; त्याला दुसरी गतीच नाही, तसंच जन्माला आलेला माणूस हा मरणारच त्याला दुसरी काही भीती नाही.
Friday, October 5, 2012
८०६. तृणादपि लघुस्तूल: तूलादपि च याचक: |
वायुना किं न नीतोऽसौ मामयं प्रार्थयेदिति ||
अर्थ
गवतापेक्षाही कापूस हलका असतो. कापसापेक्षाही याचक [भिकारी] हलका [क्षुद्र] असतो. [कविनी असं म्हटल्यावर चाणाक्ष वाचक विचारतो ] मग [इतका हलका असल्यास] वाऱ्यानी त्याला का उडवलं नाही बरं? [कवीचे उत्तर - वाऱ्यालाही भीती वाटली -भिकारीच हा ] मला पण काहीतरी मागेल. [भिकाऱ्याला सगळेच टाळतात.]
अर्थ
गवतापेक्षाही कापूस हलका असतो. कापसापेक्षाही याचक [भिकारी] हलका [क्षुद्र] असतो. [कविनी असं म्हटल्यावर चाणाक्ष वाचक विचारतो ] मग [इतका हलका असल्यास] वाऱ्यानी त्याला का उडवलं नाही बरं? [कवीचे उत्तर - वाऱ्यालाही भीती वाटली -भिकारीच हा ] मला पण काहीतरी मागेल. [भिकाऱ्याला सगळेच टाळतात.]
८०५. शिरसा धार्यमाणोऽपि सोम: सोमेन शम्भुना |
तथापि कृशतां धत्ते कष्ट: खलु पराश्रय: ||
अर्थ
भगवान शंकराने पार्वती बरोबर असताना चंद्राला [अगदी] डोक्यावर धारण केलाय तरी [एवढा कौतुकाचा असूनही] तो कृश होत जातो. [यावरून असं दिसत की] खरोखर दुसऱ्याच्या आधारानी राहणं कठीणच असतं.
अर्थ
भगवान शंकराने पार्वती बरोबर असताना चंद्राला [अगदी] डोक्यावर धारण केलाय तरी [एवढा कौतुकाचा असूनही] तो कृश होत जातो. [यावरून असं दिसत की] खरोखर दुसऱ्याच्या आधारानी राहणं कठीणच असतं.
Wednesday, October 3, 2012
८०४. कार्यं हृदा विनिश्चिन्वन्नुपायं चिन्तयन् धिया |
निवर्तयंश्च हस्तेन संसिद्धिं लभते नर: ||
अर्थ
[आपल्याला नक्की काय] काम करायचं आहे ते मनात पक्क ठरवून; ते पुर करण्यासाठी लागणाऱ्या कृतीचा डोक्यात नीट विचार करून; ते हातानी अमलात आणलं की [तरच] कार्य सुफळ सम्पूर्ण होते. [एखाद काम पूर्ण होण्यास या सर्वं गोष्टी जरूर आहेत.]
अर्थ
[आपल्याला नक्की काय] काम करायचं आहे ते मनात पक्क ठरवून; ते पुर करण्यासाठी लागणाऱ्या कृतीचा डोक्यात नीट विचार करून; ते हातानी अमलात आणलं की [तरच] कार्य सुफळ सम्पूर्ण होते. [एखाद काम पूर्ण होण्यास या सर्वं गोष्टी जरूर आहेत.]
८०३. दारिद्र्य भोस्त्वं परमं विवेकी गुणाधिके पुंसि सदानुरक्तम् |
विद्याविहीने गुणवर्जिते च मुहूर्तमात्रं न रतिं करोष
अर्थ
अरे दारिद्र्या; तू अतिशय विचारी आहेस. खूप गुणी माणसावर तुझं अगदी नेहमी प्रेम असतं. [गुणी माणसाना गरिबी ठरलेलीच, ते दारिद्र्य त्यांना मुळी सोडत नाही] आणि अशिक्षित किंवा काही कला नसणाऱ्या माणसांवर तू जराही प्रेम करत नाहीस. [गरिबी त्यांच्या कडे फिरकत सुद्धा नाही.]
अर्थ
अरे दारिद्र्या; तू अतिशय विचारी आहेस. खूप गुणी माणसावर तुझं अगदी नेहमी प्रेम असतं. [गुणी माणसाना गरिबी ठरलेलीच, ते दारिद्र्य त्यांना मुळी सोडत नाही] आणि अशिक्षित किंवा काही कला नसणाऱ्या माणसांवर तू जराही प्रेम करत नाहीस. [गरिबी त्यांच्या कडे फिरकत सुद्धा नाही.]
Tuesday, October 2, 2012
८०२. त्याज्यं न धैर्यं विधुरेऽपि काले धैर्यात्कदाचिद्गतिमाप्नुयात्स: |
यथा समुद्रेऽपि च पोतभङ्गे सांयात्रिको वाञ्छति तर्तुमेव ||
अर्थ
[कितीही] वाईट परिस्थिती आली तरी धीर सोडू नये. [गळाठून गेला तर आत्ताच नष्ट होईल पण] धीर एकवटून राहील तर केंव्हा तरी त्याला [संकटातून] बाहेर पडता येईल. समुद्रात जहाज फुटलं तरी सुद्धा [इतक्या अवघड परिस्थितीत असूनही] नावाडी [पोहून; फळकुटाला धरून; कोणाच्यातरी मदतीने] समुद्र कसातरी पार करण्याची इच्छा करतो.
अर्थ
[कितीही] वाईट परिस्थिती आली तरी धीर सोडू नये. [गळाठून गेला तर आत्ताच नष्ट होईल पण] धीर एकवटून राहील तर केंव्हा तरी त्याला [संकटातून] बाहेर पडता येईल. समुद्रात जहाज फुटलं तरी सुद्धा [इतक्या अवघड परिस्थितीत असूनही] नावाडी [पोहून; फळकुटाला धरून; कोणाच्यातरी मदतीने] समुद्र कसातरी पार करण्याची इच्छा करतो.
Sunday, September 30, 2012
८०१. मनो धावति सर्वत्र मदोन्मत्तगजेन्द्रवत् |
ज्ञानाङ्कुशसमा बुद्धिस्तस्य निश्चलते मन: ||
अर्थ
माजल्यामुळे बेफाम झालेल्या बलदंड हत्ती प्रमाणे मन सगळीकडे [बेफामपणे] धावत सुटते [मग अनर्थ होतील पण] अंकुशाप्रमाणे असणारी ज्ञानयुक्त बुद्धि त्याला [टोचणी लाऊन] अगदी स्थिर करते.[आपल मन ताब्यात ठेवण्यासाठी माहिती -ज्ञान यांचा खूप उपयोग होतो.]
अर्थ
माजल्यामुळे बेफाम झालेल्या बलदंड हत्ती प्रमाणे मन सगळीकडे [बेफामपणे] धावत सुटते [मग अनर्थ होतील पण] अंकुशाप्रमाणे असणारी ज्ञानयुक्त बुद्धि त्याला [टोचणी लाऊन] अगदी स्थिर करते.[आपल मन ताब्यात ठेवण्यासाठी माहिती -ज्ञान यांचा खूप उपयोग होतो.]
८००. गुणेषु क्रियतां यत्न: किमाटोपै: प्रयोजनम् |
विक्रीयन्ते न घण्टाभिर्गावो क्षीरविवर्जिता: ||
अर्थ
गुण [अंगी बाणवण्याचा] प्रयत्न करावा, बडेजावाचा काय बरं उपयोग? जर गाई दूध देत नसतील तर [त्यांच्या गळ्यात बांधलेल्या] घंटांमुळे त्या विकल्या जात नाहीत.
अर्थ
गुण [अंगी बाणवण्याचा] प्रयत्न करावा, बडेजावाचा काय बरं उपयोग? जर गाई दूध देत नसतील तर [त्यांच्या गळ्यात बांधलेल्या] घंटांमुळे त्या विकल्या जात नाहीत.
७९९. लाङ्गूलचालनमधश्चरणावपातं भूमौ निपत्य चरणोदरदर्शनं च |
श्वा पिण्डदस्य कुरुते गजपुङ्गवस्तु धीरं विलोकयति चाटुशतैश्च भुङ्क्ते || नीतिशतक ; भर्तृहरी
अर्थ
कुत्रा [जेऊ घालतो म्हणून; जेवण मिळवण्यासाठी] मालाकापुढे शेपूट हलवत राहतो. [त्याच्या] पायाशी लोळण घेतो; जमिनीवर लोळून पोट, पय दाखवतो. [अशी लाचारी करतो.] पण श्रेष्ठ असा गजराज मात्र सावकाश नजर फेकतो आणि शेकडो वेळा चुचकारल्यावरच [दिलेलं अन्न] खातो.
अर्थ
कुत्रा [जेऊ घालतो म्हणून; जेवण मिळवण्यासाठी] मालाकापुढे शेपूट हलवत राहतो. [त्याच्या] पायाशी लोळण घेतो; जमिनीवर लोळून पोट, पय दाखवतो. [अशी लाचारी करतो.] पण श्रेष्ठ असा गजराज मात्र सावकाश नजर फेकतो आणि शेकडो वेळा चुचकारल्यावरच [दिलेलं अन्न] खातो.
७९८. कुर्वन्परहितं गूढश्चोरवत्सुजनो भवेत् |
तदुत्थां कीर्तिमाकर्ण्य जिह्रीयाञ्जनसंसदि ||
अर्थ
सज्जन माणूस दुसऱ्याचं कल्याण करत असताना चोराप्रमाणे लपून ते करतो आणि त्याची पसरलेली कीर्ति लोकांच्या समुदायात ऐकून मात्र त्याला संकोच वाटतो. [आपली टिमकी वाजवत हिंडणाऱ्यांच्या बरोबर उलट त्याच वागणं आहे.]
अर्थ
सज्जन माणूस दुसऱ्याचं कल्याण करत असताना चोराप्रमाणे लपून ते करतो आणि त्याची पसरलेली कीर्ति लोकांच्या समुदायात ऐकून मात्र त्याला संकोच वाटतो. [आपली टिमकी वाजवत हिंडणाऱ्यांच्या बरोबर उलट त्याच वागणं आहे.]
७९७. स्वच्छन्दं दलदरविन्द ते मरन्दं विन्दन्तो विदधतु गुञ्जितं मिलिन्दा: |
आमोदानथ हरिदन्तराणि नेतुं नैवान्यो जगति समीरणात्प्रवीण: ||
अर्थ
हे उमलणाऱ्या कमळा; तुझ्यामधील मध हवा तितका [पिऊन] घेणारे भुंगे [खुशीतून] गुणगुण करतील, [पण तुझ्याकडील विपुल] सुगंध सर्वं दिशांना टोकापर्यंत पोचवण्याच्या बाबतीत मात्र वाऱ्या शिवाय दुसरा कोणीही [त्या कामात] पटाईत नाही. [एखाद्याकडील वस्तूंचा; गुणांचा उपभोग घेणारे असतात, ते मजा तेवढी करतात काहीजण त्यांचा उपभोग सुद्धा न घेता भरपूर कौतुक आणि ते सगळीकडे जाऊन करतात.]
अर्थ
हे उमलणाऱ्या कमळा; तुझ्यामधील मध हवा तितका [पिऊन] घेणारे भुंगे [खुशीतून] गुणगुण करतील, [पण तुझ्याकडील विपुल] सुगंध सर्वं दिशांना टोकापर्यंत पोचवण्याच्या बाबतीत मात्र वाऱ्या शिवाय दुसरा कोणीही [त्या कामात] पटाईत नाही. [एखाद्याकडील वस्तूंचा; गुणांचा उपभोग घेणारे असतात, ते मजा तेवढी करतात काहीजण त्यांचा उपभोग सुद्धा न घेता भरपूर कौतुक आणि ते सगळीकडे जाऊन करतात.]
७९६. किं वाच्यं सूर्यशशिनोर्दारिद्य्रं महतां पुर: |
दिनरात्रिविभागेन परिधत्तो यदम्बरम् ||
अर्थ
थोरामोठ्यांच्या पुढे सूर्य आणि चन्द्र यांच्या दारिद्र्याचे काय वर्णन करणार? अहो ते अम्बर सुद्धा [आकाश आणि वस्त्र ] एकजण दिवसा आणि रात्री असं वाटून घेतात [अम्बर सुद्धा यांच्या कडे फारस नाहीये म्हणून सूर्य दिवसा आणि चन्द्र रात्री असं वाटून वापरतात.]
अर्थ
थोरामोठ्यांच्या पुढे सूर्य आणि चन्द्र यांच्या दारिद्र्याचे काय वर्णन करणार? अहो ते अम्बर सुद्धा [आकाश आणि वस्त्र ] एकजण दिवसा आणि रात्री असं वाटून घेतात [अम्बर सुद्धा यांच्या कडे फारस नाहीये म्हणून सूर्य दिवसा आणि चन्द्र रात्री असं वाटून वापरतात.]
Monday, September 24, 2012
७९५. को हि तुलामधिरोहति शुचिना दुग्धेन सहजमधुरेण |
तप्तं विकृतं मथितं तथापि यत्स्नेहमुद्गिरति ||
अर्थ
नैसर्गिकपणे गोडवा असणाऱ्या शुद्ध दुधाची कोण बरे बरोबरी करू शकेल? [असं पहा की] ते तापवल; त्याला बिघडवण्याचा [प्रयत्न केला; पक्षी विरजलं]; घुसळलं [काहीही छळ केला] तरी ते स्नेहच [स्निग्धता - लोणी; तूप; प्रेम] देत [ दुधाच; दही; ताक; काहीही केलं जरी नासवल तरी त्यात " स्नेह" असतोच.]
अर्थ
नैसर्गिकपणे गोडवा असणाऱ्या शुद्ध दुधाची कोण बरे बरोबरी करू शकेल? [असं पहा की] ते तापवल; त्याला बिघडवण्याचा [प्रयत्न केला; पक्षी विरजलं]; घुसळलं [काहीही छळ केला] तरी ते स्नेहच [स्निग्धता - लोणी; तूप; प्रेम] देत [ दुधाच; दही; ताक; काहीही केलं जरी नासवल तरी त्यात " स्नेह" असतोच.]
७९४. सर्वेऽपि नग्ना भुवनं विशन्ति चिन्तासु मग्ना इह सञ्चरन्ति |
नग्ना इतो हन्त कुतोऽपि यान्ति नातोऽधिकं तत्वविदो विदन्ति ||
अर्थ
तत्वज्ञानी लोकांना सर्वं श्रेष्ठ गोष्ट समजते ती ही की; या जगात प्रवेश करताना सर्वं जण नग्न असतात [बरोबर काही आणता येत नाही; आयुष्यभर कसल्या ना कसल्या] चिंतेमध्ये बुडून जातात; आणि अरेरे! [एक दिवस] जाताना जिथे जातात तिथे नागडेच [बरोबर काही घेऊन जाता येत नाही] निघून जातात. यापेक्षा जास्त काही त्यांना माहित नसतं. [ खरं हीच गोष्ट सर्वात महत्वाची आहे. कितीही चांगली किंवा वाईट कृत्य करून अगदी रगड पैसा मिळवला तरी सगळं इथच सोडून, तत्वज्ञानी लोकांच्या भाषेत "नग्न" च जायचयं मग दुष्कृत्य कशाला करायची? सरळ मार्गाने जागून जेवढ जमेल तेवढ सुखं घ्याव.]
अर्थ
तत्वज्ञानी लोकांना सर्वं श्रेष्ठ गोष्ट समजते ती ही की; या जगात प्रवेश करताना सर्वं जण नग्न असतात [बरोबर काही आणता येत नाही; आयुष्यभर कसल्या ना कसल्या] चिंतेमध्ये बुडून जातात; आणि अरेरे! [एक दिवस] जाताना जिथे जातात तिथे नागडेच [बरोबर काही घेऊन जाता येत नाही] निघून जातात. यापेक्षा जास्त काही त्यांना माहित नसतं. [ खरं हीच गोष्ट सर्वात महत्वाची आहे. कितीही चांगली किंवा वाईट कृत्य करून अगदी रगड पैसा मिळवला तरी सगळं इथच सोडून, तत्वज्ञानी लोकांच्या भाषेत "नग्न" च जायचयं मग दुष्कृत्य कशाला करायची? सरळ मार्गाने जागून जेवढ जमेल तेवढ सुखं घ्याव.]
Friday, September 21, 2012
७९३. अस्यां सखे बधिरलोकनिवासभूमौ किं कूजितेन खलु कोकिल! कोमलेन |
एते हि दैवहतकस्तदभिन्नवर्णं त्वां काकमेव कलयन्ति कलानभिज्ञा: ||
अर्थ
अरे मित्रा कोकिळा, या बहिऱ्यांच्या वस्तीमध्ये; खरंतर तुझ्या कोमल कूजनाचा काय बर उपयोग? कलांची जराही ओळख यांना नसल्यामुळे [आणि श्रवणशक्तीच्या अभावामुळे] हे दुर्दैवी लोक त्याच [काळ्या] रंगाचा तू असल्यामुळे कावळा आहेस असंच समजतील. [ कोकिलान्योक्ती - कोकीळ = कुठल्या तरी कलेमध्ये निष्णात; बहिरा ॥ श्रोतृवृंद= अरसिक ]
अर्थ
अरे मित्रा कोकिळा, या बहिऱ्यांच्या वस्तीमध्ये; खरंतर तुझ्या कोमल कूजनाचा काय बर उपयोग? कलांची जराही ओळख यांना नसल्यामुळे [आणि श्रवणशक्तीच्या अभावामुळे] हे दुर्दैवी लोक त्याच [काळ्या] रंगाचा तू असल्यामुळे कावळा आहेस असंच समजतील. [ कोकिलान्योक्ती - कोकीळ = कुठल्या तरी कलेमध्ये निष्णात; बहिरा ॥ श्रोतृवृंद= अरसिक ]
७९२. जेतुं यस्त्रिपुरं हरेण हरिणा व्याजाद्बलिं बध्नता स्रष्टुं वारिभवोद्भवेन भुवनं शेषेण धर्तुं धराम् |
पार्वत्या महिषासुरप्रमथने सिद्धाधिपै: सिद्धये ध्यात: पञ्चशरेण विश्वजितये पायात्स नागानन: ||
अर्थ
ज्याचे भगवान शंकराने त्रिपुरासुराचा वध करण्याच्या वेळी; भगवान विष्णुनी फसवून बळीला बांधताना; जगाची निर्मिती करण्याच्या वेळी ब्रह्मदेवाने; शेषनागाने पृथ्वीमंडल उचलताना; महिषासुराचा वध करण्याच्या वेळी पार्वतीने; सिद्धी प्राप्त करून घेण्यासाठी सिद्ध प्रकारच्या देवानी; विश्वविजय करायला निघालेल्या मदनाने मनात [यश मिळवण्यासाठी; सर्वं प्रथम] ध्यान केले तो गजानन [आपले सर्वांचे] रक्षण करो.
अर्थ
ज्याचे भगवान शंकराने त्रिपुरासुराचा वध करण्याच्या वेळी; भगवान विष्णुनी फसवून बळीला बांधताना; जगाची निर्मिती करण्याच्या वेळी ब्रह्मदेवाने; शेषनागाने पृथ्वीमंडल उचलताना; महिषासुराचा वध करण्याच्या वेळी पार्वतीने; सिद्धी प्राप्त करून घेण्यासाठी सिद्ध प्रकारच्या देवानी; विश्वविजय करायला निघालेल्या मदनाने मनात [यश मिळवण्यासाठी; सर्वं प्रथम] ध्यान केले तो गजानन [आपले सर्वांचे] रक्षण करो.
Thursday, September 20, 2012
७९१. तां पार्वतीत्याभिजनेन नाम्ना बन्धुप्रियां बन्धुजनो जुहाव |
उमेति मात्रा
तपसो निषिद्धा पश्चादुमाख्यां सुमुखी जगाम || कुमारसंभव; कालिदास
अर्थ
नातेवाईकांना जीव लावणाऱ्या; घराण्यात प्रिय; उत्कृष्ट आशा प्रकारच्या 'पार्वती' या नावाने [सगळे] नातेवाईक तिला संबोधित करत. नंतर त्या सुंदरीला तप करण्यास आईने "उ -मा" असा विरोध केल्यानंतर तिला उमा असे नाव प्राप्त झाले [अतिशय नाजूक अशा आपल्या कन्येने असे कठोर तप करू नये अशा इच्छेने मेना उ - मा {अग नको ना} असे म्हणाली मग तेच तिचे नाव झाले.]
अर्थ
नातेवाईकांना जीव लावणाऱ्या; घराण्यात प्रिय; उत्कृष्ट आशा प्रकारच्या 'पार्वती' या नावाने [सगळे] नातेवाईक तिला संबोधित करत. नंतर त्या सुंदरीला तप करण्यास आईने "उ -मा" असा विरोध केल्यानंतर तिला उमा असे नाव प्राप्त झाले [अतिशय नाजूक अशा आपल्या कन्येने असे कठोर तप करू नये अशा इच्छेने मेना उ - मा {अग नको ना} असे म्हणाली मग तेच तिचे नाव झाले.]
Monday, September 17, 2012
७९०. विपदं सहमानस्य धैर्येणैव प्रयोजनम् |
सम्पदं तूपभुञ्जानो गुणग्राममपेक्षते ||
अर्थ
संकटात सापडलेल्या [माणसाला] धीर न सोडणे ह्या एकाच गुणाची [मुख्यतः एकाची] जरुरी असते. तर जो वैभवात असेल त्याने मात्र बरेच गुण [माणसांची पारख; सर्वाना सांभाळून घेणं; गुणग्राहकता इत्यादी] जोपासले पाहिजेत.
अर्थ
संकटात सापडलेल्या [माणसाला] धीर न सोडणे ह्या एकाच गुणाची [मुख्यतः एकाची] जरुरी असते. तर जो वैभवात असेल त्याने मात्र बरेच गुण [माणसांची पारख; सर्वाना सांभाळून घेणं; गुणग्राहकता इत्यादी] जोपासले पाहिजेत.
७८९. भो भो युवानो निजयौवनानि प्राप्तान्यन्तानि कथं मनुध्वम् |
सुदीर्घमप्यत्र दिनं निशान्तं विलोक्य चित्तं कुरुत प्रशान्तम् ||
अर्थ
अरे तरुणांनो; तुम्हाला आपले तारुण्य कायमचे टिकणारे - चिरंतन कसं बरं वाटतं? दिवस कितीही मोठा वाटला तरी रात्र येऊन तो संपतोच. हे नीट पाहून [म्हातारपण येणार हे लक्षात घेऊन] मन [ताळ्यावर ठेवून] अगदी शान्त करा. [चाळे करू नये अस कवीला सुचवायचं आहे.]
अर्थ
अरे तरुणांनो; तुम्हाला आपले तारुण्य कायमचे टिकणारे - चिरंतन कसं बरं वाटतं? दिवस कितीही मोठा वाटला तरी रात्र येऊन तो संपतोच. हे नीट पाहून [म्हातारपण येणार हे लक्षात घेऊन] मन [ताळ्यावर ठेवून] अगदी शान्त करा. [चाळे करू नये अस कवीला सुचवायचं आहे.]
७८८. श्रियः प्रसूते विपदो रुणद्धि यशांसि दुग्धे मलिनं प्रमार्ष्टि |
संस्कारशौचेन परं पुनीते शुद्धा हि बुद्धि: किल कामधेनु: ||
अर्थ
निर्मळ बुद्धि ही खरोखर आपल्याला होईल ती इच्छा पूर्ण करणारी [कामधेनु] आहे. ती संपत्ती मिळवून देते; संकटाना अडवून टाकते; विपुल कीर्ति मिळवून देते; अपकीर्ति नाहीशी करते; मन उन्नत करणाऱ्या उत्तम संस्कारांनी अतिशय पवित्र करते.
अर्थ
निर्मळ बुद्धि ही खरोखर आपल्याला होईल ती इच्छा पूर्ण करणारी [कामधेनु] आहे. ती संपत्ती मिळवून देते; संकटाना अडवून टाकते; विपुल कीर्ति मिळवून देते; अपकीर्ति नाहीशी करते; मन उन्नत करणाऱ्या उत्तम संस्कारांनी अतिशय पवित्र करते.
Saturday, September 15, 2012
७८७. कनकभूषणसंग्रहणोचितो यदि मणिस्त्रपुणि प्रणिधीयते |
न स विरौति न चापि हि शोभते भवति योजयितुर्वचनीयता ||
अर्थ
सोन्याच्या अलंकारात गुंफण्याजोग [तेजस्वी; महागामोलाच] रत्न जर जस्तामध्ये बसवून घेतलं तर ते खराब काही दिसत नाही. पण [एकदम सुंदर पण दिसत नाही] तस ते चांगलं दिसत, पण [त्याच सौंदर्य खुलून न दिसण्याबद्दल [ती वस्तु जस्तामध्ये बनवून घेणाराला] दोष दिला पाहिजे. [आपल्या जवळच्या माणसाबद्दल सुद्धा ज्यात एखाद्याला कौशल्य आहे तेच काम त्याला योजून दिल पाहिजे.]
अर्थ
सोन्याच्या अलंकारात गुंफण्याजोग [तेजस्वी; महागामोलाच] रत्न जर जस्तामध्ये बसवून घेतलं तर ते खराब काही दिसत नाही. पण [एकदम सुंदर पण दिसत नाही] तस ते चांगलं दिसत, पण [त्याच सौंदर्य खुलून न दिसण्याबद्दल [ती वस्तु जस्तामध्ये बनवून घेणाराला] दोष दिला पाहिजे. [आपल्या जवळच्या माणसाबद्दल सुद्धा ज्यात एखाद्याला कौशल्य आहे तेच काम त्याला योजून दिल पाहिजे.]
Thursday, September 13, 2012
७८६. बलिनो बलमाहन्ति भीतिश्चित्ते कृतास्पदा |
रिपोर्बिभ्यत् स्वदौर्बल्यात्सबलं कुरुते रिपुम् ||
अर्थ
मनात घर करून बसलेली भीति [माणूस जरी] ताकदवान [असला तरी] त्याचे बळ ती भीतिच मारून टाकते.[त्याची सगळी ताकद नष्ट होते] आणि तो या स्वतःच्या घाबरटपणा या दुबळेपणामुळे शत्रूला भिऊन; त्याला समर्थ बनवतो.
अर्थ
मनात घर करून बसलेली भीति [माणूस जरी] ताकदवान [असला तरी] त्याचे बळ ती भीतिच मारून टाकते.[त्याची सगळी ताकद नष्ट होते] आणि तो या स्वतःच्या घाबरटपणा या दुबळेपणामुळे शत्रूला भिऊन; त्याला समर्थ बनवतो.
Wednesday, September 12, 2012
७८५. जन्मेदं वन्ध्यतां नीतं भवभोगोपलिप्सया |
काचमूल्येन विक्रीतो हन्त चिन्तामणिर्मया ||
अर्थ
नश्वर भोगांमध्ये रंगून जाऊन मी हे सर्वं आयुष्य वाया घालवले. अरेरे ! [अगदी उत्कृष्ट गोष्टी ज्याच्या मुळे मिळवता येतील अस>] चिंतामणी रत्नासारखं [जीवन कवडीमोलाने] काचेच्या किमतीला फुकून टाकलं [परमेश्वर प्राप्ती करता येण हे ध्येय असेल तर ईशचिंतनाला वेळ दिला पाहिजे.]
अर्थ
नश्वर भोगांमध्ये रंगून जाऊन मी हे सर्वं आयुष्य वाया घालवले. अरेरे ! [अगदी उत्कृष्ट गोष्टी ज्याच्या मुळे मिळवता येतील अस>] चिंतामणी रत्नासारखं [जीवन कवडीमोलाने] काचेच्या किमतीला फुकून टाकलं [परमेश्वर प्राप्ती करता येण हे ध्येय असेल तर ईशचिंतनाला वेळ दिला पाहिजे.]
७८४. तद्वाचि माधुर्यं जाने कोकिल! कृत्रिमम् |
प्रपोषितो यैस्तानेव जातपक्षो जहासि यत् ||
अर्थ
अरे कोकिळा! तुझ्या वाणीतली ही गोडी नकली आहे हे [मला पक्कं] ठाऊक आहे. कारण ज्यानी तुझं पालनपोषण केलं त्यांना पंख फुटल्या [फुटल्या लगेच] तू सोडून जातोस! [ कोकिलान्योक्ती -कोकिळा कावळ्याच्या घरट्यात अंडी घालते. सारखेपणा मुळे फसून कावळीण त्यांना वाढवते पण कामापुरती गोडगोड बोलणारी मंडळी काम झाल्यावर काहीच कृतज्ञता न ठेवता पळून जातात .]
अर्थ
अरे कोकिळा! तुझ्या वाणीतली ही गोडी नकली आहे हे [मला पक्कं] ठाऊक आहे. कारण ज्यानी तुझं पालनपोषण केलं त्यांना पंख फुटल्या [फुटल्या लगेच] तू सोडून जातोस! [ कोकिलान्योक्ती -कोकिळा कावळ्याच्या घरट्यात अंडी घालते. सारखेपणा मुळे फसून कावळीण त्यांना वाढवते पण कामापुरती गोडगोड बोलणारी मंडळी काम झाल्यावर काहीच कृतज्ञता न ठेवता पळून जातात .]
Monday, September 10, 2012
७८३. वृत्तं यत्नेन संरक्षेद्वित्तमायाति याति च |
अक्षीणो वित्तत: क्षीणो वृत्ततस्तु हतो हत: ||
अर्थ
चारित्र्याचे प्रयत्नपूर्वक रक्षण करावं. [आपल्या शीलाची अगदी काळजी घेतली पाहिजे. गरिबी पायी चोरी केली किंवा तसलं काही करायचं नाही.] पैसा [काय] येतो आणि जातो सुद्धा. पैशाची क्षीण [कमतरता] असली तरी तो अक्षीण [ठणठणीत] आहे. पण चारित्र्य डागाळलं तर मात्र आपण मेलोच. [चारित्र्य सगळ्यात महत्वाच असतं. ]
अर्थ
चारित्र्याचे प्रयत्नपूर्वक रक्षण करावं. [आपल्या शीलाची अगदी काळजी घेतली पाहिजे. गरिबी पायी चोरी केली किंवा तसलं काही करायचं नाही.] पैसा [काय] येतो आणि जातो सुद्धा. पैशाची क्षीण [कमतरता] असली तरी तो अक्षीण [ठणठणीत] आहे. पण चारित्र्य डागाळलं तर मात्र आपण मेलोच. [चारित्र्य सगळ्यात महत्वाच असतं. ]
७८२. हारं वक्षसि केनापि दत्तमज्ञेन मर्कट: |
लेढि जिघ्रति संक्षिप्य करोत्युन्नतमानसम् ||
अर्थ
कुणीतरी मुर्खाने हार [हा दागिना] छातीवर फेकल्यावर माकडाने त्याला चाटलं; वास घेतला [आणि ही वस्तु निरुपयोगी दिसतेय असं समजून] गुंडाळून [त्याच्यावर बसला] आपले आसन उंच केले. [मूर्ख माणसाला एखादी उत्तम वस्तु मिळाली तर त्याची किंमत न कळल्याने तो तिचा मातीमोल असा वापर करतो.]
अर्थ
कुणीतरी मुर्खाने हार [हा दागिना] छातीवर फेकल्यावर माकडाने त्याला चाटलं; वास घेतला [आणि ही वस्तु निरुपयोगी दिसतेय असं समजून] गुंडाळून [त्याच्यावर बसला] आपले आसन उंच केले. [मूर्ख माणसाला एखादी उत्तम वस्तु मिळाली तर त्याची किंमत न कळल्याने तो तिचा मातीमोल असा वापर करतो.]
Sunday, September 9, 2012
७८१. नाधर्मश्चरितो लोके सद्य: फलति गौरिव |
शनैरावर्तमानस्तु कर्तुर्मूलानि कृन्तति ||
अर्थ
या जगात गाय सांभाळली तर त्याचा लगेच फायदा होतो तसं; अधर्माच [अन्यायाच] आचरण केलं तर लगेचच त्याच फळ भोगाव लागत नाही. पण हळू हळू [पापाचा घडा] भरला की पाप करणाऱ्याचा [अगदी ] मुळापासून नाश करत. [ते पाप]
अर्थ
या जगात गाय सांभाळली तर त्याचा लगेच फायदा होतो तसं; अधर्माच [अन्यायाच] आचरण केलं तर लगेचच त्याच फळ भोगाव लागत नाही. पण हळू हळू [पापाचा घडा] भरला की पाप करणाऱ्याचा [अगदी ] मुळापासून नाश करत. [ते पाप]
Friday, September 7, 2012
७८०. यथा हि मलिनैर्वस्त्रैर्यत्र कुत्रोपविश्यते |
एवं चलितवृत्तस्तु वृत्तशेषं न रक्षति ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे कपडे मळकटच असले की [माणूस] कुठेही बसतो. [स्वच्छ असले तर कोणी घाणीत बसत नाही; पण मुळातच खराब कपडे असल्यास मग ठीक आहे असं म्हणतो.] तसं ज्याच चारित्र्य घसरलंय तो त्याची उरल्यासुरल्याची [पण] काळजी करत नाही.
अर्थ
ज्याप्रमाणे कपडे मळकटच असले की [माणूस] कुठेही बसतो. [स्वच्छ असले तर कोणी घाणीत बसत नाही; पण मुळातच खराब कपडे असल्यास मग ठीक आहे असं म्हणतो.] तसं ज्याच चारित्र्य घसरलंय तो त्याची उरल्यासुरल्याची [पण] काळजी करत नाही.
Thursday, September 6, 2012
७७९. परिश्रमज्ञं जनमन्तरेण मौनिव्रतं बिभ्रति वाग्मिनोऽपि |
वाचंयमा: सन्ति विना वसन्तं पुंस्कोकिला: पञ्चमचञ्चवोऽपि ||
अर्थ
[ फर्डे ] वक्ते असले तरी [आपल्या] कष्टांची ज्यांना किंमत कळत नाही, त्यांच्याशी [बोलताना स्वतःच्या कामचे वर्णन न करता] गप्प बसतात. गळ्यामध्ये पंचम [अति मधुर स्वर] असूनसुद्धा नर कोकीळ वसंताचं [आगमन होई पर्यन्त] आपला आवाज बंद ठेवतात.
अर्थ
[ फर्डे ] वक्ते असले तरी [आपल्या] कष्टांची ज्यांना किंमत कळत नाही, त्यांच्याशी [बोलताना स्वतःच्या कामचे वर्णन न करता] गप्प बसतात. गळ्यामध्ये पंचम [अति मधुर स्वर] असूनसुद्धा नर कोकीळ वसंताचं [आगमन होई पर्यन्त] आपला आवाज बंद ठेवतात.
७७८. आदरेण यथा स्तौति धनवन्तं धनेच्छया |
तथा चेद्विश्वकर्तारं को न मुच्येत बन्धनात् ||
अर्थ
जसं [माणूस] संपत्ती मिळावी म्हणून श्रीमंत माणसाची आदराने स्तुती करतो, तसंच जर त्यानी या जगाची निर्मिती करणाऱ्या [परमेश्वराची मनापासून] स्तुती [प्रार्थना; भक्ती] केली तर कोण बरं या [जन्म -मृत्यूच्या] बंधनातून सुटणार नाही?
अर्थ
जसं [माणूस] संपत्ती मिळावी म्हणून श्रीमंत माणसाची आदराने स्तुती करतो, तसंच जर त्यानी या जगाची निर्मिती करणाऱ्या [परमेश्वराची मनापासून] स्तुती [प्रार्थना; भक्ती] केली तर कोण बरं या [जन्म -मृत्यूच्या] बंधनातून सुटणार नाही?
७७७. कति वा पाण्डवा भद्र खट्वाखुरमितास्त्रय: |
एवमुक्त्वा जड: कश्चिद्दर्शयत्यङ्गुलिद्वयम् ||
अर्थ
सद्ग्रूहस्था; पांडव किती रे ? [या प्रश्नाचे उत्तर ] एक मूर्ख खाटेच्या खुरान एवढे तीन अस तोंडाने बोलून [हाताने ] दोन बोटे दाखवतो.
अर्थ
सद्ग्रूहस्था; पांडव किती रे ? [या प्रश्नाचे उत्तर ] एक मूर्ख खाटेच्या खुरान एवढे तीन अस तोंडाने बोलून [हाताने ] दोन बोटे दाखवतो.
[अगदी शक्य
तेवढ्या चुका केलेल्या आहेत..:)]
Tuesday, September 4, 2012
७७६. न वा कस्य विषादाय वियोग: प्रियवस्तुन: |
न शोचति परं कोऽपि प्रियां कीर्तिं दिवं गताम् ||
अर्थ
आपल्या आवडत्या वस्तूचा वियोग झाला की कोणाला बरे दु:ख होत नाही? [असं] असूनही आपल्याला हवीहवीशी वाटणारी कीर्ति [दिगंत] दूर पसरल्याबद्दल [ती फार लांब गेली म्हणून] कोणी दु:ख करत नाही.
अर्थ
आपल्या आवडत्या वस्तूचा वियोग झाला की कोणाला बरे दु:ख होत नाही? [असं] असूनही आपल्याला हवीहवीशी वाटणारी कीर्ति [दिगंत] दूर पसरल्याबद्दल [ती फार लांब गेली म्हणून] कोणी दु:ख करत नाही.
Monday, September 3, 2012
७७५. सकृत्कृतस्य पापस्य पश्चात्तापेन शुद्धता |
अभीक्ष्णं क्रियमाणस्य नैव केनापि निष्कृतिः ||
अर्थ
एकदाच पाप केलं आणि त्याचा [लगेच] पश्चात्ताप झाला तर त्या पाप करण्याच परिमार्जन होत. [पण] वारंवार पाप केली तर त्याची कशानेही निवृत्ती होत नाही. [सारखी सारखी चूक करून कोणी माफ करणार नाही. पहिल्या वेळेला पश्चात्ताप झाला तर जाऊ देत म्हणून सोडून देतील.]
अर्थ
एकदाच पाप केलं आणि त्याचा [लगेच] पश्चात्ताप झाला तर त्या पाप करण्याच परिमार्जन होत. [पण] वारंवार पाप केली तर त्याची कशानेही निवृत्ती होत नाही. [सारखी सारखी चूक करून कोणी माफ करणार नाही. पहिल्या वेळेला पश्चात्ताप झाला तर जाऊ देत म्हणून सोडून देतील.]
Sunday, September 2, 2012
७७४. भेतव्यं न तथा शत्रोर्नाग्नेनाहेर्न चाशने: |
इन्द्रियेभ्यो यथा स्वेभ्यस्तैरजस्त्रं हि हन्यते ||
अर्थ
[माणुस] शत्रू; साप; आग; वीज यांना भीतो. त्यापेक्षा जास्त त्याला स्वतःच्या इंद्रियांची भीती असते. [आसक्तीमुळे पतन होत म्हणून त्यांच्यावर ताबा पाहिजे.] [कारण शत्रू वगैरे कधीतरी त्रास देतात] पण आपल्या वासना सततच हल्ला करत असतात.
अर्थ
[माणुस] शत्रू; साप; आग; वीज यांना भीतो. त्यापेक्षा जास्त त्याला स्वतःच्या इंद्रियांची भीती असते. [आसक्तीमुळे पतन होत म्हणून त्यांच्यावर ताबा पाहिजे.] [कारण शत्रू वगैरे कधीतरी त्रास देतात] पण आपल्या वासना सततच हल्ला करत असतात.
Friday, August 31, 2012
७७३. द्वावुपायौ इह प्रोक्तौ विमुक्तौ शत्रुदर्शने |
हस्तयो: चलनादेको द्वितीय: पादवेगज: ||
अर्थ
शत्रू दिसल्यावर त्याच्यापासून सुटका मिळवण्यासाठी दोन उपाय सांगितलेले आहेत. एक म्हणजे हातात [शस्त्र घेऊन जोरदार प्रतिकार; चढाई] करणे आणि दुसरा पाय वेगात पळवणे. [य: पलायते स जीवति.]
अर्थ
शत्रू दिसल्यावर त्याच्यापासून सुटका मिळवण्यासाठी दोन उपाय सांगितलेले आहेत. एक म्हणजे हातात [शस्त्र घेऊन जोरदार प्रतिकार; चढाई] करणे आणि दुसरा पाय वेगात पळवणे. [य: पलायते स जीवति.]
Thursday, August 30, 2012
७७२. गृहं शिशुविवर्जितं विगतभर्तृका बालिका पुरी सततनिर्जला जनपदोऽरिभि: पीडित: |
वनं दवसमाकुलं तरुमनाश्रिता वल्लरी शठः परमधार्मिको मनसि सप्त शल्यानि
मे ||
अर्थ
मुल नसलेलं घर; विधवा मुलगी; पाण्याचे वांधे असणार गाव; दुष्ट त्रास देत असलेल ठिकाण; सगळीकडे दवं पसरलेलं अरण्य; झाडाचा आधार न मिळालेली वेल आणि अतिशय धार्मिक असा ठग अशी सात शल्ये माझ्या मनाला बोचतात. [शशी दिवसधूसरो या श्लोकाचे अनुकरण ]
अर्थ
मुल नसलेलं घर; विधवा मुलगी; पाण्याचे वांधे असणार गाव; दुष्ट त्रास देत असलेल ठिकाण; सगळीकडे दवं पसरलेलं अरण्य; झाडाचा आधार न मिळालेली वेल आणि अतिशय धार्मिक असा ठग अशी सात शल्ये माझ्या मनाला बोचतात. [शशी दिवसधूसरो या श्लोकाचे अनुकरण ]
७७१. शशी दिवसधूसरो गलितयौवना कामिनी सरो विगतवारिजं मुखमनक्षरं स्वाकृते: |
प्रभुर्धनपारायण: सततदुर्गत: सज्जनो नृपाङ्गणगत: खलो मनसि सप्त शल्यानि मे
|| नीतिशतक भर्तृहरी
अर्थ
दिवस सुरु झाल्यावर फिकट झालेला चन्द्र; तारुण्य निघून गेलेली सुंदरी; कमळे नसलेले तळे; देखण्या माणसाचे अशिक्षित असणे; पैशाच्या मागे लागलेला मालक; नेहमी वाईट स्थितीत गेलेला सज्जन माणूस आणि राजदरबारी असलेला दुष्ट, हे माझ्या मनात [सलत राहणारे] सात काटे आहेत.
अर्थ
दिवस सुरु झाल्यावर फिकट झालेला चन्द्र; तारुण्य निघून गेलेली सुंदरी; कमळे नसलेले तळे; देखण्या माणसाचे अशिक्षित असणे; पैशाच्या मागे लागलेला मालक; नेहमी वाईट स्थितीत गेलेला सज्जन माणूस आणि राजदरबारी असलेला दुष्ट, हे माझ्या मनात [सलत राहणारे] सात काटे आहेत.
७७०. गुणानामुत्कर्षाच्चरणनखजाताऽपि सहसा पुनाना त्रैलोक्यं स्मरहरशिरोभूषणमभूत् |
विवेकभ्रष्टां तां कविरयमुदारो विगणयन्न तस्याः स्वस्यैव प्रकटयति
दीर्घामवनतिम् || मुकुन्दराय
अर्थ
पायाच्या नखापासून उत्पन्न झाली तरी सुद्धा आपल्या गुणांच्या महात्म्यामुळे तिन्ही लोकांची [पाप नष्ट करून त्यांना] पवित्र करणारी [गंगामाता] भगवान शंकराच्या मस्तकावर भूषण होऊन राहिली. तिचा अविचारी असा अपमान करून या फार उदार [?] कवीने तिची नव्हेच तर स्वतःचीच अतिशय अधोगती दाखवून दिली आहे. [ थोड्याशा विनोदी छटेने हा श्लोक रचलेला आहे. भर्तृहरीबद्दल या कवीला चांगला आदर आहे. एखाद्या काव्याच सौंदर्य रसग्रहण करताना काही कवि विडंबनाचा मार्ग चोखाळतात.]
अर्थ
पायाच्या नखापासून उत्पन्न झाली तरी सुद्धा आपल्या गुणांच्या महात्म्यामुळे तिन्ही लोकांची [पाप नष्ट करून त्यांना] पवित्र करणारी [गंगामाता] भगवान शंकराच्या मस्तकावर भूषण होऊन राहिली. तिचा अविचारी असा अपमान करून या फार उदार [?] कवीने तिची नव्हेच तर स्वतःचीच अतिशय अधोगती दाखवून दिली आहे. [ थोड्याशा विनोदी छटेने हा श्लोक रचलेला आहे. भर्तृहरीबद्दल या कवीला चांगला आदर आहे. एखाद्या काव्याच सौंदर्य रसग्रहण करताना काही कवि विडंबनाचा मार्ग चोखाळतात.]
Monday, August 27, 2012
७६९. शिर: शार्वं स्वर्गात्पशुपतिशिरस्त: क्षितिधरं महीध्रादुत्तुङ्गादवनिमवनेश्चा पि जलधिम् |
अधोऽधो गङ्गेयं पदमुपगता स्तोकमथवा विवेकभ्रष्टानां भवति विनिपात: शतमुख: || नीतिशतक भर्तृहरी
अर्थ
ही गंगा नदी स्वर्गातून भगवान शंकराच्या डोक्यावर; शंकराच्या मस्तकावरून
[अजून खाली] पर्वतावर [कोसळली.] त्या अतिशय उंच अशा पर्वतावरून [खाली]
पृथ्वीवर आणि तिथूनही समुद्रात अशा रीतिने खाली खालीच घसरत पार रसातळाला
गेली. [यातून अस दिसत की ] ज्यांचा विवेक सुटला, त्यांचा अध:पात शेकडो
प्रकारांनी होतो.
७६८. कविना कवनं कवनेन कवि: कविना कवनेन विभाति मही |
तरुणा कुसुमं कुसुमेन तरुस्तरुणा कुसुमेन च भाति वनम् ||
अर्थ
कविमुळे काव्य शोभून दिसते. काव्यामुळे कवि [च कौतुक होत] उठून दिसतो. त्या दोघांमुळे पृथ्वीला शोभा येते. झाडामुळे फूल सुंदर दिसतं. फुलामुळे झाडाला शोभा येते आणि त्या दोघांमुळे अरण्य सुंदर दिसतं.
अर्थ
कविमुळे काव्य शोभून दिसते. काव्यामुळे कवि [च कौतुक होत] उठून दिसतो. त्या दोघांमुळे पृथ्वीला शोभा येते. झाडामुळे फूल सुंदर दिसतं. फुलामुळे झाडाला शोभा येते आणि त्या दोघांमुळे अरण्य सुंदर दिसतं.
७६७. पयसा कमलं कमलेन पय: पयसा कमलेन विभाति सर: |
मणिना वलयं वलयेन मणि; मणिना वलयेन विभाति कर: ||
अर्थ
पाण्याच्या योगाने कमळ शोभून दिसते. कमळ [फुलल्यामुळे] पाण्याला शोभा येते. पाणी आणि कमळ यांमुळे तळे सुंदर दिसते. रत्नाने बांगडी खुलून दिसते. कंकणामुळे रत्नाला शोभा येते. त्या दोन्ही मुळे हात सुंदर दिसतो.
अर्थ
पाण्याच्या योगाने कमळ शोभून दिसते. कमळ [फुलल्यामुळे] पाण्याला शोभा येते. पाणी आणि कमळ यांमुळे तळे सुंदर दिसते. रत्नाने बांगडी खुलून दिसते. कंकणामुळे रत्नाला शोभा येते. त्या दोन्ही मुळे हात सुंदर दिसतो.
Saturday, August 25, 2012
७६६. चित्ते प्रसन्ने भुवनं प्रसन्नं चित्ते विषण्णे भुवनं विषण्णम् |
अतोऽभिलाषो यदि ते सुखे स्याच्चित्तप्रसादे प्रथमं यतस्व ||
अर्थ
आपलं मन जर आनंदी असेल तर आपल्याला जग सुखी दिसत आणि आपणच जर मनातून दु:खीकष्टी असलो तर [सगळं] जग दु:खी दिसत. म्हणून जर तुला सुख हवं असेल तर प्रथम मन सुखी करण्याचा प्रयत्न कर.
अर्थ
आपलं मन जर आनंदी असेल तर आपल्याला जग सुखी दिसत आणि आपणच जर मनातून दु:खीकष्टी असलो तर [सगळं] जग दु:खी दिसत. म्हणून जर तुला सुख हवं असेल तर प्रथम मन सुखी करण्याचा प्रयत्न कर.
Thursday, August 23, 2012
७६५. अक्षम: काव्यनिर्माणे न क्षमो रससेवने |
निन्दापटु: सहिष्येऽहं परोत्कर्षं कथं बत ||
अर्थ
[मला] काव्यरचना पण करता येत नाही आणि काव्याच्या सौंदर्याचा पण आस्वाद घेता येत नाही; नाव ठेवण्यात तर मी हुशार, मग दुसऱ्यांनी [केलेलं सुंदर काव्य आणि त्याच कौतुक] त्याचा उत्कर्ष मला कसा बरं सहन होणार? [असे आम्ही टीकाकार बनतो.]
अर्थ
[मला] काव्यरचना पण करता येत नाही आणि काव्याच्या सौंदर्याचा पण आस्वाद घेता येत नाही; नाव ठेवण्यात तर मी हुशार, मग दुसऱ्यांनी [केलेलं सुंदर काव्य आणि त्याच कौतुक] त्याचा उत्कर्ष मला कसा बरं सहन होणार? [असे आम्ही टीकाकार बनतो.]
७६४. हितवक्ता मितवक्ता संस्कृतवक्ता न चापि बहुवक्ता |
अर्थान् विमृश्य वक्ता स हि वक्ता सर्वंकार्यकर: ||
अर्थ
जो मोजकेच; कल्याणकारक; सर्वं बाजूंचा विचार करून सुसंकृत भाषेत [शिवराळ; अर्वाच्य अशी नव्हे] भाराभर पाल्हाळ न लावता बोलतो त्याच्या [वक्तृत्वाने] सर्वं कामे होतात. तोच [खरा उत्कृष्ट] वक्ता.
अर्थ
जो मोजकेच; कल्याणकारक; सर्वं बाजूंचा विचार करून सुसंकृत भाषेत [शिवराळ; अर्वाच्य अशी नव्हे] भाराभर पाल्हाळ न लावता बोलतो त्याच्या [वक्तृत्वाने] सर्वं कामे होतात. तोच [खरा उत्कृष्ट] वक्ता.
Tuesday, August 21, 2012
७६३. जननी जन्मभूमिश्च जाह्नवी च जनार्दन: |
जनक: पञ्चमश्चैव जकारा: पञ्च पूजिता: ||
अर्थ
जननी [आई], जन्मभूमी [मायदेश], जाह्नवी [गंगानदी], जनार्दन [विष्णु], जनक [वडिल] या पाच "ज" ने सुरु होणाऱ्या गोष्टींची [नेहमी] पूजा करावी. [त्यांना मान देऊन त्यांची सेवा करावी.]
अर्थ
जननी [आई], जन्मभूमी [मायदेश], जाह्नवी [गंगानदी], जनार्दन [विष्णु], जनक [वडिल] या पाच "ज" ने सुरु होणाऱ्या गोष्टींची [नेहमी] पूजा करावी. [त्यांना मान देऊन त्यांची सेवा करावी.]
७६२. एकवर्णं यथा दुग्धं भिन्नवर्णासु धेनुषु |
तथैव धर्मवैचित्र्यं तत्वमेकं परं स्मृतम् ||
अर्थ
गाई वेगवेगळया रंगाच्या असल्या तरी त्यांच दुध मात्र एकाच रंगाच [थोडस पिवळसर] असतं. त्याचप्रमाणे वेगवेगळे धर्म असले तरी [सत्य; अहिंसा वगैरे] तत्व सर्वं धर्मात सारखीच असतात असे आपल्या स्मृतीत [हिंदू धार्मिक ग्रंथ] सांगितले आहे.
अर्थ
गाई वेगवेगळया रंगाच्या असल्या तरी त्यांच दुध मात्र एकाच रंगाच [थोडस पिवळसर] असतं. त्याचप्रमाणे वेगवेगळे धर्म असले तरी [सत्य; अहिंसा वगैरे] तत्व सर्वं धर्मात सारखीच असतात असे आपल्या स्मृतीत [हिंदू धार्मिक ग्रंथ] सांगितले आहे.
Monday, August 20, 2012
७६१. अपारे काव्यसंसारे कविरेक: प्रजापतिः |
यथास्मै रोचते विश्वं तथा वै परिवर्तते ||
अर्थ
काव्याच्या अमर्याद अशा जगामध्ये कवीच, एकटाच ब्रह्मदेव असतो. ते जग त्याच्या मर्जीवर फिरत असतं. [आपल्या व्यावहारिक जगात दुष्टांच साम्राज्य पण असू शकतं, चांगल्या लोकांना त्रास होऊ शकतो. कवीच्या राज्यात 'काव्यात्म न्याय" असतो. आदर्शवाद दिसू शकतो.]
अर्थ
काव्याच्या अमर्याद अशा जगामध्ये कवीच, एकटाच ब्रह्मदेव असतो. ते जग त्याच्या मर्जीवर फिरत असतं. [आपल्या व्यावहारिक जगात दुष्टांच साम्राज्य पण असू शकतं, चांगल्या लोकांना त्रास होऊ शकतो. कवीच्या राज्यात 'काव्यात्म न्याय" असतो. आदर्शवाद दिसू शकतो.]
७६०. दीपासक्त्या पतङ्गस्य भोगासक्त्या नरस्य च |
रोगिणोऽपथ्यसक्त्या च नाश एव न संशय: ||
अर्थ
दिव्यावर झेपावल्या मुळे पतंगाच, आसक्तीने माणसाच वाटोळ होत. कुपथ्य केल्याने आजाऱ्याच फारच नुकसान होत हे नक्की. [संयम राखणे जरूर आहे.]
अर्थ
दिव्यावर झेपावल्या मुळे पतंगाच, आसक्तीने माणसाच वाटोळ होत. कुपथ्य केल्याने आजाऱ्याच फारच नुकसान होत हे नक्की. [संयम राखणे जरूर आहे.]
Thursday, August 16, 2012
७५९. भवन्त्वेककार्या भवन्त: समस्ता अध: पातिनीं द्वेषबुद्धिं विहाय |
तथा
सर्वदोषा विनाशं प्रयान्तु परा संस्कृति: प्रोन्नतेर्वोऽस्तु हेतु: ||
अर्थ
गर्तेत ढकलणाऱ्या द्वेषबुद्धीचा त्याग करून आपण सर्वं [भारतीय विकासाच्या] कामात लागा. त्याच प्रमाणे सर्वं दोषांचा नाश होवो [आपल्या] श्रेष्ठ संस्कृतिमुळे तुमची [सर्वं भारतीयांची] अतिशय भरभराट होवो.
अर्थ
गर्तेत ढकलणाऱ्या द्वेषबुद्धीचा त्याग करून आपण सर्वं [भारतीय विकासाच्या] कामात लागा. त्याच प्रमाणे सर्वं दोषांचा नाश होवो [आपल्या] श्रेष्ठ संस्कृतिमुळे तुमची [सर्वं भारतीयांची] अतिशय भरभराट होवो.
७५८. आलक्ष्यदन्तमुकुलाननिमित्तहासै: अव्यक्तवर्णरमणीयवच:प्रवृत्तीन् |
अङ्काश्रयप्रणयिन: तनयान्वहन्तो धन्यास्तदङ्गरजसा मलिनीभवन्ति ||
अर्थ
वरचेवर कारणावाचून हसल्यामुळे ज्याच्या दंतकळ्या थोड्या दिसतात; ज्याच्या बोलण्याचा प्रयत्न बोबड्या बोलामुळे रमणीय वाटतो; आणि ज्यांना [मोठ्या माणसांच्या] मांडीवर बसण्याची [मोठी] हौस असते. अशा मुलांना धारण केल्याने त्यांच्या [त्या मुलांच्या ] अंगावरील धुळीमुळे भाग्यवान लोकच मलीन होतात.
शाकुंतल कालिदास
अर्थ
वरचेवर कारणावाचून हसल्यामुळे ज्याच्या दंतकळ्या थोड्या दिसतात; ज्याच्या बोलण्याचा प्रयत्न बोबड्या बोलामुळे रमणीय वाटतो; आणि ज्यांना [मोठ्या माणसांच्या] मांडीवर बसण्याची [मोठी] हौस असते. अशा मुलांना धारण केल्याने त्यांच्या [त्या मुलांच्या ] अंगावरील धुळीमुळे भाग्यवान लोकच मलीन होतात.
७५७. अनुकूले विधौ देयं यत: पूरयिता हरि: |
प्रतिकूले विधौ देयं यत: सर्वं हरिष्यति |
अर्थ
नशीब आपल्याला अनुकूल असताना दान करावच [कारण] हरि आपल्याला लागेल तेवढ देतोच आहे. नशीब प्रतिकूल असलं तरी दान करतच रहावं. [कारण दान केलं नाही तरी देव] सगळं नेईलच [मग दान केल्याच पुण्य तरी पदरात घ्यावं.]
अर्थ
नशीब आपल्याला अनुकूल असताना दान करावच [कारण] हरि आपल्याला लागेल तेवढ देतोच आहे. नशीब प्रतिकूल असलं तरी दान करतच रहावं. [कारण दान केलं नाही तरी देव] सगळं नेईलच [मग दान केल्याच पुण्य तरी पदरात घ्यावं.]
Monday, August 13, 2012
७५६. आपत्काले तु सम्प्राप्ते यन्मित्रं मित्रमेव तत् |
वृद्धिकाले तु सम्प्राप्ते दुर्जनोऽपि सुहृद् भवेत् ||
अर्थ
संकटकाळी [सुद्धा] जो मित्रत्वाने वागतो तो आपला [खरा ] मित्र होय. भरभराटीच्या दिवसात दुष्ट सुद्धा मैत्री करेल. [स्वत:च्या फायद्यासाठी; पण त्याचा आपल्याला काही उपयोग नाही.]
अर्थ
संकटकाळी [सुद्धा] जो मित्रत्वाने वागतो तो आपला [खरा ] मित्र होय. भरभराटीच्या दिवसात दुष्ट सुद्धा मैत्री करेल. [स्वत:च्या फायद्यासाठी; पण त्याचा आपल्याला काही उपयोग नाही.]
७५५. औषधेष्वपि सर्वेषु हास्यं श्रेष्ठं वदन्ति ह |
स्वाधीनं सुलभं चापि आरोग्यानन्दवर्धनम् ||
अर्थ
सर्व औषधांमध्ये हसणे हे औषध श्रेष्ठ आहे असे म्हणतात. [ते] सोपे; स्वतःच्याच जवळ असते आणि तब्बेत सुधारते आणि आनंद वाढवते. [हा हा हा]
अर्थ
सर्व औषधांमध्ये हसणे हे औषध श्रेष्ठ आहे असे म्हणतात. [ते] सोपे; स्वतःच्याच जवळ असते आणि तब्बेत सुधारते आणि आनंद वाढवते. [हा हा हा]
७५४. य: समुत्पतितं क्रोधं क्षमयैव निरस्यति |
यथोरगस्त्वचं जीर्णां स वै पुरुष उच्यते ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे साप जुनी [झालेली] कात टाकून देतो. त्याप्रमाणे आपल्याला आलेला राग [शान्त करून अपराध्याला] क्षमा करून नाहीसा करतो तोच खरा [उत्कृष्ट] पुरुष असे [जाणकार] म्हणतात.
अर्थ
ज्याप्रमाणे साप जुनी [झालेली] कात टाकून देतो. त्याप्रमाणे आपल्याला आलेला राग [शान्त करून अपराध्याला] क्षमा करून नाहीसा करतो तोच खरा [उत्कृष्ट] पुरुष असे [जाणकार] म्हणतात.
Wednesday, August 8, 2012
७५३. हस्ताक्षरं समीचीनं मित्रं ज्ञेयं चिरन्तनम् |
तदेव विपरीतं चेत् शत्रुवत् गण्यते बुधै: ||
अर्थ
चांगलं हस्ताक्षर हा कायमचा मित्र आहे असं [माणसाने] जाणावं. पण तेच जर उलट असेल [घाणेरड असेल] तर जाणकार लोक त्याला शत्रु प्रमाणे मानतात.
अर्थ
चांगलं हस्ताक्षर हा कायमचा मित्र आहे असं [माणसाने] जाणावं. पण तेच जर उलट असेल [घाणेरड असेल] तर जाणकार लोक त्याला शत्रु प्रमाणे मानतात.
७५२. वार्ता च कौतुकवती; विमला च विद्या; लोकोत्तर: परिमलश्च कुरङ्गनाभे: |
तैलस्य बिन्दुरिव वारिणि दुर्निवारमेतत्त्रयं प्रसरति स्वयमेव भूमौ ||
अर्थ
आश्चर्यकारक बातमी; निर्दोष किंवा परिपूर्ण अशी विद्या; आणि हरिणाच्या [कस्तुरीमृगाच्या] नाभीतील [कस्तुरीचा] अलौकिक सुवास या तीन गोष्टी जगामध्ये; पाण्यावरील तेलाच्या थेंबाप्रमाणे अशा आपोआप पसरतात की त्याला आवर घालता येत नाही.
अर्थ
आश्चर्यकारक बातमी; निर्दोष किंवा परिपूर्ण अशी विद्या; आणि हरिणाच्या [कस्तुरीमृगाच्या] नाभीतील [कस्तुरीचा] अलौकिक सुवास या तीन गोष्टी जगामध्ये; पाण्यावरील तेलाच्या थेंबाप्रमाणे अशा आपोआप पसरतात की त्याला आवर घालता येत नाही.
Tuesday, August 7, 2012
७५१. स्वभावसुन्दरं वस्तु न संस्कारमपेक्षते |
मुक्तारत्नस्य शाणाश्मघर्षणं नोपयुज्यते ||
अर्थ
जन्मापासूनच सुंदर असणाऱ्या वस्तूवर पुन्हा दुसरे संस्कार [पालिश करणे मेकअप करणे वगैरे] करण्याची गरजच नसते. [जातीच्या सुंदरा काहीही शोभते इतर रत्नांना पैलू पडावे लागतात तेंव्हा त्यांच तेज फाकत पण] मोत्याला [जन्मताच तेज असल्यामुळे] सहाणेवर घासण्याची जरूर नसते.
अर्थ
जन्मापासूनच सुंदर असणाऱ्या वस्तूवर पुन्हा दुसरे संस्कार [पालिश करणे मेकअप करणे वगैरे] करण्याची गरजच नसते. [जातीच्या सुंदरा काहीही शोभते इतर रत्नांना पैलू पडावे लागतात तेंव्हा त्यांच तेज फाकत पण] मोत्याला [जन्मताच तेज असल्यामुळे] सहाणेवर घासण्याची जरूर नसते.
Monday, August 6, 2012
७५०. न स्वल्पस्य कृते भूरि नाशयेन्मतिमान्नर: |
एतदेवात्र पाण्डित्यं यत्स्वल्पाद् भूरिरक्षणम् ||
अर्थ
[जर लहानशी] गोष्ट [वाचवण्यासाठी] बऱ्याच किंवा मोठ्या गोष्टींचा नाश होत असेल तर बुद्धिमान माणसाने तसे करू नये. [शेपटावर भागत असेल तर त्याचा त्याग करुन बाकीच तरी वाचवावं ] थोड्याचा त्याग करून पुष्कळ मोठा भाग वाचवणं हीच हुशारी आहे.
अर्थ
[जर लहानशी] गोष्ट [वाचवण्यासाठी] बऱ्याच किंवा मोठ्या गोष्टींचा नाश होत असेल तर बुद्धिमान माणसाने तसे करू नये. [शेपटावर भागत असेल तर त्याचा त्याग करुन बाकीच तरी वाचवावं ] थोड्याचा त्याग करून पुष्कळ मोठा भाग वाचवणं हीच हुशारी आहे.
Sunday, August 5, 2012
७४९. बुद्धिर्यस्य बलं तस्य ; निर्बुद्धेस्तु कुतो बलम् |
पश्य सिंहो मदोन्मत्त: शशकेन निपातितः ||
अर्थ
जो बुद्धिमान असतो तोच सामर्थ्यवान बनतो. मंद [व्यक्ती] कशी ताकदवान होईल? असं पहा की; माजलेल्या [अति ताकदवान असून सुद्धा बुद्धि न चालवल्यामुळे] सिंहाला [आपल्या हुशारीने ] सशाने पराभूत केले.
अर्थ
जो बुद्धिमान असतो तोच सामर्थ्यवान बनतो. मंद [व्यक्ती] कशी ताकदवान होईल? असं पहा की; माजलेल्या [अति ताकदवान असून सुद्धा बुद्धि न चालवल्यामुळे] सिंहाला [आपल्या हुशारीने ] सशाने पराभूत केले.
Thursday, August 2, 2012
७४८. कर्तव्यो भ्रातृषु स्नेह: विस्मर्तव्या: गुणेतरा: |
सम्बन्धो बन्धुभि: श्रेयान् लोकयोरुभयोरपि ||
अर्थ
नातेवाईकांचे [विशेषतः भाऊबंधकी होते अशा ठिकाणी] दोष सोडून द्यावेत. [त्यांचा विचार न करता] व त्यांच्यावर प्रेम करावं. या लोकी आणि परलोकी सुद्धा नातेवाईकांवर प्रेम असणे हितावह असते.
अर्थ
नातेवाईकांचे [विशेषतः भाऊबंधकी होते अशा ठिकाणी] दोष सोडून द्यावेत. [त्यांचा विचार न करता] व त्यांच्यावर प्रेम करावं. या लोकी आणि परलोकी सुद्धा नातेवाईकांवर प्रेम असणे हितावह असते.
Wednesday, August 1, 2012
७४७. काष्ठादग्निर्जायते मथ्यमानाद्भूमिस्तोयं खन्यमाना ददाति |
सोत्साहानां नास्त्यसाध्यं नराणां मार्गारब्धा: सर्वयत्ना: फलन्ति ||
अर्थ
लाकूड [खूप खूप] घुसळलं [एकमेकावर घासलं] त्या लाकडापासून सुद्धा आग तयार होते. [खूप प्रयत्न केले असता या गार अशा पदार्थापासून अग्नि निर्माण होतो.] [खूप] खणत राहीलं तर [आतला झरा मिळून] जमीन पाणी देते, उत्साहाने [काम करणाऱ्या] लोकांना [काहीच] असाध्य नसते. सर्व प्रयत्न [काम पार पडे पर्यंत ] केल्यास फळ हे मिळतच.
अर्थ
लाकूड [खूप खूप] घुसळलं [एकमेकावर घासलं] त्या लाकडापासून सुद्धा आग तयार होते. [खूप प्रयत्न केले असता या गार अशा पदार्थापासून अग्नि निर्माण होतो.] [खूप] खणत राहीलं तर [आतला झरा मिळून] जमीन पाणी देते, उत्साहाने [काम करणाऱ्या] लोकांना [काहीच] असाध्य नसते. सर्व प्रयत्न [काम पार पडे पर्यंत ] केल्यास फळ हे मिळतच.
७४६. वित्तं बन्धुर्वय: कर्म विद्या भवति पञ्चमी |
एतानि मानस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम् ||
अर्थ
संपत्ती; नातेवाईक; वय; [स्वतःच] कर्तृत्व; आणि [यात] शिक्षण हे पाचवं आहे. यांमुळे आदर मिळतो. पहिल्यापेक्षा पुढचे पुढचे गुण अधिक मान मिळवून देणारे आहे.
अर्थ
संपत्ती; नातेवाईक; वय; [स्वतःच] कर्तृत्व; आणि [यात] शिक्षण हे पाचवं आहे. यांमुळे आदर मिळतो. पहिल्यापेक्षा पुढचे पुढचे गुण अधिक मान मिळवून देणारे आहे.
Monday, July 30, 2012
७४५. नास्ति विद्यासमं चक्षुः नास्ति सत्यसमं तप: |
नास्ति रागसमं दु:खं नास्ति त्यागसमं सुखम् ||
अर्थ
विद्येमुळे [होणाऱ्या ज्ञानाने जे] दिसत तसं [खरं] दुसऱ्या कशानेही दिसत नाही. ख-याचा [पक्ष घेण्यासारखं] दुसरं तप नाही. आसक्ती [मुळे] सर्वात जास्त दु:ख होत. त्यागात सर्वात जास्त सुख असतं.
अर्थ
विद्येमुळे [होणाऱ्या ज्ञानाने जे] दिसत तसं [खरं] दुसऱ्या कशानेही दिसत नाही. ख-याचा [पक्ष घेण्यासारखं] दुसरं तप नाही. आसक्ती [मुळे] सर्वात जास्त दु:ख होत. त्यागात सर्वात जास्त सुख असतं.
७४४. नष्टं द्रव्यं लभ्यते कष्टसाध्यं नष्टा विद्या लभ्यतेऽभ्यासयुक्ता |
नष्टारोग्यं सूपचारै: सुसाध्यं नष्टा वेला या गता सा गतैव ||
अर्थ
[बरेच] कष्ट करून [का होईना] गेलेली संपत्ती [परत] मिळते. शिकलेलं विसरलं असलं तर [पुन्हा] अभ्यास करून समजत. चांगल औषध-पाणी केलं तर बिघडलेली तब्बेत सुधारते. पण वेळ मात्र एकदा [वाया] घालवला तर गेला तो गेलाच [तो परत मिळवता येत नाही म्हणून आपण वेळ वाया घालवता कामा नये.]
अर्थ
[बरेच] कष्ट करून [का होईना] गेलेली संपत्ती [परत] मिळते. शिकलेलं विसरलं असलं तर [पुन्हा] अभ्यास करून समजत. चांगल औषध-पाणी केलं तर बिघडलेली तब्बेत सुधारते. पण वेळ मात्र एकदा [वाया] घालवला तर गेला तो गेलाच [तो परत मिळवता येत नाही म्हणून आपण वेळ वाया घालवता कामा नये.]
७४३. विसृज्य शूर्पवद्दोषान् गुणान् गृह्णन्ति साधव: |
दोषग्राही गुणत्यागी चालनीव हि दुर्जन:||
अर्थ
सज्जन लोक सूप ज्याप्रमाणे [फोलपट -कचरा उडवून टाकतो आणि चांगल धान्य सुपात रहात त्याप्रमाणे ] दोष टाकून देऊन गुण घेतात. पण दुष्ट लोक मात्र चाळणी प्रमाणे असतात [ चांगले दिसलं तरी वाईट असेल तेवढ बोलून नाव ठेवायची चांगल्या गोष्टीचं कौतूक करणार नाहीत.]
अर्थ
सज्जन लोक सूप ज्याप्रमाणे [फोलपट -कचरा उडवून टाकतो आणि चांगल धान्य सुपात रहात त्याप्रमाणे ] दोष टाकून देऊन गुण घेतात. पण दुष्ट लोक मात्र चाळणी प्रमाणे असतात [ चांगले दिसलं तरी वाईट असेल तेवढ बोलून नाव ठेवायची चांगल्या गोष्टीचं कौतूक करणार नाहीत.]
७४२. साधूनां दर्शनं पुण्यं तीर्थेभ्य: साधवो वरम् |
कालेन फलते तीर्थं सद्य: साधुसमागम: ||
अर्थ
सज्जनांची भेट पुण्यकारक असते. तीर्थक्षेत्री [यात्रा] करण्यापेक्षा सज्जनांना भेटणं चांगल. तीर्थाटनाचे पुण्य [काही] काळाने मिळते. सज्जनांच्या सहवासाचा फायदा लगेच होतो.
अर्थ
सज्जनांची भेट पुण्यकारक असते. तीर्थक्षेत्री [यात्रा] करण्यापेक्षा सज्जनांना भेटणं चांगल. तीर्थाटनाचे पुण्य [काही] काळाने मिळते. सज्जनांच्या सहवासाचा फायदा लगेच होतो.
Friday, July 27, 2012
७४१. अमित्रो न विमोक्तव्य: कृपणं बह्वपि ब्रुवन् |
कृपा न तस्मिन्कर्तव्या हन्यादेवापकारिणम् ||
अर्थ
कितीही दीनवाणे बोलत असला तरी शत्रूला [आपल्या तावडीत मिळाल्यावर ] सोडून देऊ नये. त्याच्यावर दया न करता त्या शत्रूला ठार मारावे. [महंमद घोरीला सोडून दिल्यावर पुढच्या वेळेला पृथ्विराजाचा नाशच केला आणि इतिहासाला फार वेगळं वळण लागलं. त्या ऐवजी तेंव्हाच मारलं असतं तर त्यानी कृतघ्नपणा करायचा प्रश्नच आला नसता.]
अर्थ
कितीही दीनवाणे बोलत असला तरी शत्रूला [आपल्या तावडीत मिळाल्यावर ] सोडून देऊ नये. त्याच्यावर दया न करता त्या शत्रूला ठार मारावे. [महंमद घोरीला सोडून दिल्यावर पुढच्या वेळेला पृथ्विराजाचा नाशच केला आणि इतिहासाला फार वेगळं वळण लागलं. त्या ऐवजी तेंव्हाच मारलं असतं तर त्यानी कृतघ्नपणा करायचा प्रश्नच आला नसता.]
Wednesday, July 25, 2012
७४०. जीवनं स्वं परार्थाय नित्यं यच्छत मानवा: |
इति संदेशमाख्यातुं समुद्रं यान्ति निम्नगा: ||
अर्थ
हे माणसांनो आपले जीवन [आयुष्य] नेहमी दुसऱ्याला द्या, हा संदेश देण्यासाठीच नद्या समुद्राकडे जात असतात. [नद्या स्वतःचे जीवन {पाणी } स्वतः न वापरता फक्त दुसऱ्याला देत असतात. त्यामुळे त्यांनी आधी आचरणात आणून हे तत्व सांगितलेलं आहे.]
अर्थ
हे माणसांनो आपले जीवन [आयुष्य] नेहमी दुसऱ्याला द्या, हा संदेश देण्यासाठीच नद्या समुद्राकडे जात असतात. [नद्या स्वतःचे जीवन {पाणी } स्वतः न वापरता फक्त दुसऱ्याला देत असतात. त्यामुळे त्यांनी आधी आचरणात आणून हे तत्व सांगितलेलं आहे.]
Tuesday, July 24, 2012
७३९. हीयते हि मतिस्तात हीनै: सह समागमात् |
समैश्च समतामेति विशिष्टैश्च विशिष्टताम् ||
अर्थ
अरे बाळ; कमी [बुद्धी] असलेल्यांशी संगत पडली तर [आपली] बुद्धी ऱ्हास पावते. [आपल्या इतक्याच] बुद्धीच्या [विद्यार्थ्यांशी] सहवास असेल तेवढीच राहते आणि तल्लख [मुलाबरोबर मैत्री] झाल्यास अधिक तल्लख बनते.
अर्थ
अरे बाळ; कमी [बुद्धी] असलेल्यांशी संगत पडली तर [आपली] बुद्धी ऱ्हास पावते. [आपल्या इतक्याच] बुद्धीच्या [विद्यार्थ्यांशी] सहवास असेल तेवढीच राहते आणि तल्लख [मुलाबरोबर मैत्री] झाल्यास अधिक तल्लख बनते.
Monday, July 23, 2012
७३८. यावत्स्थास्यन्ति गिरय: सरितश्च महीतले |
तावद्रामायणकथा लोकेषु प्रचरिष्यति ||
अर्थ
पृथ्वीतलावर जोपर्यंत नद्या आणि पर्वत आहेत, तोपर्यंत रामायणाच कथानक लोक गात राहतील. [रामकथेचा महिमा कधी कमी होणार नाही.]
अर्थ
पृथ्वीतलावर जोपर्यंत नद्या आणि पर्वत आहेत, तोपर्यंत रामायणाच कथानक लोक गात राहतील. [रामकथेचा महिमा कधी कमी होणार नाही.]
७३७. देशाटनं राजसभाप्रवेशो व्यापारिविद्वज्जनसंगतिश्च |
सर्वेषु शास्त्रेंष्ववलोकनं च चातुर्यमूलानि भवन्ति पञ्च ||
अर्थ
देशोदेशीचे प्रवास; राजदरबारी वावर; ज्ञानी माणसे आणि व्यापारी यांचा सहवास; सर्व शास्त्रांचा अभ्यास या पाच गोष्टी हुशारी निर्माण करणाऱ्या [वाढवणाऱ्या] आहेत.
अर्थ
देशोदेशीचे प्रवास; राजदरबारी वावर; ज्ञानी माणसे आणि व्यापारी यांचा सहवास; सर्व शास्त्रांचा अभ्यास या पाच गोष्टी हुशारी निर्माण करणाऱ्या [वाढवणाऱ्या] आहेत.
७३६. सेवितव्यो महावृक्ष: फलच्छाया समन्वितः |
यदि दैवात्फलं नास्ति छाया केन निवार्यते ||
अर्थ
फळे आणि सावली असणाऱ्या मोठ्या वृक्षाचा आश्रय घ्यावा. [म्हणजे आपल्या कम] नशिबाने [झाडाला] फळे धरली नाहीत तरी सावली तर कुठे जात नाही. [आपण आधार घेताना चांगला भक्कम घ्यावा, निदान थोडा तरी फायदा होईलच.]
अर्थ
फळे आणि सावली असणाऱ्या मोठ्या वृक्षाचा आश्रय घ्यावा. [म्हणजे आपल्या कम] नशिबाने [झाडाला] फळे धरली नाहीत तरी सावली तर कुठे जात नाही. [आपण आधार घेताना चांगला भक्कम घ्यावा, निदान थोडा तरी फायदा होईलच.]
Friday, July 20, 2012
७३५. परिश्रमो मिताहारश्चेद् भेषजद्वयम् |
स्वायत्तं यदि सर्वेषां किं वैद्यस्य प्रयोजनम् ||
अर्थ
जर सर्व लोकांच्या स्वतःच्या ताब्यात [हातात] कष्ट [करणे] आणि मोजके जेवण ही दोन औषधे आहेत तर वैद्याची जरूरच काय?
अर्थ
जर सर्व लोकांच्या स्वतःच्या ताब्यात [हातात] कष्ट [करणे] आणि मोजके जेवण ही दोन औषधे आहेत तर वैद्याची जरूरच काय?
Wednesday, July 18, 2012
७३४. ज्ञानतृष्णा गुरौ निष्ठा सदाध्ययनदक्षता |
एकाग्रता महत्त्वेच्छा विद्यार्थिगुणपञ्चकम् ||
अर्थ
ज्ञान मिळवण्याची तीव्र इच्छा; [आपल्या] गुरुवर दृढ विश्वास; अभ्यासाबाबत सतत जागरूक असणे; लक्ष [अभ्यासावरच] केंद्रीत करणे आणि महत्त्वाकांक्षा हे पांच गुण विद्यार्थ्यासाठी [अगदी] जरूर आहेत.
अर्थ
ज्ञान मिळवण्याची तीव्र इच्छा; [आपल्या] गुरुवर दृढ विश्वास; अभ्यासाबाबत सतत जागरूक असणे; लक्ष [अभ्यासावरच] केंद्रीत करणे आणि महत्त्वाकांक्षा हे पांच गुण विद्यार्थ्यासाठी [अगदी] जरूर आहेत.
Tuesday, July 17, 2012
७३३. वस्तुतस्तु स्वयंसिद्धो भिषगेव स्वयं नर: |
हितभुक् मितभुक् चैव पथ्यभुक् स्यात्‌ विशेषतः ||
अर्थ
तो जर [तब्बेतीला] चांगल; [आवडल म्हणून अति न खाता ] मोजक; आणि विशेषे करून त्याच्या तब्बेतीला पथ्याच अन्न जेवेल तर; खर म्हणजे माणूस स्वत: स्वत: पुरता तरी वैद्य आहे.
अर्थ
तो जर [तब्बेतीला] चांगल; [आवडल म्हणून अति न खाता ] मोजक; आणि विशेषे करून त्याच्या तब्बेतीला पथ्याच अन्न जेवेल तर; खर म्हणजे माणूस स्वत: स्वत: पुरता तरी वैद्य आहे.
Monday, July 16, 2012
७३२. यो ध्रुवाणि परित्यज्य ह्यध्रुवं परिषेवते |
ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति ह्यध्रुवं नष्टमेव च ||
अर्थ
खात्रीच्या [गोष्टी] सोडून जो असंभाव्य [होण कठिण अशा] गोष्टींच्या पाठीमागे लागतो; त्याच्या बाबतीत खात्रीच्या गोष्टी नाहीशा होतात आणि बेभरवशाच्या गोष्टी तर [मुळातच] घडायच्या नसतात. [त्यामुळे त्याच्या हातात काहीच पडत नाही ]
अर्थ
खात्रीच्या [गोष्टी] सोडून जो असंभाव्य [होण कठिण अशा] गोष्टींच्या पाठीमागे लागतो; त्याच्या बाबतीत खात्रीच्या गोष्टी नाहीशा होतात आणि बेभरवशाच्या गोष्टी तर [मुळातच] घडायच्या नसतात. [त्यामुळे त्याच्या हातात काहीच पडत नाही ]
७३१. दानेन तुल्य: निधिरस्ति नान्य: संतोषतुल्यं सुखमस्ति किं वा ?
विभूषणं शीलसमं कुतोऽस्ति? लाभोऽस्ति नारोग्यसम: पृथिव्याम् ||
अर्थ
दान करण्यासारखा दुसरा [चांगला] संचय नाही. समाधानासारखे दुसरे सुख असते काय? चारित्र्यासारखा दुसरा [इतका चांगला] दागिना कुठे असतो? या जगात निरोगी राहण्यासारखा दुसरा फायदा नाही.
अर्थ
दान करण्यासारखा दुसरा [चांगला] संचय नाही. समाधानासारखे दुसरे सुख असते काय? चारित्र्यासारखा दुसरा [इतका चांगला] दागिना कुठे असतो? या जगात निरोगी राहण्यासारखा दुसरा फायदा नाही.
७३०. अर्थातुराणां न गुरुर्न बन्धु: कामातुराणां न भयं न लज्जा |
विद्यातुराणां न सुखं न निद्रा क्षुधातुराणां न रुचिर्न वेला ||
अर्थ
पैशाची हाव असणारी [माणसे] गुरु किंवा नातेवाईक यांचेबद्दल [प्रेम] ठेवत नाहीत. विषयासक्त माणसांना लाज किंवा भीती वाटत नाही. विद्याभ्यास करणाऱ्या [नक्की चांगले यश हवे असले तर] सुखही मिळत नाही आणि झोप सुद्धा मिळत नाही. भूकेजलेल्यांना चव ही कळत नाही [कश्याही चवीच असलं तरी त्यांना ते अन्न चांगलं लागत. ] आणि कुठलीही वेळ असली तरी खायला तयार असतात.
अर्थ
पैशाची हाव असणारी [माणसे] गुरु किंवा नातेवाईक यांचेबद्दल [प्रेम] ठेवत नाहीत. विषयासक्त माणसांना लाज किंवा भीती वाटत नाही. विद्याभ्यास करणाऱ्या [नक्की चांगले यश हवे असले तर] सुखही मिळत नाही आणि झोप सुद्धा मिळत नाही. भूकेजलेल्यांना चव ही कळत नाही [कश्याही चवीच असलं तरी त्यांना ते अन्न चांगलं लागत. ] आणि कुठलीही वेळ असली तरी खायला तयार असतात.
Friday, July 13, 2012
७२९. शाठ्येन धर्मं कपटेन मित्रं परोपतापेन समृद्धिभावम् |
सुखेन विद्यां परुषेण नारीं वाञ्छन्ति ये व्यक्तमपण्डितास्ते ||
अर्थ
जे गुंडगिरी करून पुण्य मिळवू इच्छितात; कपट करून मित्राकडून प्रेम मिळवू इच्छितात; दुसऱ्याला त्रास देऊन श्रीमंती मिळवू पहातात; शिक्षण [कुठलीही विद्या] आरामाने [तिच्यासाठी कष्ट न करता] मिळवू इच्छितात कठोर [कृत्ये] करून एखाद्या स्त्रीचे [प्रेम] मिळवू इच्छितात ते मूर्ख आहेत हे अगदी उघड आहे.
अर्थ
जे गुंडगिरी करून पुण्य मिळवू इच्छितात; कपट करून मित्राकडून प्रेम मिळवू इच्छितात; दुसऱ्याला त्रास देऊन श्रीमंती मिळवू पहातात; शिक्षण [कुठलीही विद्या] आरामाने [तिच्यासाठी कष्ट न करता] मिळवू इच्छितात कठोर [कृत्ये] करून एखाद्या स्त्रीचे [प्रेम] मिळवू इच्छितात ते मूर्ख आहेत हे अगदी उघड आहे.
७२८. सुखस्य दु:खस्य न कोऽपि दाता परो ददातीति कुबुद्धिरेषा |
अहं करोमीति वृथाभिमान: स्वकर्मसूत्रग्रथितो हि लोक: ||
अर्थ
[आपल्याला] सुख किंवा दु:ख कोणी [दुसरा] देत नसतो, हे [दु:ख] मला दुसऱ्याने भोगायला लावले ही विचारसरणी चुकीची आहे. 'मी [मोठा] कर्तृत्ववान आहे ' असं वाटणं हा खोटा गर्व आहे. माणूस हा स्वतः पूर्वी केलेल्या [संचित] कर्माच्या धाग्याने बांधलेला असतो. [आपले भोग असतात; त्यामुळे कुणाला तरी आपल्याला त्रास देण्याची बुद्धी होते. तसंच आपण अगदी करायचं म्हटलं तरी सर्व काम होतातच अस कुठे आहे? आपण आपल्याला जमेल तेवढा चांगला प्रयत्न करावा आणि परमेश्वरावर हवाला ठेवावा. दुसऱ्यांनी त्रास दिला म्हणून बदला घ्यायला जाऊ नये.]
अर्थ
[आपल्याला] सुख किंवा दु:ख कोणी [दुसरा] देत नसतो, हे [दु:ख] मला दुसऱ्याने भोगायला लावले ही विचारसरणी चुकीची आहे. 'मी [मोठा] कर्तृत्ववान आहे ' असं वाटणं हा खोटा गर्व आहे. माणूस हा स्वतः पूर्वी केलेल्या [संचित] कर्माच्या धाग्याने बांधलेला असतो. [आपले भोग असतात; त्यामुळे कुणाला तरी आपल्याला त्रास देण्याची बुद्धी होते. तसंच आपण अगदी करायचं म्हटलं तरी सर्व काम होतातच अस कुठे आहे? आपण आपल्याला जमेल तेवढा चांगला प्रयत्न करावा आणि परमेश्वरावर हवाला ठेवावा. दुसऱ्यांनी त्रास दिला म्हणून बदला घ्यायला जाऊ नये.]
Thursday, July 12, 2012
७२७. अप्रदाता समृद्धोऽसौ दरिद्रश्च महामना: |
अश्रुतश्च समुन्नद्धस्तमाहुर्मूढचेतसम् |
अर्थ
खूप श्रीमंत असून जो दान करत नाही तो; गरिबी असून उदारपणे देत राहतो तो; अशिक्षित असून गर्व करतो तो. - यांना मूर्ख म्हणतात
अर्थ
खूप श्रीमंत असून जो दान करत नाही तो; गरिबी असून उदारपणे देत राहतो तो; अशिक्षित असून गर्व करतो तो. - यांना मूर्ख म्हणतात
Tuesday, July 10, 2012
७२६. परस्परामिषतया जगतो भिन्नवर्त्मन: |
दण्डाभावे परिध्वंसी मात्स्यो न्याय: प्रवर्तते ||
अर्थ
जगातील [सर्वांचे] मार्ग [अत्यंत] वेगवेगळे असल्यामुळे जर [कठोर] शिक्षा होत नसेल तर सगळ्यांचा नाश होईल असा; एक दुसऱ्याचे भक्ष्य अशा प्रकारचा 'मात्स्य' न्याय जगात बळावतो. [मोठा मासा लहान माशाला खातो थोडक्यात गुंडगिरी; अराजक म्हणून कडक न्यायव्यवस्थेची जरूर आहे.]
अर्थ
जगातील [सर्वांचे] मार्ग [अत्यंत] वेगवेगळे असल्यामुळे जर [कठोर] शिक्षा होत नसेल तर सगळ्यांचा नाश होईल असा; एक दुसऱ्याचे भक्ष्य अशा प्रकारचा 'मात्स्य' न्याय जगात बळावतो. [मोठा मासा लहान माशाला खातो थोडक्यात गुंडगिरी; अराजक म्हणून कडक न्यायव्यवस्थेची जरूर आहे.]
७२५. क्षन्तव्यो मन्दबुद्धीनामपराधो मनीषिणा |
न हि सर्वत्र पाण्डित्यं सुलभं पुरुषे क्वचित् ||
अर्थ
कमी बुद्धी असणाऱ्यांची चूक थोर माणसाने माफ केली पाहिजे. कारण कधी कधी माणसांमध्ये एवढी हुशारी नसते. [मुद्दाम केल नसेल; लक्षात आल नाही तर सोडून द्याव; सगळ्यांनाच तेवढ डोकं नसत.]
अर्थ
कमी बुद्धी असणाऱ्यांची चूक थोर माणसाने माफ केली पाहिजे. कारण कधी कधी माणसांमध्ये एवढी हुशारी नसते. [मुद्दाम केल नसेल; लक्षात आल नाही तर सोडून द्याव; सगळ्यांनाच तेवढ डोकं नसत.]
Saturday, July 7, 2012
७२४. रे रे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयतामम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशा: |
केचिद्वृष्टिभिराद्रयन्ति धरणीं गर्जन्ति केचिद्वृथा
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वच:||चातकान्योक्ती
अर्थ
अरे मित्रा चातका; क्षणभर लक्षपूर्वक ऐक. आकाशात भरपूर ढग असतात, पण सगळेच [पाऊस पाडणारे] असे नसतात. काही [खूप] पाऊस पाडून पृथ्वीला चिंब भिजवतात, तर काही उगाचच गडगडाट करतात. तर तू जो जो दिसेल त्याच्यासमोर करुण याचना करू नकोस. [फक्त गडगडाट करणाऱ्या ढगांना काही पाझर फुटणार नाही आणि तुला पाणी मिळणार नाही.] [इथे चातक म्हणजे गरजू; पांढरे ढग = कंजूष श्रीमंत; काळे ढग = दाता]
अर्थ
अरे मित्रा चातका; क्षणभर लक्षपूर्वक ऐक. आकाशात भरपूर ढग असतात, पण सगळेच [पाऊस पाडणारे] असे नसतात. काही [खूप] पाऊस पाडून पृथ्वीला चिंब भिजवतात, तर काही उगाचच गडगडाट करतात. तर तू जो जो दिसेल त्याच्यासमोर करुण याचना करू नकोस. [फक्त गडगडाट करणाऱ्या ढगांना काही पाझर फुटणार नाही आणि तुला पाणी मिळणार नाही.] [इथे चातक म्हणजे गरजू; पांढरे ढग = कंजूष श्रीमंत; काळे ढग = दाता]
Friday, July 6, 2012
७२३. विशाखान्ता मता मेघा: प्रसूतान्तं च यौवनम् |
प्रणामान्त: सतां कोपो याचनान्तं हि गौरवम् ||
अर्थ
[पाऊस पाडणारे] ढग विशाखा नक्षत्रापर्यंत असतात. तारुण्य बाळंतपणानंतर संपत. सज्जन लोकांचा राग नमस्कार केल्यावर [नम्रपणे चूक कबूल केल्यावर] जातो. याचना केल्यावर माणसाचा मोठेपणा रहात नाही.
अर्थ
[पाऊस पाडणारे] ढग विशाखा नक्षत्रापर्यंत असतात. तारुण्य बाळंतपणानंतर संपत. सज्जन लोकांचा राग नमस्कार केल्यावर [नम्रपणे चूक कबूल केल्यावर] जातो. याचना केल्यावर माणसाचा मोठेपणा रहात नाही.
Thursday, July 5, 2012
७२२. जामातृसम्पत्तिमचिन्तयित्वा पित्रा तु दत्ता स्वमनोभिलाषात् |
कुलद्वयं हन्ति मदेन नारी कूलद्वयं क्षुब्धजला नदीव || अविमारक; भास
अर्थ
स्वतःच्या हौसेला अनुसरून; जावयाच्या संपत्तीचा विचार न करता [आणि तिच्या इच्छेचा विचार न करता ] पित्यानी जर [मुलीच लग्न] लावलं तर [पूराचं] पाणी उसळलेली नदी दोन्ही काठावरील [गावांचा] नाश करते. त्याप्रमाणे माजाने मुलगी दोन्ही घराण्यांचा नाश करते.
अर्थ
स्वतःच्या हौसेला अनुसरून; जावयाच्या संपत्तीचा विचार न करता [आणि तिच्या इच्छेचा विचार न करता ] पित्यानी जर [मुलीच लग्न] लावलं तर [पूराचं] पाणी उसळलेली नदी दोन्ही काठावरील [गावांचा] नाश करते. त्याप्रमाणे माजाने मुलगी दोन्ही घराण्यांचा नाश करते.
Wednesday, July 4, 2012
७२१. परोऽपि हितवान्बन्धु: बन्धु: अप्यहित: पर: |
अहित: देहज: व्याधि: हितमारण्यमौषधम् ||
अर्थ
जो हिताची काळजी घेतो तो जरी लांबचा असला तरी त्याला बांधव [ असं म्हणावं] आणि जवळचा माणूस [कट करून वगैरे ] नुकसान करत असेल तर त्याला परक्या [प्रमाणे समाजावं ] अगदी आपल्या शरीरात असला तरी रोग हा वाईटच असतो आणि [लांब ] अरण्यातून [आणावं लागल तरी ] औषध हे कल्याणकारक असते.
अर्थ
जो हिताची काळजी घेतो तो जरी लांबचा असला तरी त्याला बांधव [ असं म्हणावं] आणि जवळचा माणूस [कट करून वगैरे ] नुकसान करत असेल तर त्याला परक्या [प्रमाणे समाजावं ] अगदी आपल्या शरीरात असला तरी रोग हा वाईटच असतो आणि [लांब ] अरण्यातून [आणावं लागल तरी ] औषध हे कल्याणकारक असते.
Tuesday, July 3, 2012
७२०. अधिगत्य गुरोर्ज्ञानं छात्रेभ्यो वितरन्ति ये |
विद्यावात्सल्यनिधय: शिक्षका: मम दैवतम् ||
अर्थ
[आपल्या] गुरूंकडून ज्ञान मिळवून ते [सर्व] विद्यार्थ्यांना शिकवणारे; ज्ञान आणि प्रेमळपणा यांचा खजिनाच असणारे गूरू हे मला देव आहेत.
अर्थ
[आपल्या] गुरूंकडून ज्ञान मिळवून ते [सर्व] विद्यार्थ्यांना शिकवणारे; ज्ञान आणि प्रेमळपणा यांचा खजिनाच असणारे गूरू हे मला देव आहेत.
आज गुरुपौर्णिमा आहे.
Monday, July 2, 2012
७१९. पण्डिते चैव मूर्खे च बलवत्यपि दुर्बले |
ईश्वरे च दरिद्रे च मृत्योः सर्वत्र तुल्यता || भोजप्रबंध
अर्थ
ज्ञानी किंवा मूर्ख मनुष्य; सामर्थ्यवान किंवा दुबळा; श्रीमंत किवा गरीब [कोणीही असो] मृत्यूला काही फरक करत नाही [राजाला सुद्धा मरण येतच ना !]
अर्थ
ज्ञानी किंवा मूर्ख मनुष्य; सामर्थ्यवान किंवा दुबळा; श्रीमंत किवा गरीब [कोणीही असो] मृत्यूला काही फरक करत नाही [राजाला सुद्धा मरण येतच ना !]
७१८. तत्कर्म यन्न बन्धाय सा विद्या या विमुक्तये |
आयासायापरं कर्म विद्याऽन्या शिल्पनैपुणम् ||
अर्थ
ती [उत्तम] कृती की जिच्यामुळे आपण अडकून बसणार नाही [मुक्त होऊ] आणि जी विद्या आपल्याला मुक्त करते तीच खरी विद्या. [अध्यात्म विद्या अशी मुक्त करणारी आहे.] बाकीची कामे म्हणजे [खरं तर फक्त] कष्टच आणि बाकीच्या विद्या म्हणजे वेगळी कलाच असतात.
अर्थ
ती [उत्तम] कृती की जिच्यामुळे आपण अडकून बसणार नाही [मुक्त होऊ] आणि जी विद्या आपल्याला मुक्त करते तीच खरी विद्या. [अध्यात्म विद्या अशी मुक्त करणारी आहे.] बाकीची कामे म्हणजे [खरं तर फक्त] कष्टच आणि बाकीच्या विद्या म्हणजे वेगळी कलाच असतात.
७१७. महायोगपीठे तटे भीमरथ्या: वरं पुण्डरीकाय दातुं मुनीन्द्रैः |
समागत्य
तिष्ठन्तमानन्दकन्दं परब्रह्मलिङ्गं भजे पाण्डुरङ्गम् || शंकराचार्य
अर्थ
थोर योग्याचे व्यासपीठ असलेल्या भीमा नदीच्या काठी; श्रेष्ठ अशा ऋषींना बरोबर घेऊन; पुंडलिकाला वर देण्यासाठी येऊन उभे राहिलेल्या; आनंदाचा गड्डाच असणाऱ्या; परब्रह्मस्वरूप अशा विट्ठलाची [मी] भक्ती करतो.
अर्थ
थोर योग्याचे व्यासपीठ असलेल्या भीमा नदीच्या काठी; श्रेष्ठ अशा ऋषींना बरोबर घेऊन; पुंडलिकाला वर देण्यासाठी येऊन उभे राहिलेल्या; आनंदाचा गड्डाच असणाऱ्या; परब्रह्मस्वरूप अशा विट्ठलाची [मी] भक्ती करतो.
७१६. भेतव्यं न तथा शत्रोर्नाग्नेर्नाहेर्न चाशने: |
इन्द्रियेभ्यो यथा स्वेभ्यस्तैरजस्रं हि हन्यते ||
अर्थ
[माणसानी] शत्रू ; आग; साप; वीज [वगैरे गोष्टीं] पेक्षाही स्वतःच्या पंचेंद्रियांना अधिक भ्याव [त्यांच्यामुळे होणाऱ्या पतनाची काळजी घ्यावी.] कारण [शत्रूवगैरे अधून मधून त्रास देतात. पण आपली पंचेंद्रिये सतत आपल्याला [त्यांच्या विषयांकडे खेचत असतात.] आघात करत असतात.
अर्थ
[माणसानी] शत्रू ; आग; साप; वीज [वगैरे गोष्टीं] पेक्षाही स्वतःच्या पंचेंद्रियांना अधिक भ्याव [त्यांच्यामुळे होणाऱ्या पतनाची काळजी घ्यावी.] कारण [शत्रूवगैरे अधून मधून त्रास देतात. पण आपली पंचेंद्रिये सतत आपल्याला [त्यांच्या विषयांकडे खेचत असतात.] आघात करत असतात.
Thursday, June 28, 2012
७१५. गिरौ कलापी गगने पयोद: लक्ष्यान्तरेऽर्कंश्च जलेषु पद्मम् |
इन्दुर्द्विलक्षे कुमुदस्य बन्धुर्यो यस्य हृद्यो न हि तस्य दूर: ||
अर्थ
मेघ हा आकाशात असतो आणि मोर पर्वतावर असतो [तरी ढग दिसल्यावर मोर नाचत सुटतो] सूर्य एक लाख [मैलावर] असतो आणि कमळ पाण्यात असतं [तरी सूर्य उगवल्यावर कमळ उमलत ] रातकमळाचा बांधव [मनापासून आवडता ] चन्द्र दोन लाख [मैलावर] अंतरावर असतो. [ते पण चंद्रोदय झाल्यावर विकसित होत ] तर एखाद्याच्या मनात ज्यानी जागा मिळवली आहे तो त्याच्यासाठी जवळच असतो. [तो लांब असला तरी आपल्या मनात त्याच्या बद्दल विचार चालूच असतात.]
टीप: अंतरे लक्षात न घेता अर्थ लक्षात घ्यावा, कारण त्याकाळामधे कदाचीत कवीला चंद्र सूर्यापेक्षा लांब आहे असे वाटत असेल.
अर्थ
मेघ हा आकाशात असतो आणि मोर पर्वतावर असतो [तरी ढग दिसल्यावर मोर नाचत सुटतो] सूर्य एक लाख [मैलावर] असतो आणि कमळ पाण्यात असतं [तरी सूर्य उगवल्यावर कमळ उमलत ] रातकमळाचा बांधव [मनापासून आवडता ] चन्द्र दोन लाख [मैलावर] अंतरावर असतो. [ते पण चंद्रोदय झाल्यावर विकसित होत ] तर एखाद्याच्या मनात ज्यानी जागा मिळवली आहे तो त्याच्यासाठी जवळच असतो. [तो लांब असला तरी आपल्या मनात त्याच्या बद्दल विचार चालूच असतात.]
टीप: अंतरे लक्षात न घेता अर्थ लक्षात घ्यावा, कारण त्याकाळामधे कदाचीत कवीला चंद्र सूर्यापेक्षा लांब आहे असे वाटत असेल.
७१४. अवृत्तिकं त्यजेद्देशं वृत्तिं सोपद्रवां त्यजेत् |
त्यजेन्मायाविनं मित्रमन्नं प्राणहरं त्यजेत् ||
अर्थ
ज्या प्रदेशात [आपल्याला] उपजीविकेचे साधन नसेल त्या ठिकाणाचा त्याग करावा. ज्या धंदा किंवा नोकरीचा त्रास होत असेल तर ती सोडून द्यावी. फसव्या [किंवा मनातून शत्रूसारखा आणि वरवर गोड बोलणाऱ्या] मित्राला टाळावे. जिवाला धोका होईल असे [कुपथ्याचे] जेवण जेवू नये.
अर्थ
ज्या प्रदेशात [आपल्याला] उपजीविकेचे साधन नसेल त्या ठिकाणाचा त्याग करावा. ज्या धंदा किंवा नोकरीचा त्रास होत असेल तर ती सोडून द्यावी. फसव्या [किंवा मनातून शत्रूसारखा आणि वरवर गोड बोलणाऱ्या] मित्राला टाळावे. जिवाला धोका होईल असे [कुपथ्याचे] जेवण जेवू नये.
७१३. देहीति वचनं कष्टं नास्तीति वचनं तथा |
तस्माद्देहीति नास्तीति न भवेज्जन्मनि जन्मनि ||
अर्थ = 'देहि' [दे] असं बोलणं आणि तसंच 'नास्ति ' [नाही] असं उत्तर देण अतिशय अवघड असत म्हणून आताच्या आणि पुढच्या कुठल्याही जन्मात 'देहि ' किंवा 'नास्ति ' असं म्हणण्याची वेळ यायला नको. [रे बाबा ]
अर्थ = 'देहि' [दे] असं बोलणं आणि तसंच 'नास्ति ' [नाही] असं उत्तर देण अतिशय अवघड असत म्हणून आताच्या आणि पुढच्या कुठल्याही जन्मात 'देहि ' किंवा 'नास्ति ' असं म्हणण्याची वेळ यायला नको. [रे बाबा ]
Monday, June 25, 2012
७१२. मार्जारभक्षिते दु:खं यादृशं गृहकुक्कुटे |
न तादृङ्ममताशून्ये कलविङ्केऽमूषके ||
अर्थ
घरातला कोंबडा जर मांजरीनी खाल्ला तर [आपल्याला] जसं दु:ख होत तसं ज्याच्यावर आपला जीव नाही अशी चिमणी किंवा उंदीर तिनी खाल्ला तर आपल्याला होत नाही. [आपल दु:ख हे खरं तर आपल्या आसक्ती मुळे असतं. ]
अर्थ
घरातला कोंबडा जर मांजरीनी खाल्ला तर [आपल्याला] जसं दु:ख होत तसं ज्याच्यावर आपला जीव नाही अशी चिमणी किंवा उंदीर तिनी खाल्ला तर आपल्याला होत नाही. [आपल दु:ख हे खरं तर आपल्या आसक्ती मुळे असतं. ]
Sunday, June 24, 2012
७११. मुक्त्वा नि:श्रीकमप्यब्जं मराली न गतान्यत: |
भ्रमराली त्वगाद्वेगादिदं सदसदन्तरम् ||
अर्थ
ज्याचं वैभव लयाला गेलेलं आहे [ज्यातला मध संपलाय; ते सुकलय अशा] कमळाला हंसी [तरीसुद्धा] सोडून जात नाही. पण भुंग्यांची रांग [मात्र सगळी] वेगात उडून जाते. हाच सज्जन आणि दुर्जन यांच्यातला फरक आहे.
अर्थ
ज्याचं वैभव लयाला गेलेलं आहे [ज्यातला मध संपलाय; ते सुकलय अशा] कमळाला हंसी [तरीसुद्धा] सोडून जात नाही. पण भुंग्यांची रांग [मात्र सगळी] वेगात उडून जाते. हाच सज्जन आणि दुर्जन यांच्यातला फरक आहे.
७१०. जीर्यन्ति जीर्यत: केशा: दन्ता जीर्यन्ति जीर्यत: |
जीवनाशा धनाशा च जीर्यतोऽपि न जीर्यति ||
अर्थ
म्हातारपण आल्यामुळे [वृद्धांचे] केस गळतात; दात पडत जातात. पण [खूप] वृद्ध झाला तरी पैशाची हाव आणि जगण्याची इच्छा कमी होत नाही. [खरं तर जसं जसं म्हातारपण येईल तसं तसं आसक्ती सोडली पाहिजे.]
अर्थ
म्हातारपण आल्यामुळे [वृद्धांचे] केस गळतात; दात पडत जातात. पण [खूप] वृद्ध झाला तरी पैशाची हाव आणि जगण्याची इच्छा कमी होत नाही. [खरं तर जसं जसं म्हातारपण येईल तसं तसं आसक्ती सोडली पाहिजे.]
७०९. वागर्थाविव सम्पृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये |
जगत: पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ || रघुवंश १
अर्थ
[मी] शब्द आणि अर्थ यांचे सम्यक आकलन होऊन [मनोहर काव्यनिर्मिती व्हावी म्हणून] शब्द आणि अर्थ जसे एकमेकात सामावलेले असतात त्याप्रमाणे समरस असलेल्या; सर्व जगाचे माता पिता असलेल्या देवी पार्वती आणि भगवान शंकर यांना वंदन करतो.
जगत: पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ || रघुवंश १
अर्थ
[मी] शब्द आणि अर्थ यांचे सम्यक आकलन होऊन [मनोहर काव्यनिर्मिती व्हावी म्हणून] शब्द आणि अर्थ जसे एकमेकात सामावलेले असतात त्याप्रमाणे समरस असलेल्या; सर्व जगाचे माता पिता असलेल्या देवी पार्वती आणि भगवान शंकर यांना वंदन करतो.
Thursday, June 21, 2012
७०८. कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्त: शापेनास्तङ्गमितमहिमा वर्षभोग्येण भर्तुः |
यक्षश्चक्रे जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु स्निग्धच्छायातरुषु वसतिं रामगिर्याश्रमेषु || मेघदूत १
अर्थ
धन्याने [कुबेराने; यक्षाने] स्वतःच्या कामात हयगय केल्यामुळे प्रियेशी मोठा विरह करणारा; वर्षभर भोगावा लागणारा; शाप दिल्यामुळे; ज्याची थोरवी विलयाला गेली आहे अशा यक्षाने; जेथे सीतेने स्नान केल्यामुळे पवित्र झालेले [सीताकुंड] आहे अशा; [घनदाट] सावली देणारे विपुल वृक्ष असणाऱ्या रामगिरी येथील [विशाल] आश्रमात वास्तव्य केले.
Wednesday, June 20, 2012
७०७. अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा हिमालयो नाम नगाधिराज: |
पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य स्थित: पृथिव्या इव मानदण्ड: ||
अर्थ
उत्तर दिशेला; पृथ्वी मोजण्यासाठी प्रमाणभूत मानकच जणू काही असा; सर्व पर्वतांचा सम्राट; देवताचा आत्म्याप्रमाणे असलेला [दैवी शक्तीअसणारा; पवित्र; सात्विक असा; देवतांचे निवासस्थान असणारा], हिमालय पर्वत पूर्व आणि पश्चिम [बंगालचा उपसागर आणि हिंदी महासागर] समुद्रामधे अवगाहन करून उभा आहे.
आषाढ शुद्ध प्रतिपदा हा दिवस कालिदास दिन म्हणून साजरा करतात. कालीदासाबद्दल अशी आख्यायिका आहे - विद्वत्तमा नावाची नावाप्रमाणे असणारी राजकन्या स्वयंवरासाठी असा पण लावते की जो तिला वादात हरवील त्याच्याशी ती विवाह करील. जे हरत त्यांचा ती खूप अपमान करत असे. याचा प्रधानाला राग आला आणि त्याने एका मूर्खाला पकडून त्याचं मौन चालू आहे तेंव्हा खुणांनी वाद कर असे सांगितले आणि त्याच्या खुणांच्या उत्तरांचा आपल्याला सोयीस्कर असा उत्तम अर्थ लावणारे पण्डित त्याच्या मागे ठेवले आणि मग तो विजयी झाला. मग अर्थातच तिनी त्याच्याशी लग्न केलं.
पण तिला लवकरच हा मूर्ख आहे हे तिच्या लक्षात आलं. मग तिने अपमान केल्यामुळे दुखावलेल्या त्या तरुणाने काली देवीची उपासना केली तो विद्वान होऊन परत आला. पण त्याला तिनी पहिलाच प्रश्न विचारला; 'अस्ति कश्चित् वाग्विशेष:' [तुमच्या वाणीमध्ये काही वैशिष्ठय {सौंदर्य} प्राप्त झाले काय?] ते सौंदर्य ज्यात अप्रतिम आहे अशा काव्यांची त्यांनी रचना केली. त्यात "अस्ति 'नी सुरु होणारा कुमारसंभव मधिल पहिला श्लोक.
अर्थ
उत्तर दिशेला; पृथ्वी मोजण्यासाठी प्रमाणभूत मानकच जणू काही असा; सर्व पर्वतांचा सम्राट; देवताचा आत्म्याप्रमाणे असलेला [दैवी शक्तीअसणारा; पवित्र; सात्विक असा; देवतांचे निवासस्थान असणारा], हिमालय पर्वत पूर्व आणि पश्चिम [बंगालचा उपसागर आणि हिंदी महासागर] समुद्रामधे अवगाहन करून उभा आहे.
आषाढ शुद्ध प्रतिपदा हा दिवस कालिदास दिन म्हणून साजरा करतात. कालीदासाबद्दल अशी आख्यायिका आहे - विद्वत्तमा नावाची नावाप्रमाणे असणारी राजकन्या स्वयंवरासाठी असा पण लावते की जो तिला वादात हरवील त्याच्याशी ती विवाह करील. जे हरत त्यांचा ती खूप अपमान करत असे. याचा प्रधानाला राग आला आणि त्याने एका मूर्खाला पकडून त्याचं मौन चालू आहे तेंव्हा खुणांनी वाद कर असे सांगितले आणि त्याच्या खुणांच्या उत्तरांचा आपल्याला सोयीस्कर असा उत्तम अर्थ लावणारे पण्डित त्याच्या मागे ठेवले आणि मग तो विजयी झाला. मग अर्थातच तिनी त्याच्याशी लग्न केलं.
पण तिला लवकरच हा मूर्ख आहे हे तिच्या लक्षात आलं. मग तिने अपमान केल्यामुळे दुखावलेल्या त्या तरुणाने काली देवीची उपासना केली तो विद्वान होऊन परत आला. पण त्याला तिनी पहिलाच प्रश्न विचारला; 'अस्ति कश्चित् वाग्विशेष:' [तुमच्या वाणीमध्ये काही वैशिष्ठय {सौंदर्य} प्राप्त झाले काय?] ते सौंदर्य ज्यात अप्रतिम आहे अशा काव्यांची त्यांनी रचना केली. त्यात "अस्ति 'नी सुरु होणारा कुमारसंभव मधिल पहिला श्लोक.
Monday, June 18, 2012
७०६. अजायुद्धं ऋषिश्राद्धं प्रभाते मेघडम्बरम् |
दम्पत्यो: कलहश्चैव परिणामे न किञ्चन ||
अर्थ
बोकडांची झुंज; ऋषींच श्राद्ध; सकाळी आभाळ भरून येण; जोडप्याच [आपसातल] भांडण, या गोष्टी घडल्या तरी पुढे त्याचा [पुढच्या काळात] काहीच फरक पडत नाही. [ऋषींच श्राद्ध करायची जरूरच नसते; आभाळ आलं म्हणून पाऊस पडेलच असं काही नाही आणि त्या झुंजी ते लोक लक्षात ठेवत नाहीत. पुढे सगळं व्यवस्थित चालू रहात.]
अर्थ
बोकडांची झुंज; ऋषींच श्राद्ध; सकाळी आभाळ भरून येण; जोडप्याच [आपसातल] भांडण, या गोष्टी घडल्या तरी पुढे त्याचा [पुढच्या काळात] काहीच फरक पडत नाही. [ऋषींच श्राद्ध करायची जरूरच नसते; आभाळ आलं म्हणून पाऊस पडेलच असं काही नाही आणि त्या झुंजी ते लोक लक्षात ठेवत नाहीत. पुढे सगळं व्यवस्थित चालू रहात.]
७०५. कर्ता कारयिता चैव प्रेरकश्चानुमोदक: |
सुकृते दुष्कृते चापि चत्वार: समभागिन: ||
अर्थ
चांगल किंवा वाईट काम [स्वतः] करणारा; [ते] करवून घेणारा [अंमलबजावणी करवणारा]; प्रेरणा देणारा आणि पाठिंबा देणारा ह्या चौघांचं [पुण्य किंवा पाप] सारखं असतं. [चांगुलपणा किंवा बदमाशी त्यांच्यामध्ये सारखीच ठरते.]
अर्थ
चांगल किंवा वाईट काम [स्वतः] करणारा; [ते] करवून घेणारा [अंमलबजावणी करवणारा]; प्रेरणा देणारा आणि पाठिंबा देणारा ह्या चौघांचं [पुण्य किंवा पाप] सारखं असतं. [चांगुलपणा किंवा बदमाशी त्यांच्यामध्ये सारखीच ठरते.]
७०४. एकवस्तुं द्विधा कर्तुं बहवः सन्ति धन्विन: ||
धन्वी स मार एवैको द्वयोरैक्यं करोति य: ||
अर्थ
एका वस्तूचे दोन [किंवा अधिक] तुकडे करणारे खूप धनुर्धर आहेत. पण एकच
[आश्चर्यकारक] धनुर्धर [मदन] आहे की जो [त्याच्या धनुष्याचा नेम धरून]
दोघांच्या मधे ऐक्य घडवून आणतो. [तोडफोडी न करता उलट जोडण्याचं काम करतो.]
७०३. अहिं नृपञ्च शार्दूलं कीटञ्च बालकं तथा ||
परश्वानञ्च मूर्खञ्च सप्त सुप्तान्न बोधयेत् ||
अर्थ
सर्प; राजा; वाघोबा; किडा; लहान मूल; दुसऱ्याचं कुत्र; आणि मूर्ख हि सात मंडळी झोपली असतील तर त्यांना उठवू नये.
अर्थ
सर्प; राजा; वाघोबा; किडा; लहान मूल; दुसऱ्याचं कुत्र; आणि मूर्ख हि सात मंडळी झोपली असतील तर त्यांना उठवू नये.
Thursday, June 14, 2012
७०२. अकुर्वन्तोऽपि पापानि शुचय: पापसंश्रयात् |
परपापैर्विनश्यन्ति मत्स्या नागह्रदे यथा ||
अर्थ
स्वत: पाप केल नसलं; आपण पवित्र असलं तरी पापी लोकांना आधार दिल्यामुळे; दुसऱ्यांच्या दुष्कृत्यांमुळे; ज्याप्रमाणे साप असलेल्या तळ्यामधल्या बेडकांचा [त्यांचा काही दोष नसताना नाश होतो.] त्याप्रमाणे; [स्वतः स्वच्छच असले तरी] नाश होतो.
अर्थ
स्वत: पाप केल नसलं; आपण पवित्र असलं तरी पापी लोकांना आधार दिल्यामुळे; दुसऱ्यांच्या दुष्कृत्यांमुळे; ज्याप्रमाणे साप असलेल्या तळ्यामधल्या बेडकांचा [त्यांचा काही दोष नसताना नाश होतो.] त्याप्रमाणे; [स्वतः स्वच्छच असले तरी] नाश होतो.
७०१. मूर्खा यत्र न पूज्यन्ते धान्यं यत्र सुसञ्चितम् |
दम्पत्यो: कलहो नास्ति तत्र श्री: स्वयमागता ||
अर्थ
ज्या [घरी] मूर्ख लोकांना मान दिला जात नाही; धान्य व्यवस्थितरित्या साठवून ठेवलं जात; नवरा -बायको भांडत नाहीत; त्या ठिकाणी लक्ष्मी स्वतः आलेलीच असते. [तिची वाट पहावी लागत नाही.]
अर्थ
ज्या [घरी] मूर्ख लोकांना मान दिला जात नाही; धान्य व्यवस्थितरित्या साठवून ठेवलं जात; नवरा -बायको भांडत नाहीत; त्या ठिकाणी लक्ष्मी स्वतः आलेलीच असते. [तिची वाट पहावी लागत नाही.]
Tuesday, June 12, 2012
७००. अन्नदानं परं दानं विद्यादानमत: परम् |
अन्नेन क्षणिका तृप्ति: यावज्जीवं च विद्यया ||
अर्थ
अन्नाच दान करणं हे फार मोठ दान आहे. विद्या शिकवणं हे त्यापेक्षाही श्रेष्ठ दान आहे [कारण] अन्नामुळे थोडासाच वेळ समाधान होत तर विद्येनी आयुष्यभरच समाधान होत. [ते ज्ञान मिळवल्याने आयुष्याचं कल्याण होत.]
अर्थ
अन्नाच दान करणं हे फार मोठ दान आहे. विद्या शिकवणं हे त्यापेक्षाही श्रेष्ठ दान आहे [कारण] अन्नामुळे थोडासाच वेळ समाधान होत तर विद्येनी आयुष्यभरच समाधान होत. [ते ज्ञान मिळवल्याने आयुष्याचं कल्याण होत.]
Monday, June 11, 2012
६९९. कार्यार्थी भजते लोकं यावत्कार्यं न सिध्यति |
उत्तीर्णे च परे पारे नौकाया: किं प्रयोजनम् ||
अर्थ
ज्याला काम पूर्ण करण्याची [गरज आहे तो] काम होई पर्यन्त आधार घेतो. [गोड बोलतो; काही भेट वस्तु देतो.] [नदी ] पार करून दुसऱ्या तीरावर गेल्यानंतर नावेचा काय उपयोग? [काम झालं की मग कोणी फिरकणार नाही याची कल्पना मनात ठेवून मदत करावी म्हणजे नंतर वाईट वाटणार नाही.]
अर्थ
ज्याला काम पूर्ण करण्याची [गरज आहे तो] काम होई पर्यन्त आधार घेतो. [गोड बोलतो; काही भेट वस्तु देतो.] [नदी ] पार करून दुसऱ्या तीरावर गेल्यानंतर नावेचा काय उपयोग? [काम झालं की मग कोणी फिरकणार नाही याची कल्पना मनात ठेवून मदत करावी म्हणजे नंतर वाईट वाटणार नाही.]
६९८. शाखायां सुखमासीन: सलीलं विध्यते खग: |
उत्पन्स्त्वनपाय: स्यादनुद्योगो भयावह: ||
अर्थ
[पारधी] झाडावर आरामात बसलेल्या पक्षाला सहजी मारतात. [तेच] तो उडत असला तर त्याला काही धोका नसतो [अशारीतीने] आराम [काही न करणं] या पासून धोका असतो.
अर्थ
[पारधी] झाडावर आरामात बसलेल्या पक्षाला सहजी मारतात. [तेच] तो उडत असला तर त्याला काही धोका नसतो [अशारीतीने] आराम [काही न करणं] या पासून धोका असतो.
६९७. स्वयं स्वधर्मं चरता शुभं यद् यद्वाशुभं प्राप्यत एव किञ्चित् |
स्वस्थेन चित्तेन तदेव सर्वमनन्यगत्या मनुजेन भोग्यम् ||
अर्थ
आपण स्वतः स्वधर्माने आचरण करीत असता; जे काही आपल्या आयुष्यात येतच; ते मग कल्याणकारक असो का हानिकारक; त्याला दुसरा पर्याय नसल्यामुळे; माणसाने शान्त चित्ताने भोगावे [किंवा उपभोगावे] [आपलं आचरण आदर्श असूनही सुखं आणि दु:ख दोन्ही भोगावीच लागतात. त्यांचा त्रास किवा फार आनंदाच्या उकळ्या न फुटू देता स्थितप्रज्ञतेनी आयुष्य जगता आल पाहिजे.]
अर्थ
आपण स्वतः स्वधर्माने आचरण करीत असता; जे काही आपल्या आयुष्यात येतच; ते मग कल्याणकारक असो का हानिकारक; त्याला दुसरा पर्याय नसल्यामुळे; माणसाने शान्त चित्ताने भोगावे [किंवा उपभोगावे] [आपलं आचरण आदर्श असूनही सुखं आणि दु:ख दोन्ही भोगावीच लागतात. त्यांचा त्रास किवा फार आनंदाच्या उकळ्या न फुटू देता स्थितप्रज्ञतेनी आयुष्य जगता आल पाहिजे.]
Friday, June 8, 2012
६९६. न केवलं प्रयुञ्जान: परेष्वपकृतिं स्वयम् |
क्रियमाणामरुन्धानोऽप्यन्यैर्भवति दोषभाक् ||
अर्थ
लोक फक्त स्वतः दुसऱ्याचं नुकसान करणाऱ्यालाच [दोषी म्हणत नाहीत] तर
[नुकसान] करणाऱ्याला न अडवणाऱ्याला पण दोषी ठरवतात. [तुम्ही सत्ताधारी
असताना; स्वतः स्वच्छ प्रतिमेचे असून पुरेस नाही. घोटाळे करणाऱ्याला तुम्ही
थांबवलं पाहिजे.]
६९५. यस्य कृत्यं न जानन्ति मन्त्रं वा मन्त्रितं परे |
कृतमेवास्य जानन्ति स वै पण्डित उच्यते ||
अर्थ
ज्याचा [मनातला] बेत; मसलत ; त्यांनी केलेलं खलबत दुसऱ्यांना समजत नाही, नंतर त्याची कृती [यशस्वी] झाल्यावरच समजते त्याला पण्डित असे म्हणतात. [उगाच कामाचा गवगवा करून पूर्ण काहीच नाही असं न करता काम पूर्ण झाल्यावरच लोकांना सांगाव तर तो शहाणा.]
अर्थ
ज्याचा [मनातला] बेत; मसलत ; त्यांनी केलेलं खलबत दुसऱ्यांना समजत नाही, नंतर त्याची कृती [यशस्वी] झाल्यावरच समजते त्याला पण्डित असे म्हणतात. [उगाच कामाचा गवगवा करून पूर्ण काहीच नाही असं न करता काम पूर्ण झाल्यावरच लोकांना सांगाव तर तो शहाणा.]
Wednesday, June 6, 2012
६९४. उपार्जितानां वित्तानां त्याग एव हि रक्षणम् |
तडागोदरसंस्थानां परीवाह इवाम्भसाम् ||
अर्थ
तलावाच्या उदरात साठवलेले पाणी पाट काढून [शेतीला पुरवणे जस चांगलं] त्याप्रमाणे भरपूर संपत्ती मिळवल्यानंतर त्याच दान करणे हाच ती रक्षण करण्याचा चांगला उपाय आहे.
अर्थ
तलावाच्या उदरात साठवलेले पाणी पाट काढून [शेतीला पुरवणे जस चांगलं] त्याप्रमाणे भरपूर संपत्ती मिळवल्यानंतर त्याच दान करणे हाच ती रक्षण करण्याचा चांगला उपाय आहे.
Tuesday, June 5, 2012
६९३. बुधाग्रे न गुणान् ब्रूयात्साधु वेत्ति यत: स्वयम् |
मूर्खाग्रेऽपि च न ब्रूयात् बुधप्रोक्तं न वेत्ति स: ||
अर्थ
[आपले] गुण विद्वान माणसाला सांगू नयेत, कारण त्याला स्वतःलाच ते समजतात आणि मूर्ख माणसा समोर पण आपलं गुणगान करू नये, कारण शहाण्यांनी सांगितलं तरी त्याला कळतच नाही. [मग आपलं स्वतःच गुणगान करून काय उपयोग? म्हणून आपले गुण आपण स्वतः कधी गाऊ नयेत.
अर्थ
[आपले] गुण विद्वान माणसाला सांगू नयेत, कारण त्याला स्वतःलाच ते समजतात आणि मूर्ख माणसा समोर पण आपलं गुणगान करू नये, कारण शहाण्यांनी सांगितलं तरी त्याला कळतच नाही. [मग आपलं स्वतःच गुणगान करून काय उपयोग? म्हणून आपले गुण आपण स्वतः कधी गाऊ नयेत.
६९२. य: पृष्ट्वा कुरुते कार्यं प्रष्टव्यान् स्वान् हितान् गूरून् |
न तस्य जायते विघ्न: कस्मिंश्चिदपि कर्मणि ||
अर्थ
जो [कठिण] काम सल्ला घेण्यासाठी योग्य अशा हितचिंतकाना ; मोठ्या माणसाना; विचारून मग करतो त्याला कुठल्याही कामात अडचण येत नाही.
अर्थ
जो [कठिण] काम सल्ला घेण्यासाठी योग्य अशा हितचिंतकाना ; मोठ्या माणसाना; विचारून मग करतो त्याला कुठल्याही कामात अडचण येत नाही.
Monday, June 4, 2012
६९१. परोक्षे कार्यहन्तारं प्रत्यक्षे प्रियवादिनम् |
वर्जयेत्तादृशं मित्रं विषकुम्भं पयोमुखम् ||
अर्थ
तोंडाशी दूध आणि आत विष असणाऱ्या घड्या प्रमाणे असणाऱ्या; डोळ्यासमोर गोड बोलणाऱ्या आणि दृष्टी आड झाल्यावर कार्याचा नाश करणाऱ्या मित्राचा त्याग करावा. [त्याला टाळावे.]
अर्थ
तोंडाशी दूध आणि आत विष असणाऱ्या घड्या प्रमाणे असणाऱ्या; डोळ्यासमोर गोड बोलणाऱ्या आणि दृष्टी आड झाल्यावर कार्याचा नाश करणाऱ्या मित्राचा त्याग करावा. [त्याला टाळावे.]
६९०. निर्वाणदीपे किमु तैलदानं चौरे गते वा किमु सावधानम् |
वयोगते का खलु मल्लविद्या पयोगते क: खलु सेतुबन्ध: ||
अर्थ
दिवा विझल्यावर तेल घालून काय उपयोग? चोरांनी चोरी केल्यानंतर पहारा ठेवून काय उपयोग? म्हातारपणी कुस्ती शिकून काय उपयोग? पाणी वाहून गेल्यावर बंधारा बांधून काय उपयोग?
अर्थ
दिवा विझल्यावर तेल घालून काय उपयोग? चोरांनी चोरी केल्यानंतर पहारा ठेवून काय उपयोग? म्हातारपणी कुस्ती शिकून काय उपयोग? पाणी वाहून गेल्यावर बंधारा बांधून काय उपयोग?
Friday, June 1, 2012
६८९. मणिर्लुठति पादेषु काच: शिरसि धार्यते |
यथैवास्ते तथैवास्तां काच; काचो मणिर्मणि: ||
अर्थ
[जरी] रत्न हे पायदळी पडलं आणि काचेला डोक्यावर घेतलं तरी जसं [मान द्यायचा असेल तसं ] असो तरीही रत्न ते रत्न आणि काच ती काच.
अर्थ
[जरी] रत्न हे पायदळी पडलं आणि काचेला डोक्यावर घेतलं तरी जसं [मान द्यायचा असेल तसं ] असो तरीही रत्न ते रत्न आणि काच ती काच.
[रत्नान्योक्ती-
जरी वशिल्याच्या माणसाला अधिक मान मिळाला आणि दुसऱ्या हुशार मंडळींचा कोणी
कंटाळा केला तरी शेवटी जिथे हुशारीची जरुरी असेल तिथे त्यांनाच बोलवावे
लागते.]
Thursday, May 31, 2012
६८८. दिवा पश्यति नोलूको काको नक्तं न पश्यति |
अपूर्व: कोऽपि कामान्धो दिवा नक्तं न पश्यति ||
अर्थ
घुबडाला दिवसा दिसत नाही. कावळ्याला रात्री दिसत नाही. [हे तरी बरं] कामान्धांच अगदी आश्चर्यच आहे, त्यांना दिवस आणि रात्र दोन्ही दिसत नाही. [दोन्ही वेळा तो कुकृत्य करत.]
अर्थ
घुबडाला दिवसा दिसत नाही. कावळ्याला रात्री दिसत नाही. [हे तरी बरं] कामान्धांच अगदी आश्चर्यच आहे, त्यांना दिवस आणि रात्र दोन्ही दिसत नाही. [दोन्ही वेळा तो कुकृत्य करत.]
६८७. उपकारगृहीतेन शत्रुणा शत्रुमुद्धरेत् |
पादलग्नं करस्थेन कण्टकेनैव कण्टकम् ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे हातात रुतलेला काटा काढून त्याच काट्याने पायातला काटा काढून टाकता येतो, त्याप्रमाणे आपण ज्याच्यावर उपकार केलेले आहेत अशा एका शत्रूकडून दुसऱ्या शत्रूचा पाडाव करावा.
अर्थ
ज्याप्रमाणे हातात रुतलेला काटा काढून त्याच काट्याने पायातला काटा काढून टाकता येतो, त्याप्रमाणे आपण ज्याच्यावर उपकार केलेले आहेत अशा एका शत्रूकडून दुसऱ्या शत्रूचा पाडाव करावा.
Tuesday, May 29, 2012
६८६. धर्मो जयति नाधर्म: सत्यं जयति नानृतम् |
क्षमा जयति न क्रोधो देवो जयति नासुर; ||
अर्थ
[नेहमी] धर्माचाच विजय होतो; अधर्माचा होत नाही. ख-याचा विजय होतो; खोट्याचा होत नाही. रागावण्याचा विजय होत नाही तर क्षमा करण्याच होतो. देवाचा [सत्प्रवृत्तींचा] विजय होतो, राक्षसांचा [दुष्प्रवृत्तींचा] पराजय होतो.
अर्थ
[नेहमी] धर्माचाच विजय होतो; अधर्माचा होत नाही. ख-याचा विजय होतो; खोट्याचा होत नाही. रागावण्याचा विजय होत नाही तर क्षमा करण्याच होतो. देवाचा [सत्प्रवृत्तींचा] विजय होतो, राक्षसांचा [दुष्प्रवृत्तींचा] पराजय होतो.
Monday, May 28, 2012
६८५. अहो नु कष्टं सततं प्रवास: ततोऽतिकष्ट: परगेहवास: |
कष्टाधिका नीचजनस्य सेवा ततोऽतिकष्टा धनहीनता च ||
अर्थ
अहो; नेहमी प्रवास करणे कष्टदायक आहे; त्यापेक्षाही दुसऱ्याच्या घरी राहणे जास्त कष्टदायक आहे. नीच माणसाची सेवा करणे पण फारच खडतर आहे. दारिद्र्य हे या सर्वात अतिशय कष्टकारक आहे.
अर्थ
अहो; नेहमी प्रवास करणे कष्टदायक आहे; त्यापेक्षाही दुसऱ्याच्या घरी राहणे जास्त कष्टदायक आहे. नीच माणसाची सेवा करणे पण फारच खडतर आहे. दारिद्र्य हे या सर्वात अतिशय कष्टकारक आहे.
६८४. घृष्टं घृष्टं पुनरपि पुनश्चन्दनं चारूगन्धं छिन्नं छिन्नं पुनरपि पुन: स्वादु चैवेक्षुकाण्डम् |
दग्धं दग्धं पुनरपि पुन: काञ्चनं कान्तवर्णं प्राणान्तेऽपि प्रकृतिविकृतिर्जायते नोत्तमानाम् ||
अर्थ
चंदन जसजसे घासावे तसतसे ते [अधिकच] सुगंध देऊ लागते. उसाचे कांडे जसजसे अधिक कापू तसतसे जास्त गोड होत जाते. सोने जसजसे पुन्हा पुन्हा तापवावे तसे अधिक लखलखते. त्याप्रमाणे थोर लोकांना [कितीही त्रास दिला] अगदी प्राण जाण्याची वेळ आली तरी त्यांचा स्वभाव बदलत [बिघडत] नाही.
अर्थ
चंदन जसजसे घासावे तसतसे ते [अधिकच] सुगंध देऊ लागते. उसाचे कांडे जसजसे अधिक कापू तसतसे जास्त गोड होत जाते. सोने जसजसे पुन्हा पुन्हा तापवावे तसे अधिक लखलखते. त्याप्रमाणे थोर लोकांना [कितीही त्रास दिला] अगदी प्राण जाण्याची वेळ आली तरी त्यांचा स्वभाव बदलत [बिघडत] नाही.
Saturday, May 26, 2012
६८३. अन्यस्माल्लब्धपदो नीचो प्रायेण दु:सहो भवति |
रविरपि न दहति तादृक् यादृक् दहति वालुकानिकर:||
अर्थ
दुसऱ्याकडून मिळालेल्या अधिकाराच्या जागेवरील नीच मनुष्य बहुधा अतिशय तापदायक होतो. [सूर्याच्या उन्हाने तापलेला] वाळूचा ढिगारा जेवढा दाहक असतो तेवढा प्रत्यक्ष सूर्य सुद्धा भाजत नाही.
Friday, May 25, 2012
६८२. नाद्रव्ये निहिता काचित्क्रिया फलवती भवेत् |
न हि व्यापारशतेनापि शुकवत्पाठ्यते बक: ||
अर्थ
अयोग्य वस्तूच्या [किंवा व्यक्तीच्या] बाबतीत केलेले प्रयत्न [त्याच्यावर घेतलेली मेहनत] फलदायी होत नाही. शेकडो प्रयत्न करून हि बगळ्याला पोपटाप्रमाणे [बोलायला] शिकवता येत नाही [संस्कार किंवा शिक्षण हे जसं जरुरी आहे तसंच ज्याला घडवायचं आहे तो माणूस सुद्धा तेवढा सक्षम पाहिजे, नाहीतर त्या परिश्रमांचा काही उपयोग होणार नाही.]
अर्थ
अयोग्य वस्तूच्या [किंवा व्यक्तीच्या] बाबतीत केलेले प्रयत्न [त्याच्यावर घेतलेली मेहनत] फलदायी होत नाही. शेकडो प्रयत्न करून हि बगळ्याला पोपटाप्रमाणे [बोलायला] शिकवता येत नाही [संस्कार किंवा शिक्षण हे जसं जरुरी आहे तसंच ज्याला घडवायचं आहे तो माणूस सुद्धा तेवढा सक्षम पाहिजे, नाहीतर त्या परिश्रमांचा काही उपयोग होणार नाही.]
Thursday, May 24, 2012
६८१. अपूज्या यत्र पूज्यन्ते पूज्यानां तु विमानना |
त्रीणि तत्र प्रवर्तन्ते दुर्भिक्षं मरणं भयम् ||
अर्थ
ज्या ठिकाणी अयोग्य व्यक्तींचा आदर केला जातो पण आदरणीय व्यक्तींचा अपमान होतो त्या ठिकाणी दुष्काळ, मरण आणि भीती या तीन गोष्टी ओढवतात.
अर्थ
ज्या ठिकाणी अयोग्य व्यक्तींचा आदर केला जातो पण आदरणीय व्यक्तींचा अपमान होतो त्या ठिकाणी दुष्काळ, मरण आणि भीती या तीन गोष्टी ओढवतात.
६८०. कदर्थितस्यापि हि धैर्यवृत्तेर्न शक्यते धैर्यगुण: प्रमार्ष्टुम् |
अधोमुस्यापि कृतस्य वह्नेर्नाध: शिखा यान्ति कदाचिदेव ||
अर्थ
धीराच्या माणसाला जरी गरिबी आली तरीसुद्धा त्याच धैर्य गळून पडेल हे कधीच शक्य नाही. अग्निला [बळाने] खाली वाकवलं तरी [उदा. मशाल जमिनीकडे वळवली तरी] त्याच्या ज्वाळा कधी खाली जात नाहीत. [वरच उफाळून येतात.]
अर्थ
धीराच्या माणसाला जरी गरिबी आली तरीसुद्धा त्याच धैर्य गळून पडेल हे कधीच शक्य नाही. अग्निला [बळाने] खाली वाकवलं तरी [उदा. मशाल जमिनीकडे वळवली तरी] त्याच्या ज्वाळा कधी खाली जात नाहीत. [वरच उफाळून येतात.]
Tuesday, May 22, 2012
६७९. भूमि: शस्त्रबलार्जितेति विदिता; रामेण सिन्धोः पुरा पुण्यश्लोकजनि: खनिश्च महती मानुष्यरत्नाश्मनाम् |
पूता सिद्धतपोधनाश्रमपदैर्या पुण्यभू: सेविता प्राज्ञै: कोङ्कणसंज्ञितेयममला देवर्षिसङ्घैर्मुदा ||
अर्थ
ही भूमि पुराणकाळी परशुरामाने शास्त्राच्या बळावर सागराकडून मिळवलेली आहे असे प्रसिद्ध आहे. ही किर्तीवंत लोकांची जन्मदात्री नररत्नांची खाण आहे. सिद्ध आणि तपस्वी लोकांच्या आश्रमांमुळे ही पुण्यभूमि राहण्यास योग्य व त्यामुळे पवित्र झाली आहे. विद्वान तसेच देव आणि ऋषी यांच्या समूहांनी आनंदाने या शुद्ध आणि पवित्र भूमीला कोकण असे नाव दिले आहे.
अर्थ
ही भूमि पुराणकाळी परशुरामाने शास्त्राच्या बळावर सागराकडून मिळवलेली आहे असे प्रसिद्ध आहे. ही किर्तीवंत लोकांची जन्मदात्री नररत्नांची खाण आहे. सिद्ध आणि तपस्वी लोकांच्या आश्रमांमुळे ही पुण्यभूमि राहण्यास योग्य व त्यामुळे पवित्र झाली आहे. विद्वान तसेच देव आणि ऋषी यांच्या समूहांनी आनंदाने या शुद्ध आणि पवित्र भूमीला कोकण असे नाव दिले आहे.
Sunday, May 20, 2012
६७८. सह्यसिन्ध्वोर्मध्यवर्ति प्रदेशं दक्षिणोत्तरम् |
लोका: कोङ्कणमित्याहुस्त्वपरान्तं पुराविद: ||
बहिस्तु कण्टकैर्युक्ता अन्त: स्वादुरसान्विता; |
गृहे गृहेऽत्र दृश्यन्ते पुरुषा: पनसा इव ||
अर्थ
दक्षिणोत्तर पसरलेल्या; समुद्र व सह्याद्री यामधील या प्रदेशाला लोक कोकण असे म्हणतात. जाणकार 'अपरान्त' असे म्हणतात. येथील घरा घरातील माणसे; फणसाप्रमाणे बाहेरून काटेरी आणि आत गोड रसाने संपृक्त असतात. [त्यासारखीच असलेली दिसतात]
बहिस्तु कण्टकैर्युक्ता अन्त: स्वादुरसान्विता; |
गृहे गृहेऽत्र दृश्यन्ते पुरुषा: पनसा इव ||
अर्थ
दक्षिणोत्तर पसरलेल्या; समुद्र व सह्याद्री यामधील या प्रदेशाला लोक कोकण असे म्हणतात. जाणकार 'अपरान्त' असे म्हणतात. येथील घरा घरातील माणसे; फणसाप्रमाणे बाहेरून काटेरी आणि आत गोड रसाने संपृक्त असतात. [त्यासारखीच असलेली दिसतात]
६७७. अध: करोषि रत्नानि मूर्ध्ना धारयसे तृणम् |
अगुणज्ञोऽसि नितरां रत्नं रत्नं तृणं तृणम् ||
अर्थ
रत्नांना खाली [तळाशी जागा] देतोस; आणि शेवाळाला [डोक्या]वर घेतोस [अरे सागरा] अगदी गाजरपारखी आहेस [खरं म्हणजे] रत्न ते रत्नच आणि गवताला गवताचीच [किमत द्यायला हवी.]
सागरान्योक्ती सागर = अगदीच गुणांची पारख नसलेला मनुष्य.
अर्थ
रत्नांना खाली [तळाशी जागा] देतोस; आणि शेवाळाला [डोक्या]वर घेतोस [अरे सागरा] अगदी गाजरपारखी आहेस [खरं म्हणजे] रत्न ते रत्नच आणि गवताला गवताचीच [किमत द्यायला हवी.]
सागरान्योक्ती सागर = अगदीच गुणांची पारख नसलेला मनुष्य.
६७६. अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविन: |
चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुर्विद्या यशो बलम् ||
अर्थ
नेहमी वडिलधाऱ्यांची सेवा करणाऱ्या आणि वंदन करण्याचा स्वभाव असणाऱ्या [नम्र] माणसाचे आयुष्य; ज्ञान; कीर्ति आणि ताकद हे [सतत] वाढतच राहतात.
अर्थ
नेहमी वडिलधाऱ्यांची सेवा करणाऱ्या आणि वंदन करण्याचा स्वभाव असणाऱ्या [नम्र] माणसाचे आयुष्य; ज्ञान; कीर्ति आणि ताकद हे [सतत] वाढतच राहतात.
६७५. चातकस्त्रिचतुरान्पय: कणान् याचते जलधरं पिपासया |
सोऽपि पूरयति विश्वमम्भसा हन्त हन्त महतामुदारता ||
अर्थ
तहानल्यामुळे चातक [अगदी थोडेसे] चार पाच थेंब पाणी मेघाकडे मागतो. तो [मेघ] सर्व जगच पाण्याने भरून टाकतो. ओहो! केवढे हे थोर [महात्म्यांचे] औदार्य! [मेघान्योक्ती; मेघ = दाता; चातक = याचक ]
अर्थ
तहानल्यामुळे चातक [अगदी थोडेसे] चार पाच थेंब पाणी मेघाकडे मागतो. तो [मेघ] सर्व जगच पाण्याने भरून टाकतो. ओहो! केवढे हे थोर [महात्म्यांचे] औदार्य! [मेघान्योक्ती; मेघ = दाता; चातक = याचक ]
६७४. समृद्धं सौभाग्यं सकलवसुधाया: किमपि तन्महैश्वर्यं लीलाजनितजगत: खण्डपरशो:|
श्रुतीनां सर्वस्वं सुकृतमथ मूर्तं सुमनसां सुधासौन्दर्यं ते सलिलमशिवं न: शमयतु || गङ्गालहरी पण्डितराज जगन्नाथ
अर्थ
सर्व पृथ्वीचे अवर्णनीय सौंदर्य असलेले; विशाल जग सहजपणे निर्माण करणाऱ्या शंकराचे मोठे ऐश्वर्य असलेले; वेदांचे सर्व सारच; देवांचे मूर्तिमंत पुण्यच; अमृताप्रमाणे मधुर असणारे तुझे पाणी आमचे अकल्याण दूर करो.
[पण्डितराजांनी लवंगीकेला पत्नी म्हणून स्वीकारल्यावर वाराणसीच्या सनातन्यांनी त्यांना वाळीत टाकले खूप वाईट वाटून ते गंगेवर आले पण त्यांना कोणी किनाऱ्याजवळ येऊ देईना तेंव्हा ते पत्नीसह घाटाच्या वर बावन पायऱ्या वर बसलेले असतात आणि गंगालहरीचा हा पहिला श्लोक म्हणतात तेंव्हा गंगा एक पायरी वर येते. अस एकेका श्लोकाबरोबर एक एक पायरी वर येऊन ते जिथे बसले होते तिथेच त्यांना अंघोळ घालून तिनी त्यांना पावन करून घेतले अशी आख्यायिका आहे.]
अर्थ
सर्व पृथ्वीचे अवर्णनीय सौंदर्य असलेले; विशाल जग सहजपणे निर्माण करणाऱ्या शंकराचे मोठे ऐश्वर्य असलेले; वेदांचे सर्व सारच; देवांचे मूर्तिमंत पुण्यच; अमृताप्रमाणे मधुर असणारे तुझे पाणी आमचे अकल्याण दूर करो.
[पण्डितराजांनी लवंगीकेला पत्नी म्हणून स्वीकारल्यावर वाराणसीच्या सनातन्यांनी त्यांना वाळीत टाकले खूप वाईट वाटून ते गंगेवर आले पण त्यांना कोणी किनाऱ्याजवळ येऊ देईना तेंव्हा ते पत्नीसह घाटाच्या वर बावन पायऱ्या वर बसलेले असतात आणि गंगालहरीचा हा पहिला श्लोक म्हणतात तेंव्हा गंगा एक पायरी वर येते. अस एकेका श्लोकाबरोबर एक एक पायरी वर येऊन ते जिथे बसले होते तिथेच त्यांना अंघोळ घालून तिनी त्यांना पावन करून घेतले अशी आख्यायिका आहे.]
६७३. किं नि:शङ्कं शेषे शेषे वयस: समागते मृत्यौ |
अथवा सुखं शयीथा निकटे जागर्ति जाह्नवीजननी || अप्पय दीक्षित
अर्थ
[पण्डितराज जगन्नाथ यवनी पत्नी बरोबर गंगेच्या तीरावर झोपले असता त्यांना उद्देशून अप्पय दीक्षितांनी असे म्हटले मग पण्डित राजांना फार दु:ख झालं आणि त्या तळमळीत त्यांनी गंगालहरी हे अतिशय सुंदर स्तोत्र रचले अशी आख्यायिका आहे.]
मरण जवळ आलेले असताना; [थोडसंच] आयुष्य शिल्लक असताना बेघोर झोपालयात काय? [काही चिन्ता कशी वाटत नाही?] किंवा झोपा खुशाल [तुमची काळजी घ्यायला गंगामाई जवळच [आणि] जागृत आहे.
अर्थ
[पण्डितराज जगन्नाथ यवनी पत्नी बरोबर गंगेच्या तीरावर झोपले असता त्यांना उद्देशून अप्पय दीक्षितांनी असे म्हटले मग पण्डित राजांना फार दु:ख झालं आणि त्या तळमळीत त्यांनी गंगालहरी हे अतिशय सुंदर स्तोत्र रचले अशी आख्यायिका आहे.]
मरण जवळ आलेले असताना; [थोडसंच] आयुष्य शिल्लक असताना बेघोर झोपालयात काय? [काही चिन्ता कशी वाटत नाही?] किंवा झोपा खुशाल [तुमची काळजी घ्यायला गंगामाई जवळच [आणि] जागृत आहे.
६७२. अहमस्मि नीलकण्ठस्तव खलु तुष्यामि शब्दमात्रेण |
नाहं जलधर भवतश्चातक इव जीवनं याचे ||
अर्थ
हे [जलाने संपृक्त असलेल्या] मेघा; मी खरोखर मी - मोर तुझा आवाज ऐकूनच [मला] आनंद होतो मी आपणाकडून चातकासारखी जीवनाची [पाण्याची; सगळ्या आधाराची] मागणी करीत नाही. [मयुरान्योक्ती मित्र हा काही मागत नाही केवळ भेट - प्रेम असतं; यांनीच मित्राला आनंद होतो.]
अर्थ
हे [जलाने संपृक्त असलेल्या] मेघा; मी खरोखर मी - मोर तुझा आवाज ऐकूनच [मला] आनंद होतो मी आपणाकडून चातकासारखी जीवनाची [पाण्याची; सगळ्या आधाराची] मागणी करीत नाही. [मयुरान्योक्ती मित्र हा काही मागत नाही केवळ भेट - प्रेम असतं; यांनीच मित्राला आनंद होतो.]
६७१. काल: पचति भूतानि, काल:संहरते प्रजा: |
काल: सुप्तेषु जागर्ति कालो हि दुरतिक्रम: ||
अर्थ
काल [समय] हा [पंचमहा] भूतांवर परिणाम करतो. [लहानांना मोठे करतो; म्हातारे करतो; बदलवतो ]; काल हा प्राणिमात्रांचा नाश करतो; [आपण] बेसावध राहिलो तरी काळ हा जागृत असतो. [आणि त्याच कार्य तो करीतच राहतो] काळावर [विजय मिळवणे] अशक्य आहे.
अर्थ
काल [समय] हा [पंचमहा] भूतांवर परिणाम करतो. [लहानांना मोठे करतो; म्हातारे करतो; बदलवतो ]; काल हा प्राणिमात्रांचा नाश करतो; [आपण] बेसावध राहिलो तरी काळ हा जागृत असतो. [आणि त्याच कार्य तो करीतच राहतो] काळावर [विजय मिळवणे] अशक्य आहे.
६७०. उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते |
प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् ||
अर्थ
उपसर्गामुळे [संस्कृत भाषेमध्ये क्रियापदाच्या अलीकडे लागतात असे २२ उपसर्ग आहेत.] धातूंचा अर्थ बळजबरीने दुसरीकडे नेला जातो [याच उदाहरण हृ {१प.} याचा अर्थ हरण करणे; पळवणे] त्याला प्र हा उपसर्ग लागला की प्रहार - घाव घालणे आ + हृ खाणे; सं+हृ -नाश करणे किंवा गोळा करणे; वि + हृ - हिंडणे; क्रीडा करणे; परि + हृ - [श्रम] परिहार असे धातूंचे अर्थ बदलतात.
अर्थ
उपसर्गामुळे [संस्कृत भाषेमध्ये क्रियापदाच्या अलीकडे लागतात असे २२ उपसर्ग आहेत.] धातूंचा अर्थ बळजबरीने दुसरीकडे नेला जातो [याच उदाहरण हृ {१प.} याचा अर्थ हरण करणे; पळवणे] त्याला प्र हा उपसर्ग लागला की प्रहार - घाव घालणे आ + हृ खाणे; सं+हृ -नाश करणे किंवा गोळा करणे; वि + हृ - हिंडणे; क्रीडा करणे; परि + हृ - [श्रम] परिहार असे धातूंचे अर्थ बदलतात.
६६९. विद्या मित्रं प्रवासेषु भार्या मित्रं गृहेषु च |
व्याधितस्यौषधं मित्रं धर्मो मित्रं मृतस्य च ||
अर्थ
प्रवासाला गेलेलं असताना विद्या हीच मित्र असते. [आपले नातेवाईक; मित्र उपयोगी पडायला जवळ नसतात; पण आपल्या ज्ञानाचा वाटेत उपयोग होतो त्याची मदत होते म्हणून ती मित्र; घरात पत्नी हीच मित्र असते; आजाऱ्याला औषध हेच मित्र होय. मृत्यू पावल्यावर [मात्र बाकी कुणीच उपयोगी पडत नाही] आपण केलेली सत्कर्म हेच आपले मित्र. [त्या पुण्याचा उपयोग होतो.]
अर्थ
प्रवासाला गेलेलं असताना विद्या हीच मित्र असते. [आपले नातेवाईक; मित्र उपयोगी पडायला जवळ नसतात; पण आपल्या ज्ञानाचा वाटेत उपयोग होतो त्याची मदत होते म्हणून ती मित्र; घरात पत्नी हीच मित्र असते; आजाऱ्याला औषध हेच मित्र होय. मृत्यू पावल्यावर [मात्र बाकी कुणीच उपयोगी पडत नाही] आपण केलेली सत्कर्म हेच आपले मित्र. [त्या पुण्याचा उपयोग होतो.]
६६८. जीवन्तु मे शत्रुगणा: सदैव येषां प्रसादात्सुविचक्षणोऽहम् |
ये ये यथा मां प्रतीबाधयन्ति ते ते तथा मां प्रतिबोधयन्ति ||
अर्थ
ज्यांच्या कृपेमुळे मी चांगलाच शहाणा [सूज्ञ] झालो त्या माझ्या शत्रुसमुदायाला [दीर्घ] आयुष्य लाभो. ते जसे जसे मला छळतात तसतसे मला शहाणे करतात. [नातेवाईकाना दोष एवढे दिसत नाहीत; पण शत्रूमुळे दोष कळतात आणि कवि ते सुधारतो आणि त्यांच्या विरोधामुळे इतर अधिक ज्ञान सुद्धा प्राप्त होते.]
अर्थ
ज्यांच्या कृपेमुळे मी चांगलाच शहाणा [सूज्ञ] झालो त्या माझ्या शत्रुसमुदायाला [दीर्घ] आयुष्य लाभो. ते जसे जसे मला छळतात तसतसे मला शहाणे करतात. [नातेवाईकाना दोष एवढे दिसत नाहीत; पण शत्रूमुळे दोष कळतात आणि कवि ते सुधारतो आणि त्यांच्या विरोधामुळे इतर अधिक ज्ञान सुद्धा प्राप्त होते.]
Tuesday, May 8, 2012
६६७. विद्या ददाति विनयं विनयाद्याति पात्रताम् |
पात्रत्वाद्धनमाप्नोति धनाद्धर्मं तत: सुखम् ||
अर्थ
विद्या [माणसाला] नम्रपणा शिकवते; त्यामुळे लायकी प्राप्त होते; लायकी असल्यामुळे संपत्ती मिळवता येते; त्यामुळे चांगलं धार्मिक [दानधर्म तीर्थयात्रा वगैरे] करता येतात आणि [माणूस] सुखी होतो.
अर्थ
विद्या [माणसाला] नम्रपणा शिकवते; त्यामुळे लायकी प्राप्त होते; लायकी असल्यामुळे संपत्ती मिळवता येते; त्यामुळे चांगलं धार्मिक [दानधर्म तीर्थयात्रा वगैरे] करता येतात आणि [माणूस] सुखी होतो.
६६६. एक एव खगो मानी चिरं जीवतु चातक: |
म्रियते वा पिपासार्त: याचते वा पुरन्दरम् ||
अर्थ
अतिशय स्वाभिमानी असा एकच चातक पक्षी आहे [त्याला] प्रदीर्घ आयुष्य लाभो. तो एक तर इंद्राच्या [मेघाकडे] याचना करतो आणि [जर त्यांनी पाऊस पाडला नाही तर] मरून जातो [पण दुसऱ्या कोणाकडे तोंड वेंगाडत नाही; अशी कवि कल्पना आहे की चातक पक्षी फक्त ढगातून पडणारं ताज पाणीच पितो नद्या; तलाव; विहिरी यातलं पाणी तो कधीही पीत नाही.]
अर्थ
अतिशय स्वाभिमानी असा एकच चातक पक्षी आहे [त्याला] प्रदीर्घ आयुष्य लाभो. तो एक तर इंद्राच्या [मेघाकडे] याचना करतो आणि [जर त्यांनी पाऊस पाडला नाही तर] मरून जातो [पण दुसऱ्या कोणाकडे तोंड वेंगाडत नाही; अशी कवि कल्पना आहे की चातक पक्षी फक्त ढगातून पडणारं ताज पाणीच पितो नद्या; तलाव; विहिरी यातलं पाणी तो कधीही पीत नाही.]
Monday, May 7, 2012
६६५. अश्व: शस्त्रं शास्त्रं वीणा वाणी नरश्च नारी च |
पुरुषविशेषं प्राप्य भवन्ति योग्यायोग्याश्च ||
अर्थ
घोडा; शास्त्र; शस्त्र; वाद्य; भाषा; पुरुष आणि स्त्री [हे सर्व] ज्याच्या हातात पडतात [जो त्यांना कामावर ठेवतो किंवा त्यांच्यावर मेहनत घेऊन त्यांना सुसंस्कारित करतो त्याच्या] त्यावर ते थोर किंवा निरुपयोगी किंवा वाईट ठरतात.
६६४. ईर्ष्यी घृणी त्वसन्तुष्ट; क्रोधनो नित्यशङ्कित: |
परभाग्योपजीवी च षडेते नित्यदु:खिता: ||
अर्थ
[दुसऱ्याचा] द्वेष करणारा; दया करणारा; असमाधानी; सतत शंका काढणारा; तापट; दुसऱ्याच्या नशिबावर जगणारा हे सहा जण नेहमी दु:खी असतात.
Friday, May 4, 2012
६६३. अयं रत्नाकरोऽम्भोधिरित्यसेवि धनाशया |
धनं दूरेऽस्तु वदनमपूरि क्षारवारिभि: ||
अर्थ
हा [सागर म्हणजे] रत्नांची खाण आहे असे [समजून मी] संपत्तीच्या आशेने आलो आणि [अरेरे] संपत्ती तर बाजूलाच राहिली तोंड मात्र [त्याच्या] पाण्यानी खारट झालं! [सागरान्योक्ती - एखाद्या कंजूष श्रीमंताकडे आशेने गेलेला कवि - याचक कसा वैतागतो ते ह्या सुभाषितामध्ये सुंदर रंगवलं आहे.]
अर्थ
हा [सागर म्हणजे] रत्नांची खाण आहे असे [समजून मी] संपत्तीच्या आशेने आलो आणि [अरेरे] संपत्ती तर बाजूलाच राहिली तोंड मात्र [त्याच्या] पाण्यानी खारट झालं! [सागरान्योक्ती - एखाद्या कंजूष श्रीमंताकडे आशेने गेलेला कवि - याचक कसा वैतागतो ते ह्या सुभाषितामध्ये सुंदर रंगवलं आहे.]
Thursday, May 3, 2012
६६२. वर्णेन सौरभेणापि सम्पन्नं कुसुमं यथा |
क्रियया फलितं वाक्यं तथा लोके विराजते ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे [सुंदर] रंग आणि सुवास यांनी युक्त असे फूल शोभून दिसते, त्याप्रमाणेच बोलण्याबरोबर कृती केल्याने ते बोलणं शोभून दिसत. [सगळ्यांना आवडत; क्रिये वीण वाचाळता व्यर्थ आहे.]
अर्थ
ज्याप्रमाणे [सुंदर] रंग आणि सुवास यांनी युक्त असे फूल शोभून दिसते, त्याप्रमाणेच बोलण्याबरोबर कृती केल्याने ते बोलणं शोभून दिसत. [सगळ्यांना आवडत; क्रिये वीण वाचाळता व्यर्थ आहे.]
६६१. दोषभीतेरनारम्भस्तत्कापुरुषलक्षणम् |
कैरजीर्णभयाद्भ्रातर्भोजनं परिहीयते ||
अर्थ
काहीतरी चुकेल या भीतीने [एखाद्या कामाला] सुरवातच करायची नाही हा भित्रेपणा आहे. अरे भाऊ अजीर्ण होईल म्हणून कोण बरं जेवायचच सोडून देतो?
अर्थ
काहीतरी चुकेल या भीतीने [एखाद्या कामाला] सुरवातच करायची नाही हा भित्रेपणा आहे. अरे भाऊ अजीर्ण होईल म्हणून कोण बरं जेवायचच सोडून देतो?
Monday, April 30, 2012
६६०. पतितोऽपि राहुवदने तरणिर्बोधयति पद्मखण्डानि |
भवति विपद्यपि महतामङ्गीकृतवस्तुनिर्वाह: ॥
अर्थ
[ग्रहणकाळी] राहूने ग्रासले असतानाहि सूर्य [रोजच्या प्रमाणे] कमळांना उमलवतोच. आपल्यावर संकटे आली तरी थोर लोक आपली स्वीकृत कार्ये निष्ठेने पूर्ण करीत असतात.
अर्थ
[ग्रहणकाळी] राहूने ग्रासले असतानाहि सूर्य [रोजच्या प्रमाणे] कमळांना उमलवतोच. आपल्यावर संकटे आली तरी थोर लोक आपली स्वीकृत कार्ये निष्ठेने पूर्ण करीत असतात.
६५९. नात्मानमवमन्येत पूर्वाभिरसमृद्धिभि: |
आमृत्यो: श्रममन्विच्छेन्नैनां मन्येत दुर्लभाम् ||
अर्थ
पूर्वायुष्यात गरिबी असली तरी माणसाने कधी स्वतःबद्दल तुच्छता वाटून घेऊ नये. संपत्ती आपल्याला मिळणार नाही अस वाटून न घेता मरे पर्यंत श्रम करीत राहावे. [म्हणजे ती पुढे तरी नक्की मिळेल.]
अर्थ
पूर्वायुष्यात गरिबी असली तरी माणसाने कधी स्वतःबद्दल तुच्छता वाटून घेऊ नये. संपत्ती आपल्याला मिळणार नाही अस वाटून न घेता मरे पर्यंत श्रम करीत राहावे. [म्हणजे ती पुढे तरी नक्की मिळेल.]
६५८. मातुलस्य बलं माता; जामातुर्दुहिता बलम् |
श्वशुरस्य बलं भार्या ;स्वयमेवातिथेर्बलम् ||
अर्थ
मामाचे सारे बळ आपली आई असते. जावयाचे बळ म्हणजे आपली मुलगी असते. सासऱ्याचे बळ म्हणजे आपली बायको असते. अतिथी-पाहुण्याचे बळ आपण स्वतःच असतो. [पाहुणे आले तर आपण जातीनी त्यांची काळजी घ्यायला पाहिजे मामा; जावई; सासरा आले तर त्यांची बडदास्त ते ते राखतात तसंच ही बलस्थाने नसतील तर ही मंडळी निष्प्रभ होतात.]
अर्थ
मामाचे सारे बळ आपली आई असते. जावयाचे बळ म्हणजे आपली मुलगी असते. सासऱ्याचे बळ म्हणजे आपली बायको असते. अतिथी-पाहुण्याचे बळ आपण स्वतःच असतो. [पाहुणे आले तर आपण जातीनी त्यांची काळजी घ्यायला पाहिजे मामा; जावई; सासरा आले तर त्यांची बडदास्त ते ते राखतात तसंच ही बलस्थाने नसतील तर ही मंडळी निष्प्रभ होतात.]
६५७. कृते च रेणुका कृत्या ;त्रेतायां जानकी तथा |
द्वापरे द्रौपदी कृत्या ; कलौ कृत्या गृहे गृहे ||
अर्थ
कृतयुगात जमदग्नीची पत्नी रेणुका ही कृत्या [जिच्यामुळे अनर्थ घडला] ठरली. त्रेता युगात रामपत्नी सीता, द्वापर युगात द्रौपदी ही सुद्धा एकटीच कृत्या होती. पण कलियुगात मात्र घराघरातून कृत्या निर्माण होत आहेत.
अर्थ
कृतयुगात जमदग्नीची पत्नी रेणुका ही कृत्या [जिच्यामुळे अनर्थ घडला] ठरली. त्रेता युगात रामपत्नी सीता, द्वापर युगात द्रौपदी ही सुद्धा एकटीच कृत्या होती. पण कलियुगात मात्र घराघरातून कृत्या निर्माण होत आहेत.
Wednesday, April 25, 2012
६५६. ग्रीष्मवर्ज्येषु कालेषु दिवास्वापात्प्रकुप्यत:|
श्लेष्मपित्ते; दिवास्वापस्तस्मात्तेषु न शस्यते ||
अर्थ
उन्हाळयाखेरीज इतर ऋतूत दिवसा झोपण्याने कफ व पित्त यांची फार [त्रासदायक] वाढ होते. म्हणून त्याकाळात दिवसा झोपणे हिताचे नाही. म्हणून दिवसा झोपू नये.
अर्थ
उन्हाळयाखेरीज इतर ऋतूत दिवसा झोपण्याने कफ व पित्त यांची फार [त्रासदायक] वाढ होते. म्हणून त्याकाळात दिवसा झोपणे हिताचे नाही. म्हणून दिवसा झोपू नये.
६५५. अकर्णमकरोत्शेषं विधिर्ब्रह्माण्डभङ्गधी: |
श्रुत्वा रामकथां रम्यां शिर: कस्य न कम्पते ||
अर्थ
रम्य अशी श्रीरामकथा ऐकून कोणाचे मस्तक [भावना उचंबळून] डोलणार नाही? [शेषाने जर रामकथा ऐकली तर त्याचे मस्तक डोलाल्यामुळे] त्याच्या मस्तकावरचा ब्रह्मांडगोल कोसळून फुटून जाईल या भीतीने ब्रह्मदेवाने शेषाला कर्णहीन बनवले.
अर्थ
रम्य अशी श्रीरामकथा ऐकून कोणाचे मस्तक [भावना उचंबळून] डोलणार नाही? [शेषाने जर रामकथा ऐकली तर त्याचे मस्तक डोलाल्यामुळे] त्याच्या मस्तकावरचा ब्रह्मांडगोल कोसळून फुटून जाईल या भीतीने ब्रह्मदेवाने शेषाला कर्णहीन बनवले.
Monday, April 23, 2012
६५४. गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो; बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बल: |
पिको वसन्तस्य गुणं न वायस; करी च सिंहस्य बलं न मूषक:||
अर्थ
गुणी माणसालाच गुणांची किंमत कळते; गुणहीन माणसाला नाही. बलवान माणूस बळ जाणतो; दुबळ्याला त्याचा अंदाज लागणार नाही. वसन्त ऋतुचे गुण कोकीलालाच कळणार; कावळ्याला नव्हे. सिंहाचे सामर्थ्य उंदराला कळणार नाही; हत्तीलाच कळेल.
अर्थ
गुणी माणसालाच गुणांची किंमत कळते; गुणहीन माणसाला नाही. बलवान माणूस बळ जाणतो; दुबळ्याला त्याचा अंदाज लागणार नाही. वसन्त ऋतुचे गुण कोकीलालाच कळणार; कावळ्याला नव्हे. सिंहाचे सामर्थ्य उंदराला कळणार नाही; हत्तीलाच कळेल.
६५३. एकेन तिष्ठताधस्तादन्येनोपरि तिष्ठता |
दातृयाचकयोर्भेद: कराभ्यामेव सूचित: ||
अर्थ
एक खाली असलेला [हात आणि] आणि दुसरा वर असलेला हात अशा दोन हातांमुळे देणारा आणि घेणारा समजतोच. [देणा-याचा हात वर आणि घेणा-याचा हात खाली असतो. म्हणजे दाता श्रेष्ठ आहे अगदी प्रत्यक्षच दिसत.]
अर्थ
एक खाली असलेला [हात आणि] आणि दुसरा वर असलेला हात अशा दोन हातांमुळे देणारा आणि घेणारा समजतोच. [देणा-याचा हात वर आणि घेणा-याचा हात खाली असतो. म्हणजे दाता श्रेष्ठ आहे अगदी प्रत्यक्षच दिसत.]
Friday, April 20, 2012
६५२. गुणा गुणज्ञेषु गुणी भवन्ति ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषा: |
आस्वाद्यतोया: प्रभवन्ति नद्य: समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेया:||
अर्थ
गुण जाणणारे असतील त्यांच्याजवळ गुण हे गुण ठरतात. तेच निर्गुणी माणसांकडे [गुणी माणसांचे गुण सुद्धा] दोषच ठरतात. नद्या उगम पावतात तेंव्हा त्यांच पाणी चवदार असतं, पण समुद्राला मिळाल्यावर तेच पाणी [पिण्यास] अयोग्य [खारट] होत.
६५१. उपसर्गेऽन्यचक्रे च दुर्भिक्षे च भयावहे |
असाधुजनसंसर्गे य: पलायते स जीवति ||
अर्थ
आपल्या मागे नसती कटकट लागली; परकीयांचे आक्रमण झाले; भयानक दुष्काळ पडला किंवा दुष्ट लोक छळू लागले की जो पळून जातो तोच वाचतो.
Wednesday, April 18, 2012
६५०. एकस्य कर्म संवीक्ष्य करोत्यन्योऽपि गर्हितम् |
गतानुगतिको लोको न लोक: पारमार्थिक: ||
अर्थ
एखाद्याने केलेले काम [ते जरी वाईट असले तरी] दुसरा तसेच निंद्य काम करतो. जग हे परंपरावादी आहे. खरा अर्थ जाणून लोक काही करत नसतात.
अर्थ
एखाद्याने केलेले काम [ते जरी वाईट असले तरी] दुसरा तसेच निंद्य काम करतो. जग हे परंपरावादी आहे. खरा अर्थ जाणून लोक काही करत नसतात.
Tuesday, April 17, 2012
६४९. बुद्धेर्बुद्धिमतां लोके नास्त्यगम्यं हि किञ्चन |
बुद्ध्या यतो हता नन्दाश्चाणक्येनासिपाणय:||
अर्थ
बुद्धिमान लोकांच्या बुद्धीला अवगत न होणारे असे काहीच नसते. नुसत्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर चाणक्याने शस्त्रधारी नंदांचाही नाश केला.
अर्थ
बुद्धिमान लोकांच्या बुद्धीला अवगत न होणारे असे काहीच नसते. नुसत्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर चाणक्याने शस्त्रधारी नंदांचाही नाश केला.
Monday, April 16, 2012
६४८. अहन्यहनि भूतानि गच्छन्तीह यमालयम् |
शेषा: स्थावरमिच्छन्ति किमाश्चर्यमत: परम् ||
अर्थ
दर दिवशी असंख्य प्राणी यमपुरीस जातात असं दिसत असूनही सर्वांची इस्टेट करण्याची [जोराची] इच्छा असते. यापेक्षा मोठे आश्चर्य कोणते?
अर्थ
दर दिवशी असंख्य प्राणी यमपुरीस जातात असं दिसत असूनही सर्वांची इस्टेट करण्याची [जोराची] इच्छा असते. यापेक्षा मोठे आश्चर्य कोणते?
६४७. आदौ देवकीदेवगर्भजननं गोपीगृहे मायापूतनजीवितापहरणं गोवर्धनोद्धारणम् |
कंसच्छेदनकौरवादिहननं कुन्तीतनुजावनमेतद्भागवतं पुराणकथितं श्रीकृष्णलीलामृतम् ||
अर्थ = [भगवान] श्रीकृष्णाच्या लीला रूपी अमृत असे हे भागवत म्हणजे - सुरवातीला देवकीला परमेश्वर असलेल्या श्रीकृष्णाचा जन्म होतो; मग तो [यशोदा या] गोपीच्या घरी वाढतो; तो मायावी [राक्षशीण] पूतानेचा नाश करतो; गोवर्धन पर्वत उचलून [गोकुळवासीयांचे रक्षण] करतो; कंसाला ठार मारतो; कौरवांचा नाश करतो; कुन्तीपुत्र [पांडवांचे] रक्षण करतो.
अर्थ = [भगवान] श्रीकृष्णाच्या लीला रूपी अमृत असे हे भागवत म्हणजे - सुरवातीला देवकीला परमेश्वर असलेल्या श्रीकृष्णाचा जन्म होतो; मग तो [यशोदा या] गोपीच्या घरी वाढतो; तो मायावी [राक्षशीण] पूतानेचा नाश करतो; गोवर्धन पर्वत उचलून [गोकुळवासीयांचे रक्षण] करतो; कंसाला ठार मारतो; कौरवांचा नाश करतो; कुन्तीपुत्र [पांडवांचे] रक्षण करतो.
६४६. आदौ रामतपोवनाभिगमनं हत्वा मृगं काञ्चनं वैदेहीहरणं जटायुमरणं सुग्रीवसम्भाषणम् |
वालीनिर्दलनं समुद्रतरणं लङ्कापुरीदाहनं पाश्चात् रावणकुम्भकर्णहननमेद्धि रामायणम् ||
अर्थ = सुरवातीला श्रीराम दंडकारण्यात जातो; [रावणाने] सीतेला पळवल्यावर सोनेरी हरणाला मारतो; [पुढे] जटायुचा वध होतो; [मग रामाच] सुग्रीवाशी बोलणं [मैत्री] होते; [श्रीराम] वालीचा नाश करतो; [मग हनुमानाचे] सागर उड्डाण; लंका जाळणं; शेवटी रावण आणि कुंभकर्ण यांना ठार करणं हेच रामायणातील [सार] आहे.
अर्थ = सुरवातीला श्रीराम दंडकारण्यात जातो; [रावणाने] सीतेला पळवल्यावर सोनेरी हरणाला मारतो; [पुढे] जटायुचा वध होतो; [मग रामाच] सुग्रीवाशी बोलणं [मैत्री] होते; [श्रीराम] वालीचा नाश करतो; [मग हनुमानाचे] सागर उड्डाण; लंका जाळणं; शेवटी रावण आणि कुंभकर्ण यांना ठार करणं हेच रामायणातील [सार] आहे.
६४५. अजायुद्धमृषिश्राद्धं प्रभाते मेघडम्बरम् |
दम्पत्यो: कलहश्चैव परिणामे न किञ्चन ||
अर्थ
बोकडांची झुंज; ॠषीच श्राद्ध; पहाटेची ढगाळ हवा; नवरा-बायकोचे भांडण या गोष्टी घडल्या तरी पुढे त्यामुळे काहीच फरक पडत नाही.
अर्थ
बोकडांची झुंज; ॠषीच श्राद्ध; पहाटेची ढगाळ हवा; नवरा-बायकोचे भांडण या गोष्टी घडल्या तरी पुढे त्यामुळे काहीच फरक पडत नाही.
Friday, April 13, 2012
६४४. अनुदिनमनुतापेनास्म्यहं राम तप्त:परमकरुण मोहं छिन्धि मायासमेतम् |
इदमतिचपलं मे मानसं दुर्निवारं भवति च बहुखेदं त्वां विना धाव शीघ्रम् ||
अर्थ
हे अतिशय दयाळू अशा रामराया; मी तापत्रयाने प्रत्येक दिवसा पाठोपाठ अधिकाधिक गांजलो आहे. तर मायेसकट माझ्या मोहाचा नाश कर. माझं हट्टी मन अतिशय चंचल आहे तू [माझ्याजवळ] नसल्यामुळे मी अगदी निराश झालो आहे. [तरी] तू वेगानी धावत ये [आणि माझा उद्धार कर.]
Thursday, April 12, 2012
६४३. न हृष्यत्यात्मसंमाने नावमानेन तप्यते |
गाङ्गो ह्रद इवाक्षोभ्यो य: स पण्डित उच्यते ||
अर्थ
सन्मान केला तरीही जो फार हुरळून जात नाही, अपमान झाला तरी चिडत नाही, गंगेतील डोह ज्याप्रमाणे कोणी ज्याला खवळवू शकत नाही, [जो स्थितप्रज्ञ असतो ] त्यालाच पण्डित असे म्हणतात.
अर्थ
सन्मान केला तरीही जो फार हुरळून जात नाही, अपमान झाला तरी चिडत नाही, गंगेतील डोह ज्याप्रमाणे कोणी ज्याला खवळवू शकत नाही, [जो स्थितप्रज्ञ असतो ] त्यालाच पण्डित असे म्हणतात.
Wednesday, April 11, 2012
६४२. यथा समुद्रो भगवान् यथा मेरुर्महागिरि: |
उभौ ख्यातौ रत्ननिधी तथा भारतमुच्यते ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे ऐश्वर्यसंपन्न समुद्र आणि अत्युच्च पर्वत मेरु या दोघानांही रत्नांचा साठा असे म्हणतात. त्याचप्रमाणे महाभारत [उत्कृष्ट कथा; इतिहास; तत्वज्ञानाचा] या रत्नांचा खजिना आहे.
अर्थ
ज्याप्रमाणे ऐश्वर्यसंपन्न समुद्र आणि अत्युच्च पर्वत मेरु या दोघानांही रत्नांचा साठा असे म्हणतात. त्याचप्रमाणे महाभारत [उत्कृष्ट कथा; इतिहास; तत्वज्ञानाचा] या रत्नांचा खजिना आहे.
Tuesday, April 10, 2012
६४१. ॐ नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् |
देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयमुदीरयेत् ||
अर्थ
मनुष्यामध्ये श्रेष्ठ अशा नर आणि नारायण [हे परमेश्वराचे अवतार] आणि [विद्येची] देवता असलेली शारदादेवी यांना वंदन करून जय [महाभारत प्रवचनास] सुरवात करावी.
अर्थ
मनुष्यामध्ये श्रेष्ठ अशा नर आणि नारायण [हे परमेश्वराचे अवतार] आणि [विद्येची] देवता असलेली शारदादेवी यांना वंदन करून जय [महाभारत प्रवचनास] सुरवात करावी.
६४०. अतिकुपिताऽपि सुजना योगेन मृदूभवन्ति न तु नीचा: |
हेम्न: कठिनस्यापि द्रवणोपायोऽस्ति न तृणानाम् ||
अर्थ
सज्जन लोक अतिशय रागावले असले तरीही [तत्त्वज्ञानाच्या] योगाने [मन समाधान करून] मवाळ बनतात. तसं हलकट लोक होत नाहीत. सोन हे कठिण असूनसुद्धा त्याचा द्राव तयार करण्याची रीत उपलब्ध आहे. पण गवत [मुळात मउ असूनसुद्धा] त्याचा रस होत नाही.
अर्थ
सज्जन लोक अतिशय रागावले असले तरीही [तत्त्वज्ञानाच्या] योगाने [मन समाधान करून] मवाळ बनतात. तसं हलकट लोक होत नाहीत. सोन हे कठिण असूनसुद्धा त्याचा द्राव तयार करण्याची रीत उपलब्ध आहे. पण गवत [मुळात मउ असूनसुद्धा] त्याचा रस होत नाही.
६३९. सुहृदि निरन्तरचित्ते गुणवति भृत्ये प्रियासु नारीषु |
स्वामिनि शक्तिसमेते निवेद्य दु:खं जन: सुखी भवति ||
अर्थ
आपल्या मनातलं दु:ख अगदी जवळचा मित्र; गुणी नोकर; प्रिय [आई; पत्नी; बहिण अशा] स्त्रियांजवळ किंवा सामर्थ्यवान मालकाला सांगून माणूस सुखी होतो.
अर्थ
आपल्या मनातलं दु:ख अगदी जवळचा मित्र; गुणी नोकर; प्रिय [आई; पत्नी; बहिण अशा] स्त्रियांजवळ किंवा सामर्थ्यवान मालकाला सांगून माणूस सुखी होतो.
Wednesday, April 4, 2012
६३८. कल्याणानां निधानं कलिमलमथनं पावनं पावनानां
पाथेयं यन्मुमुक्षो: सपदि परपदप्राप्तये प्रस्थितस्य |
विश्रामस्थानमेकं कविवरवचसां जीवनं सज्जनानां
बीजं धर्मद्रुमस्य प्रभवतु भवतां भूतये रामनाम ||
अर्थ
सर्व हितकारक गोष्टींचा [जणू] खजिना असं; कलियुगाच्या सर्व दोषांचा नाश करणारं; [सर्व] पवित्र गोष्टींमध्येही सर्वात पवित्र; लवकर मोक्ष स्थानी जायला निघालेल्या मुमुक्षुची [जणू] शिदोरी; श्रेष्ठ अशा कवींच्या सारस्वताचा [जणू] विसावा; धर्म रूपी वृक्षाचं बियाणं [सार] असे रामनाम आपणा सर्वांच्या कल्याणासाठी होवो.
॥श्रीराम जयराम जय जय राम॥
विश्रामस्थानमेकं कविवरवचसां जीवनं सज्जनानां
बीजं धर्मद्रुमस्य प्रभवतु भवतां भूतये रामनाम ||
अर्थ
सर्व हितकारक गोष्टींचा [जणू] खजिना असं; कलियुगाच्या सर्व दोषांचा नाश करणारं; [सर्व] पवित्र गोष्टींमध्येही सर्वात पवित्र; लवकर मोक्ष स्थानी जायला निघालेल्या मुमुक्षुची [जणू] शिदोरी; श्रेष्ठ अशा कवींच्या सारस्वताचा [जणू] विसावा; धर्म रूपी वृक्षाचं बियाणं [सार] असे रामनाम आपणा सर्वांच्या कल्याणासाठी होवो.
॥श्रीराम जयराम जय जय राम॥
६३७. जाड्यं ह्रीमति गण्यते व्रतरुचौ दम्भ: शुचौ कैतवं शूरे निर्घृणता ऋजौ विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि |
तेजस्विन्यवलिप्तता मुखरता वक्तर्यशक्ति: स्थिरे तत् को नाम गुणो भवेत् गुणवतां यो दुर्जनैर्नाङ्कित: ||
अर्थ
सद्गुणी माणसांचा असा कोणता गुण आहे बरे की ज्याला दुष्टांनी नावे ठेवली नाहीत? [कितीही चांगला माणूस असला तरी वाईट लोक कुठल्याही कृत्याला नाव ठेवतातच.] संकोची असल्यास मंद असे म्हणतात; व्रताचरणाला दंभ; [कर्म] शुचितेला लबाडी; पराक्रमाला क्रूरपणा; सरळपणाला मूर्खता; गोड बोलण्याला लाचारी; स्वाभिमानाला गर्व; वक्तृत्वाला [बाष्कळ] बडबड; शान्त स्वभावाला दुर्बलता अशा प्रकारे ते सर्व चांगल्या गुणात दोष पाहतात.
अर्थ
सद्गुणी माणसांचा असा कोणता गुण आहे बरे की ज्याला दुष्टांनी नावे ठेवली नाहीत? [कितीही चांगला माणूस असला तरी वाईट लोक कुठल्याही कृत्याला नाव ठेवतातच.] संकोची असल्यास मंद असे म्हणतात; व्रताचरणाला दंभ; [कर्म] शुचितेला लबाडी; पराक्रमाला क्रूरपणा; सरळपणाला मूर्खता; गोड बोलण्याला लाचारी; स्वाभिमानाला गर्व; वक्तृत्वाला [बाष्कळ] बडबड; शान्त स्वभावाला दुर्बलता अशा प्रकारे ते सर्व चांगल्या गुणात दोष पाहतात.
Monday, April 2, 2012
६३६. यदसत्यं वदेन्मर्त्यो यद्वाऽसेव्यं च सेवते |
यद्गच्छति विदेशं च तत्सर्वमुदरार्थत: ||
अर्थ
माणूस जे खोटं बोलतो; हलक्याची नोकरी करतो; परदेशी जातो ते सगळं पोटासाठी असत.
अर्थ
माणूस जे खोटं बोलतो; हलक्याची नोकरी करतो; परदेशी जातो ते सगळं पोटासाठी असत.
६३५. शुभाशुभाभ्यां मार्गाभ्यां वहन्ती वासनासरित् |
पौरुषेण प्रयत्नेन योजनिया शुभे पथि ||
अर्थ
शुभ आणि अशुभ अशा दोन्ही प्रकारांनी वाहणारी वासना रूपी नदी [आपल्या चांगल्या आणि वाईट इच्छा आपण] खूप प्रयत्नपूर्वक शुभ मार्गानेच वळवल्या पाहिजेत.
अर्थ
शुभ आणि अशुभ अशा दोन्ही प्रकारांनी वाहणारी वासना रूपी नदी [आपल्या चांगल्या आणि वाईट इच्छा आपण] खूप प्रयत्नपूर्वक शुभ मार्गानेच वळवल्या पाहिजेत.
Saturday, March 31, 2012
६३४. किं जन्मना महति; किं पितृपौरुषेण शक्त्यैव याति निजया पुरुष: प्रतिष्ठाम् |
कुम्भो हि कूपमपि शोषयितुं न शक्त: कुम्भोद्भवेन मुनिनाम्बुधिरेव पीत:||
अर्थ
बड्या घराण्यात जन्म होऊन काय उपयोग? वडिलांच्या कर्तृत्वाचा पण उपयोग नसतो. मनुष्य स्वतःच्या बळावरच मोठा होतो. मातीचा घडा तर साधी विहीर सुद्धा रिकामी करू शकणार नाही. पण कुम्भातून जन्मलेल्या [अगस्ती] ऋषींनी मात्र महासागरच पिऊन टाकला.
अर्थ
बड्या घराण्यात जन्म होऊन काय उपयोग? वडिलांच्या कर्तृत्वाचा पण उपयोग नसतो. मनुष्य स्वतःच्या बळावरच मोठा होतो. मातीचा घडा तर साधी विहीर सुद्धा रिकामी करू शकणार नाही. पण कुम्भातून जन्मलेल्या [अगस्ती] ऋषींनी मात्र महासागरच पिऊन टाकला.
Thursday, March 29, 2012
६३३. ग्रासोद्गलितसिक्थेन का हानि: करिणो भवेत् |
पिपीलिका तु तेनैव सकुटुम्बोपजीवति ||
अर्थ
हत्तीच्या घासातला एखादा तुकडा गळून पडला तर हत्तीच काय नुकसान होणारे? पण तेवढ्या [लहानशा] तुकड्यानी मुंगीच अख्ख कुटुंब पोसलं जाईल ना !
अर्थ
हत्तीच्या घासातला एखादा तुकडा गळून पडला तर हत्तीच काय नुकसान होणारे? पण तेवढ्या [लहानशा] तुकड्यानी मुंगीच अख्ख कुटुंब पोसलं जाईल ना !
Wednesday, March 28, 2012
६३२. तीर्थे तीर्थे निर्मलं ब्रह्मवृन्दं ;वृन्दे वृन्दे तत्वचिन्तानुवाद: |
वादे वादे जायते तत्वबोधो ;बोधे बोधे भासते चन्द्रचूड: ||
अर्थ
प्रत्येक तीर्थक्षेत्री सदाचारसंपन्न; विशुद्ध ब्राह्मण असतील; त्या ब्राह्मणात तत्वज्ञानाची चर्चा चालत असेल; त्या प्रत्येक चर्चेतून तत्वाचा बोध होत असेल तर प्रत्येक बोधात श्री शंकराचा साक्षात्कार होणारच.
अर्थ
प्रत्येक तीर्थक्षेत्री सदाचारसंपन्न; विशुद्ध ब्राह्मण असतील; त्या ब्राह्मणात तत्वज्ञानाची चर्चा चालत असेल; त्या प्रत्येक चर्चेतून तत्वाचा बोध होत असेल तर प्रत्येक बोधात श्री शंकराचा साक्षात्कार होणारच.
Tuesday, March 27, 2012
६३१. दौर्मन्त्र्यात् नृपतिर्विनश्यति; यति: सङ्गात्सुतो लालनाद्विप्रोऽनध्ययनात्कुलं कुतनयाच्छीलं खलोपासनात् |
-हीर्मद्यादनवेक्षणादपि कृषि:; स्नेह: प्रवासाश्रयान्मैत्री चाप्रणयात्समृद्धिरनयात्त्यागप्रमादाद्धनम् ||
अर्थ
मंत्र्याच्या बदसल्ल्यामुळे राजाचा; लोकसहवासामुळे संन्याशाचा; लाडाने मुलाचा; शिक्षण [अभ्यास] नसेल तर ब्राह्मणाचा [विद्वानाचा] ; कुपुत्रामुळे कुळाचा; दुष्टांच्या सहवासाने चारित्र्याचा; मद्यपानामुळे लोकलज्जेचा; दुर्लक्ष झाल्यामुळे शेतीचा; सतत फिरत राहिल्यामुळे प्रेमाचा; स्नेह नसल्यामुळे मैत्रीचा दुर्वर्तनाने; मस्तीने अमर्याद त्यागाने व नको त्या चुका केल्याने संपत्तीचा नाश होतो.
अर्थ
मंत्र्याच्या बदसल्ल्यामुळे राजाचा; लोकसहवासामुळे संन्याशाचा; लाडाने मुलाचा; शिक्षण [अभ्यास] नसेल तर ब्राह्मणाचा [विद्वानाचा] ; कुपुत्रामुळे कुळाचा; दुष्टांच्या सहवासाने चारित्र्याचा; मद्यपानामुळे लोकलज्जेचा; दुर्लक्ष झाल्यामुळे शेतीचा; सतत फिरत राहिल्यामुळे प्रेमाचा; स्नेह नसल्यामुळे मैत्रीचा दुर्वर्तनाने; मस्तीने अमर्याद त्यागाने व नको त्या चुका केल्याने संपत्तीचा नाश होतो.
Monday, March 26, 2012
६३०.अविदित्वात्मन: शक्तिं परस्य च समुत्सुक: |
गच्छन्नभिमुखो नाशं याति दीपे पतङ्गवत् ||
अर्थ
आपली शक्ति आणि शत्रूची शक्ति यांचा [तौलनिक] विचार न करता; जो तडक शत्रूला सामोरा जातो तो दिव्यावर झडप घालणाऱ्या पतंगाप्रमाणे नष्ट होतो.
अर्थ
आपली शक्ति आणि शत्रूची शक्ति यांचा [तौलनिक] विचार न करता; जो तडक शत्रूला सामोरा जातो तो दिव्यावर झडप घालणाऱ्या पतंगाप्रमाणे नष्ट होतो.
६२९. पुंसामसमर्थानामुपद्रवायात्मनो भवेत्कोप: |
पिठरं क्वथदतिमात्रं निजपार्श्वानेव दहतितराम् ||
अर्थ
दुबळ्यांचा संताप त्यांनाच तापदायक होतो. चुलीवरची कढई [खालच्या आगीमुळे] अतिशय तापली तरी तिचा स्वतःचाच पृष्ठभाग अधिकाधिक जाळून घेते. [आगीवर त्याचा काहीच परिणाम न होता तिला स्वतःलाच तेवढा त्रास होतो.]
अर्थ
दुबळ्यांचा संताप त्यांनाच तापदायक होतो. चुलीवरची कढई [खालच्या आगीमुळे] अतिशय तापली तरी तिचा स्वतःचाच पृष्ठभाग अधिकाधिक जाळून घेते. [आगीवर त्याचा काहीच परिणाम न होता तिला स्वतःलाच तेवढा त्रास होतो.]
६२८. प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्वमेति बहुसाधनता |
अवलम्बनाय दिनभर्तुरभून्न पतिष्यत: करसहस्रमपि ||
अर्थ
पुष्कळ मदत हाताशी असली तरी दैव उलटले तर ती सगळी वाया जाते. सूर्य एकदा अस्ताला निघाला की त्याला त्याचे किरण हजारो असले तरी वर यायला उपयोगी पडत नाहीत.
अर्थ
पुष्कळ मदत हाताशी असली तरी दैव उलटले तर ती सगळी वाया जाते. सूर्य एकदा अस्ताला निघाला की त्याला त्याचे किरण हजारो असले तरी वर यायला उपयोगी पडत नाहीत.
६२७. सकृज्जल्पन्ति राजान: सकृज्जल्पन्ति पण्डिता: |
सकृत्कन्या: प्रदीयन्ते त्रीण्येतानि सकृत्सकृत् ||
अर्थ
राजे लोक [आज्ञा] एकदाच देतात. [पुन्हापुन्हा देत नाहीत] विद्वान् एकदाच बोलतात. [पाल्हाळ लावत नाहीत] कन्यादान एकदाच करायचे असते. या तिन्ही गोष्टी एकेकदाच होतात.
अर्थ
राजे लोक [आज्ञा] एकदाच देतात. [पुन्हापुन्हा देत नाहीत] विद्वान् एकदाच बोलतात. [पाल्हाळ लावत नाहीत] कन्यादान एकदाच करायचे असते. या तिन्ही गोष्टी एकेकदाच होतात.
६२६. देवतासु गुरौ गोषु राजसु ब्राह्मणेषु च |
नियन्तव्य: सदा कोपो बालवृद्धातुरेषु च ||
अर्थ
देवदेवता; गुरु-वडिलधारी मंडळी; गाई; राजा; ज्ञानी माणसे; लहान मुले; म्हातारी माणसे यांच्यावरचा राग नेहमी आवरता घ्यावा फार संतापू नये. [त्याचे भलतेच अनर्थ होऊ शकतात.]
अर्थ
देवदेवता; गुरु-वडिलधारी मंडळी; गाई; राजा; ज्ञानी माणसे; लहान मुले; म्हातारी माणसे यांच्यावरचा राग नेहमी आवरता घ्यावा फार संतापू नये. [त्याचे भलतेच अनर्थ होऊ शकतात.]
६२५. सम्पोष्यं सदपत्यवत्परकराद्रक्ष्यं च सुक्षेत्रवत्; संशोध्यं व्रणिनोऽङ्गवत्प्रतिदिनं प्रेक्ष्यं च सन्मित्रवत् |
बध्यं बन्धवदश्लथं नहि न विस्मर्यं हरेर्नामवन्नैवं सीदति पुस्तकं किल कदाप्येतद्गुरूणां वच:||
अर्थ
मुलाचे जसे चांगल्यारीतीने पोषण करतो त्याप्रमाणे पोषण करावे; चांगल्या शेतीचे ज्याप्रमाणे दुसर्यापासून संरक्षण करतो तसे रक्षण करावे; जखमी माणसाच्या अवयवान्प्रमाणे दररोज निगा राखावी; [पाने फाटत असल्यास चिकटवावी] मित्राप्रमाणे [प्रेमाने] हाताळावे; बद्धाप्रमाणे पक्के बांधावे; ढिले राहू देऊ नये. हरिनामाचे जसे विस्मरण होऊ देऊ नये तसे कुठे विसरून येऊ नये; म्हणजे खरोखर पुस्तक कधीही जीर्ण होत नाही असे मोठी माणसे सांगतात.
अर्थ
मुलाचे जसे चांगल्यारीतीने पोषण करतो त्याप्रमाणे पोषण करावे; चांगल्या शेतीचे ज्याप्रमाणे दुसर्यापासून संरक्षण करतो तसे रक्षण करावे; जखमी माणसाच्या अवयवान्प्रमाणे दररोज निगा राखावी; [पाने फाटत असल्यास चिकटवावी] मित्राप्रमाणे [प्रेमाने] हाताळावे; बद्धाप्रमाणे पक्के बांधावे; ढिले राहू देऊ नये. हरिनामाचे जसे विस्मरण होऊ देऊ नये तसे कुठे विसरून येऊ नये; म्हणजे खरोखर पुस्तक कधीही जीर्ण होत नाही असे मोठी माणसे सांगतात.
Tuesday, March 20, 2012
६२४. अजीर्णे भेषजं वारि ; जीर्णे वारि बलप्रदम् |
अमृतं भोजनार्धे तु भुक्तस्योपरि तद्विषम् ||
अर्थ
अपचन झाले असता पाणी हेच औषध असते. अन्नपचन झाल्यावर प्यायलेले पाणी हे ताकद देते. जेवण निम्म झाल्यावर पाणी पिणे अमृताप्रमाणे असते. मात्र जेवण झाल्यावर लगेच पाणी पिणे विषाप्रमाणे आहे.
अर्थ
अपचन झाले असता पाणी हेच औषध असते. अन्नपचन झाल्यावर प्यायलेले पाणी हे ताकद देते. जेवण निम्म झाल्यावर पाणी पिणे अमृताप्रमाणे असते. मात्र जेवण झाल्यावर लगेच पाणी पिणे विषाप्रमाणे आहे.
६२३. अत्यम्बुपानान्न विपच्यतेऽन्नमनम्बुपानाच्च स एव दोष: |
तस्मान्नरो वह्निविवर्धनार्थं मुहुर्मुहुर्वारि पिबेदभूरि ||
अर्थ
[जेवणानंतर] फार पाणी पिण्याने अन्नाचे अपचन होते. मुळीच पाणी न पिण्यानेही तोच दोष होतो. म्हणून अन्न पचवण्यासाठी [जठरातील] अग्नि प्रदीप्त होण्यासाठी अनेक वेळा थोडे थोडे पाणी प्यावे.
अर्थ
[जेवणानंतर] फार पाणी पिण्याने अन्नाचे अपचन होते. मुळीच पाणी न पिण्यानेही तोच दोष होतो. म्हणून अन्न पचवण्यासाठी [जठरातील] अग्नि प्रदीप्त होण्यासाठी अनेक वेळा थोडे थोडे पाणी प्यावे.
Monday, March 19, 2012
६२२. निमित्तमुद्दिश्य हि य: प्रकुप्यति ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति |
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै कथं जनस्तं परितोषयिष्यति ||
अर्थ
एखादे कारण घडल्यावर जर माणूस संतापला तर त्याचे निरसन झाल्यावर तो निश्चितपणे प्रसन्न होतो. [त्याला नातेवाईक; नोकर संतुष्ट ठेवू शकतात ] पण विनाकारण; क्षुल्लक कारणावरून चिडणा-या [मालकाला] माणूस कसं बर संतुष्ट ठेवणार ?
अर्थ
एखादे कारण घडल्यावर जर माणूस संतापला तर त्याचे निरसन झाल्यावर तो निश्चितपणे प्रसन्न होतो. [त्याला नातेवाईक; नोकर संतुष्ट ठेवू शकतात ] पण विनाकारण; क्षुल्लक कारणावरून चिडणा-या [मालकाला] माणूस कसं बर संतुष्ट ठेवणार ?
Saturday, March 17, 2012
६२१. व्याघ्रे च महदालस्यं; सर्पे चैव महद्भयम् |
पिशुने चैव दारिद्र्यं तेन तिष्ठन्ति जन्तवः ||
अर्थ
वाघ हा अत्यंत आळशी असतो; सापालाही सारखी [माणसाची] भीती वाटत असते; तसेच दुष्ट लोक दरिद्री असतात; त्यामुळे [पृथ्वीवरील बरेच] जीव जगू शकतात.
अर्थ
वाघ हा अत्यंत आळशी असतो; सापालाही सारखी [माणसाची] भीती वाटत असते; तसेच दुष्ट लोक दरिद्री असतात; त्यामुळे [पृथ्वीवरील बरेच] जीव जगू शकतात.
Friday, March 16, 2012
६२०. धर्मार्थं यस्य वित्तेहा वरं तस्य दरिद्रता |
प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम् ||
अर्थ
[दुसऱ्याच्या पैशाने धर्मकार्य करून पुण्य न लागता पापच लागेल म्हणून] धर्मकार्य करण्यासाठी जो धन मागतो [अजून जास्त] गरिबी आलेली बरी. आधी अंगाला चिखल फासून नंतर तो धुण्यापेक्षा मुळातच चिखल न लावलेला बरा. [दुसऱ्याकडून पैसे मागून धर्म करू नये.]
अर्थ
[दुसऱ्याच्या पैशाने धर्मकार्य करून पुण्य न लागता पापच लागेल म्हणून] धर्मकार्य करण्यासाठी जो धन मागतो [अजून जास्त] गरिबी आलेली बरी. आधी अंगाला चिखल फासून नंतर तो धुण्यापेक्षा मुळातच चिखल न लावलेला बरा. [दुसऱ्याकडून पैसे मागून धर्म करू नये.]
६१९. सदा वक्र: सदा क्रूर: सदा पूजामपेक्षते |
कन्याराशिस्थितो नित्यं जामाता दशमो ग्रह: ||
अर्थ
[शनी पण परवडला पण जावई नावाचा दहावा ग्रह नको कारण] हा नित्य वक्रीच असतो. नेहमी क्रूर [कुरकुरणारा] त्याला [सासूसासर्‍यांकडून] पूजा [ग्रहाच्या बाबतीत अभिषेक व.] हवी असते हा नित्य आपल्या 'कन्या ' राशीतच राहतो असा जामात हा दहावा ग्रहच आहे.
अर्थ
[शनी पण परवडला पण जावई नावाचा दहावा ग्रह नको कारण] हा नित्य वक्रीच असतो. नेहमी क्रूर [कुरकुरणारा] त्याला [सासूसासर्‍यांकडून] पूजा [ग्रहाच्या बाबतीत अभिषेक व.] हवी असते हा नित्य आपल्या 'कन्या ' राशीतच राहतो असा जामात हा दहावा ग्रहच आहे.
Wednesday, March 14, 2012
६१८. विगतघननिशीथे प्रातरुत्थाय नित्यं पिबति खलु नरो यो घ्राणरन्ध्रेण वारि |
स भवति मतिपूर्णश्चक्षुषा तार्क्ष्यतुल्यो वलिपलितविहीन: सर्वरोगैर्विमुक्त: ||
अर्थ
मध्यरात्र उलटून गेल्यावर - भल्या पहाटे - उठून जो मनुष्य नाकाने पाणी पितो; तो बुद्धिमान; गरुडासारख्या दृष्टीचा होतो. त्याच्या अंगावर सुरकुत्या डोक्याला टक्कल पडणे वगैरे न होता तो सर्व रोगातून मुक्त होतो.
अर्थ
मध्यरात्र उलटून गेल्यावर - भल्या पहाटे - उठून जो मनुष्य नाकाने पाणी पितो; तो बुद्धिमान; गरुडासारख्या दृष्टीचा होतो. त्याच्या अंगावर सुरकुत्या डोक्याला टक्कल पडणे वगैरे न होता तो सर्व रोगातून मुक्त होतो.
६१७. असहाय: समर्थोऽपि तेजस्वी किं करिष्यति |
निर्वाते ज्वलितो वह्नि: स्वयमेवोपशाम्यति ||
अर्थ
एखादा तेजस्वी माणूस बलवान असूनही जर त्याला कोणी मदतनीस नसेल तर तो काय करू शकेल? निर्वात प्रदेशात आग जरी भडकली तरी ती आपोआपच शान्त होते. [जरी सामर्थ्य खूप असलं तरी मदतनीस पाहिजेत.]
अर्थ
एखादा तेजस्वी माणूस बलवान असूनही जर त्याला कोणी मदतनीस नसेल तर तो काय करू शकेल? निर्वात प्रदेशात आग जरी भडकली तरी ती आपोआपच शान्त होते. [जरी सामर्थ्य खूप असलं तरी मदतनीस पाहिजेत.]
Tuesday, March 13, 2012
६१६. नरपतिहितकर्ता द्वेष्यतां याति लोके जनपदहितकर्ता त्यज्यते पार्थिवेन |
इति महति विरोधे विद्यमाने समाने नृपतिजनपदानां दुर्लभः कार्यकर्ता ||
अर्थ
राजाच कल्याण करणाऱ्या [व्यक्तीचा] प्रजा द्वेष करते. प्रजेच कल्याण करू इच्छिणाऱ्या [समाजसेवकाला] राजा हाकलतो. असा मोठाच विरोध [अडथळा] असल्यामुळे राजा आणि प्रजा या दोघांच [हित] करणारा कार्यकर्ता मिळणे कठीण असते.
अर्थ
राजाच कल्याण करणाऱ्या [व्यक्तीचा] प्रजा द्वेष करते. प्रजेच कल्याण करू इच्छिणाऱ्या [समाजसेवकाला] राजा हाकलतो. असा मोठाच विरोध [अडथळा] असल्यामुळे राजा आणि प्रजा या दोघांच [हित] करणारा कार्यकर्ता मिळणे कठीण असते.
Sunday, March 11, 2012
६१५. वदने विनिवेशिता भुजङ्गी पिशुनानां रसनामिषेण धात्रा |
अनया कथमन्यथावलीढा न हि जानन्ति जना मनागमन्त्रा: ||
अर्थ
ब्रह्मदेवाने जिभेच्या रूपात सर्पिणच दुष्टांच्या मुखात बसवलेली आहे. तसं जर नसतं तर ती डसली [दुष्टांच्या जिभेने चुगल्या केल्या की] मंत्राचा [सर्पाच्या बाबतीत उता-याचा मन्त्र; दुष्टांच्या बाबतीत सदुपदेश] वापर नसेल तर लोकांना कणभर सुद्धा [तो दुष्टपणा] कसा बरे कळत नाही?
अर्थ
ब्रह्मदेवाने जिभेच्या रूपात सर्पिणच दुष्टांच्या मुखात बसवलेली आहे. तसं जर नसतं तर ती डसली [दुष्टांच्या जिभेने चुगल्या केल्या की] मंत्राचा [सर्पाच्या बाबतीत उता-याचा मन्त्र; दुष्टांच्या बाबतीत सदुपदेश] वापर नसेल तर लोकांना कणभर सुद्धा [तो दुष्टपणा] कसा बरे कळत नाही?
६१४. आपाण्डुरा; शिरसिजास्त्रिवली कपोले दन्तावली विगलिता न च मे विषाद: |
एणीदृशो युवतय: पथि मां विलोक्य तातेति भाषणपरा: खलु वज्रपात:||
अर्थ
डोक्यावरचे केस पांढरे झालेत; गालांवर सुरकुत्या पडल्यात; सगळे दात पडलेत; त्याची मला खंत नाही. पण जेंव्हा का रस्त्यात सुंदर तरुणी मला पाहून 'बाबा' अशी हाक मारतात तेंव्हा फारच जबरदस्त धक्का बसतो. [खूप वाईट वाटतं] ...:)
अर्थ
डोक्यावरचे केस पांढरे झालेत; गालांवर सुरकुत्या पडल्यात; सगळे दात पडलेत; त्याची मला खंत नाही. पण जेंव्हा का रस्त्यात सुंदर तरुणी मला पाहून 'बाबा' अशी हाक मारतात तेंव्हा फारच जबरदस्त धक्का बसतो. [खूप वाईट वाटतं] ...:)
६१३. दाता क्षमी गुणग्राही स्वामी दु:खेन लभ्यते |
शुचिर्दक्षोऽनुरक्तश्च जाने भृत्योऽपि दुर्लभः ||
अर्थ
[मला] असे वाटते की; [चुका] माफ करणारा; उदार; गुणांची पारख असणारा मालक कष्टानी [फार काळजीपूर्वक शोधण्याच दु;ख सहन केल्यावर मिळतो.] आणि [स्वतःच्या फायद्याचा हिशोब न करता] शुद्ध; [कामास] तत्पर आणि [मालकावर] जीव असणारा नोकरसुद्धा [मिळणे] दुर्लभ आहे.
अर्थ
[मला] असे वाटते की; [चुका] माफ करणारा; उदार; गुणांची पारख असणारा मालक कष्टानी [फार काळजीपूर्वक शोधण्याच दु;ख सहन केल्यावर मिळतो.] आणि [स्वतःच्या फायद्याचा हिशोब न करता] शुद्ध; [कामास] तत्पर आणि [मालकावर] जीव असणारा नोकरसुद्धा [मिळणे] दुर्लभ आहे.
Thursday, March 8, 2012
६१२. वितरति यावद्दाता तावत्सकलोऽपि कलभाषी |
विरते पयसि घनेभ्य; शाम्यन्ति शिखण्डिनां ध्वनय: ||
अर्थ
जोपर्यंत दाता देत राहतो तोपर्यंत सर्वजण त्याच्याबद्दल गोड गोड बोलतात. [मिळायचं बंद झाल्यावर मग ते कौतूक होणार नाही.] ढगांमधलं पाणी संपल्यावर मोरांचा केकारव शान्त होतो .
अर्थ
जोपर्यंत दाता देत राहतो तोपर्यंत सर्वजण त्याच्याबद्दल गोड गोड बोलतात. [मिळायचं बंद झाल्यावर मग ते कौतूक होणार नाही.] ढगांमधलं पाणी संपल्यावर मोरांचा केकारव शान्त होतो .
Wednesday, March 7, 2012
६११. अद्भिः गात्राणि शुध्यन्ति मन: सत्येन शुध्यति |
विद्यातपोभ्यां भूतात्मा बुद्धिर्ज्ञानेन शुध्यति ||
अर्थ
शरीर पाण्याने शुद्ध [स्वच्छ] होते, खरे [बोलण्याने] मन शुद्ध होते, [अध्यात्मिक] ज्ञान आणि तपश्चर्या यांनी [जीवाच्या अन्त:करणातील मळ नाहीसा होऊन] आत्मा शुद्ध होतो, ज्ञानाने बुद्धी शुद्ध होते.
अर्थ
शरीर पाण्याने शुद्ध [स्वच्छ] होते, खरे [बोलण्याने] मन शुद्ध होते, [अध्यात्मिक] ज्ञान आणि तपश्चर्या यांनी [जीवाच्या अन्त:करणातील मळ नाहीसा होऊन] आत्मा शुद्ध होतो, ज्ञानाने बुद्धी शुद्ध होते.
६१०. अरावप्युचितं कार्यमातिथ्यं गृहमागते |
छेत्तुमप्यागते छायां नोपसंहरते द्रुम: ||
अर्थ
आपल्या घरी जरी शत्रु तरी त्याचा पाहुणचार करावा. झाड तोडणाऱ्याला सुद्धा झाड सावली धरतं. [तो शत्रु असूनही त्याला उन्हात ठेवत नाही.]
अर्थ
आपल्या घरी जरी शत्रु तरी त्याचा पाहुणचार करावा. झाड तोडणाऱ्याला सुद्धा झाड सावली धरतं. [तो शत्रु असूनही त्याला उन्हात ठेवत नाही.]
Tuesday, March 6, 2012
६०९. यदि न स्यान्नरपति: सम्यङ्नेता तत: प्रजा: |
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव ||
अर्थ
जर राजामध्ये चांगले नेतृत्वाचे गुण नसतील तर नावाडी नसलेली होडी ज्याप्रमाणे समुद्रात बुडून जाते त्याप्रमाणेच प्रजेची वाताहात होईल.
अर्थ
जर राजामध्ये चांगले नेतृत्वाचे गुण नसतील तर नावाडी नसलेली होडी ज्याप्रमाणे समुद्रात बुडून जाते त्याप्रमाणेच प्रजेची वाताहात होईल.
६०८. उपनिषद: परिपीता गीतापि च हन्त मतिपथं नीता |
तदपि न हा विधुवदना मानससदनात्बहिर्याति ||
अर्थ
[आम्ही] उपनिषदांचा [तत्वज्ञानाचा] सखोल अभ्यास केला; गीता सुद्धा बुद्धीत ठसवली, पण अरेरे ! तरीसुद्धा आमच्या अन्त:करणातून चन्द्रमुखी [सुंदरी; तिचा विचार ] निघून जात नाही.
अर्थ
[आम्ही] उपनिषदांचा [तत्वज्ञानाचा] सखोल अभ्यास केला; गीता सुद्धा बुद्धीत ठसवली, पण अरेरे ! तरीसुद्धा आमच्या अन्त:करणातून चन्द्रमुखी [सुंदरी; तिचा विचार ] निघून जात नाही.
६०७. ईक्षणं द्विगुणं भुयात्भाषणस्येति वेधसा |
अक्षिणी द्वे मनुष्याणां जिह्वा चैकेव निर्मिता ||
अर्थ
बोलण्याच्या दुप्पट निरीक्षण केले पाहिजे, म्हणून ब्रह्मदेवाने माणसांसाठी दोन डोळे आणि एकच जीभ बनवली आहे.
अर्थ
बोलण्याच्या दुप्पट निरीक्षण केले पाहिजे, म्हणून ब्रह्मदेवाने माणसांसाठी दोन डोळे आणि एकच जीभ बनवली आहे.
६०६. न स्थातव्यं न गन्तव्यं क्षणमप्यधमै: सह |
पयोऽपि शौण्डिकीहस्ते वारुणीत्यभीधीयते ||
अर्थ
नीच माणसांबरोबर क्षणभर सुद्धा थांबू नये [कारण की] कलालीणीच्या [दारूचा गुत्ता चालवणाऱ्या बाईच्या] हातात दूध असलं तरी [ती] दारु आहे असच म्हटलं जातं.
अर्थ
नीच माणसांबरोबर क्षणभर सुद्धा थांबू नये [कारण की] कलालीणीच्या [दारूचा गुत्ता चालवणाऱ्या बाईच्या] हातात दूध असलं तरी [ती] दारु आहे असच म्हटलं जातं.
६०५. जयन्ति ते सुकृतिनो रससिद्धा: कवीश्वरा: |
नास्ति येषां यशकाये जरामरणजं भयम् ||
अर्थ
ज्यांच्या कीर्ति रूपी शरीराला म्हातारपण किंवा मरण यांची भीती नाही अशा; रसपरिपोष करण्यात कुशल असलेल्या; ज्यांच्या रचना अतिशय सुंदर आहेत अशा श्रेष्ठ कवींचा जय होतो.
अर्थ
ज्यांच्या कीर्ति रूपी शरीराला म्हातारपण किंवा मरण यांची भीती नाही अशा; रसपरिपोष करण्यात कुशल असलेल्या; ज्यांच्या रचना अतिशय सुंदर आहेत अशा श्रेष्ठ कवींचा जय होतो.
Tuesday, February 28, 2012
६०४. योऽत्ति यस्य यदा मांसमुभयो: पश्यतान्तरम् |
एकस्य क्षणिका प्रीतिरन्य: प्राणैर्वियुज्यते ||
अर्थ
जेंव्हा एक [प्राणी] दुसऱ्याचे मांस खातो तेंव्हा [त्या गोष्टीच्या परिणामातील] फरक पहा [त्यामुळे खाणाऱ्याला] क्षणभर आनंद होतो पण दुसऱ्याचा मात्र जीवच जातो.
अर्थ
जेंव्हा एक [प्राणी] दुसऱ्याचे मांस खातो तेंव्हा [त्या गोष्टीच्या परिणामातील] फरक पहा [त्यामुळे खाणाऱ्याला] क्षणभर आनंद होतो पण दुसऱ्याचा मात्र जीवच जातो.
६०३. इक्षोरग्रात्क्रमश: पर्वणि पर्वणि यथा रसविशेष: |
तद्वत्सज्जनमैत्री विपरीतानां तु विपरीता ||
अर्थ
उसाच्या वरच्या टोकापासून जसं जसं पुढचं पेर अधिकाधिक [मधुर] रसाळ असं असत त्याचप्रमाणे सज्जनांशी केलेली मैत्री [अधिकाधिक मधुर बनत जाते] आणि दुर्जानाशी केलेली मैत्रीच मात्र उलटं असतं.
अर्थ
उसाच्या वरच्या टोकापासून जसं जसं पुढचं पेर अधिकाधिक [मधुर] रसाळ असं असत त्याचप्रमाणे सज्जनांशी केलेली मैत्री [अधिकाधिक मधुर बनत जाते] आणि दुर्जानाशी केलेली मैत्रीच मात्र उलटं असतं.
६०२. वरं वनं वरं भैक्ष्यं वरं भारोपजीवनम् |
पुंसां विवेकहीनानां सेवया न धनार्जनम् ||
अर्थ
अविचारी मालकांची सेवा [नोकरी] करून पैसे मिळवण्यापेक्षा अरण्यात [राहिलेलं] परवडलं; भीक मागणं बर किंवा [कुणावर तरी] भार होऊन राहण बरं.
अर्थ
अविचारी मालकांची सेवा [नोकरी] करून पैसे मिळवण्यापेक्षा अरण्यात [राहिलेलं] परवडलं; भीक मागणं बर किंवा [कुणावर तरी] भार होऊन राहण बरं.
६०१. आगच्छदुत्सवो भाति यथैव न तथा गत: |
हिमांशोरुदय: सायं चकास्ति न तथोषसि ||
अर्थ
[पुढे] येणाऱ्या सणाचं [आपल्याला जितक कौतूक] वाटत तितकं होऊन गेलेल्या सणाच वाटत नाही. संध्याकाळी चंद्रोदयाच्या वेळी तो जसा तेजस्वी दिसतो तसा पहाटे [अस्ताच्या वेळी] दिसत नाही.
अर्थ
[पुढे] येणाऱ्या सणाचं [आपल्याला जितक कौतूक] वाटत तितकं होऊन गेलेल्या सणाच वाटत नाही. संध्याकाळी चंद्रोदयाच्या वेळी तो जसा तेजस्वी दिसतो तसा पहाटे [अस्ताच्या वेळी] दिसत नाही.
Friday, February 24, 2012
६००. मांसं मृगाणां दशनौ गजानां मृगद्विषां चर्म फलं द्रुमाणाम् |
स्त्रीणां सूरूपं च नृणां हिरण्यमेते गुणा: वैरकरा भवन्ति ||
अर्थ
प्राण्यांच मांस; हत्तींचे दात; वाघ सिंह वगैरे प्राण्यांच कातडं; झाडांची फळं; स्त्रियांचे सौंदर्य आणि सगळ्या लोकांच सोनं [संपत्ती] ह्या त्यांच्या गुणांमुळेच [या गोष्टी लुबाडणारे त्यांच्याशी] वैर करतात.
अर्थ
प्राण्यांच मांस; हत्तींचे दात; वाघ सिंह वगैरे प्राण्यांच कातडं; झाडांची फळं; स्त्रियांचे सौंदर्य आणि सगळ्या लोकांच सोनं [संपत्ती] ह्या त्यांच्या गुणांमुळेच [या गोष्टी लुबाडणारे त्यांच्याशी] वैर करतात.
Wednesday, February 22, 2012
५९९. पिनाकफणीबालेन्दुभस्ममन्दाकिनीयुता |
पवर्गरचितामूर्तिरपवर्गप्रदायिनी ||
अर्थ
पिनाक [त्रिशूळ] फणी [सर्प] बालेंदु [चंद्राची कोर] भस्म आणि मंदाकिनी [गङ्गा] या पवर्गातील गोष्टी ज्या [मूर्तीत आहेत अशी] भगवान शंकराची मूर्ति [मात्र] अपवार्गाचा [स्वर्गाचा] लाभ करून देते.
अर्थ
पिनाक [त्रिशूळ] फणी [सर्प] बालेंदु [चंद्राची कोर] भस्म आणि मंदाकिनी [गङ्गा] या पवर्गातील गोष्टी ज्या [मूर्तीत आहेत अशी] भगवान शंकराची मूर्ति [मात्र] अपवार्गाचा [स्वर्गाचा] लाभ करून देते.
Tuesday, February 21, 2012
५९८. प्रतिपच्चन्द्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववन्दिता |
शाहसूनो: शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते ||
अर्थ
[शुक्लपक्षातील] प्रतिपदेच्या चन्द्रकोरी प्रमाणे विकास पावण्याचा स्वभाव असणारी; सर्व जगाला आदरणीय वाटणारी; शहाजीराजांच्या पुत्राची; शिवाजी महाराजांची मुद्रा [नाणी; चलन जनतेच्या] कल्याणासाठी शोभून दिसते.
अर्थ
[शुक्लपक्षातील] प्रतिपदेच्या चन्द्रकोरी प्रमाणे विकास पावण्याचा स्वभाव असणारी; सर्व जगाला आदरणीय वाटणारी; शहाजीराजांच्या पुत्राची; शिवाजी महाराजांची मुद्रा [नाणी; चलन जनतेच्या] कल्याणासाठी शोभून दिसते.
Monday, February 20, 2012
५९७. अङ्गणवेदी वसुधा कुल्ल्या जलधि: स्थली च पातलम् |
वल्मीकश्च सुमेरु: कृतप्रतिज्ञस्य धीरस्य ||
अर्थ
[एखादी गोष्ट पूर्ण करण्यासाठी] ज्याने पक्का निश्चय केला आहे, अशा मनस्वी माणसाला पृथ्वी ही घराच्या आवारा प्रमाणे [लहान] वाटते. समुद्र हा डबकं असल्यासारखा वाटतो. पाताळ [कितीही खोल जायचं असल तरी तो उत्साहाने] माळ असल्याप्रमाणे [ओलांडतो.] अति उंच मेरू पर्वत असला तरी वारुळासारखा [क्षुल्लक मानून तो सर्व अडचणी पार करीत राहतो.]
अर्थ
[एखादी गोष्ट पूर्ण करण्यासाठी] ज्याने पक्का निश्चय केला आहे, अशा मनस्वी माणसाला पृथ्वी ही घराच्या आवारा प्रमाणे [लहान] वाटते. समुद्र हा डबकं असल्यासारखा वाटतो. पाताळ [कितीही खोल जायचं असल तरी तो उत्साहाने] माळ असल्याप्रमाणे [ओलांडतो.] अति उंच मेरू पर्वत असला तरी वारुळासारखा [क्षुल्लक मानून तो सर्व अडचणी पार करीत राहतो.]
५९६. संरोहत्यग्निना दग्धं वनं परशुना हतम् |
वाचा दुरुक्तं बीभत्सं न संरोहति वाक्-क्षतम् ||
अर्थ
अरण्यातील कुऱ्हाडीने तोडलेली किंवा वणव्याने जळलेली [झाडे पुन्हा] वाढतात. पण [त्या जखमा भरून आल्या तरी] कडवट आणि घाणेरडं बोलण्याने झालेली जखम भरून येत नाही.
अर्थ
अरण्यातील कुऱ्हाडीने तोडलेली किंवा वणव्याने जळलेली [झाडे पुन्हा] वाढतात. पण [त्या जखमा भरून आल्या तरी] कडवट आणि घाणेरडं बोलण्याने झालेली जखम भरून येत नाही.
Thursday, February 16, 2012
५९५. सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनन्दन: |
पार्थो वत्स: सुधीर्भोक्ता दुग्धं गीतामृतं महत् ||
अर्थ
सगळी उपनिषदं याच गाई [त्या सर्वामधील तत्वज्ञानाच सार]; हे अमृताप्रमाणे असणार महत्वपूर्ण दूध ; श्रीकृष्ण दोहन करीत आहे; तिथे अर्जुन हे वासरू [त्याच्यासाठीच हे दोहन झालं आणि त्यामुळे त्याचा आस्वाद विचारी माणसाला घेता येतो.]
अर्थ
सगळी उपनिषदं याच गाई [त्या सर्वामधील तत्वज्ञानाच सार]; हे अमृताप्रमाणे असणार महत्वपूर्ण दूध ; श्रीकृष्ण दोहन करीत आहे; तिथे अर्जुन हे वासरू [त्याच्यासाठीच हे दोहन झालं आणि त्यामुळे त्याचा आस्वाद विचारी माणसाला घेता येतो.]
Wednesday, February 15, 2012
५९४. शय्या वस्त्रं चन्दनं चारू हास्यं वीणा वाणी सुन्दरी या च नारी |
न भ्राजन्ते क्षुत्पिपासातुराणां सर्वारम्भास्तण्डुलप्रस्थमूला: ||
अर्थ
[सुंदर] बिछाना; [चांगले] कपडे; सुंदर हास्य; वीणा [वादन, संगीत]; सुंदर स्त्री या [आणि अशा कुठल्याही गोष्टी] तहानलेल्या आणि भुकेजलेल्या माणसाना भावत नाहीत. [भूक आणि तहान ही पहिली गरज भागल्यावर मग इतर गोष्टींनी आनंद होतो म्हणून] सगळ्याच गोष्टींच्या आधी तांदूळ [अन्न; त्यासाठी लागणारा पैसा ह्याचा विचार] सुरवातीला करावा लागतो.
अर्थ
[सुंदर] बिछाना; [चांगले] कपडे; सुंदर हास्य; वीणा [वादन, संगीत]; सुंदर स्त्री या [आणि अशा कुठल्याही गोष्टी] तहानलेल्या आणि भुकेजलेल्या माणसाना भावत नाहीत. [भूक आणि तहान ही पहिली गरज भागल्यावर मग इतर गोष्टींनी आनंद होतो म्हणून] सगळ्याच गोष्टींच्या आधी तांदूळ [अन्न; त्यासाठी लागणारा पैसा ह्याचा विचार] सुरवातीला करावा लागतो.
Tuesday, February 14, 2012
५९३. वृक्षं क्षीणफलं त्यजन्ति विहगाः शुष्कं सर: सारसा निर्द्रव्यं पुरुषं त्यजन्ति गणिका भ्रष्टं नृपं मन्त्रिणः |
पुष्पं पर्युषितं त्यजन्ति मधुपा दग्धं वनान्तं मृगा: सर्व: कार्यवशाज्जनोभिरमते तत्कस्य को वल्लभ: ||
अर्थ
फळांचा बहर संपल्यावर पक्षी झाडांना सोडून देतात. [दुसऱ्या झाडांवर जातात] तळ आटलं की क्रौंच पक्षी [दुसऱ्या तळ्यावर] जातात. वेश्या गरीब माणसाला सोडून देतात. पदच्युत झालेल्या राजाचा मंत्री त्याग करतात. भुंगे सुकलेल्या फुलावरून उडून जातात. आपल कुठलं तरी काम होण्याच्या आशेने लोक सहवास करतात. कोणाला बरं दुसऱ्याबद्दल खरं प्रेम असत? [सर्व त्यांच्या त्यांच्या कामापुरते गोड वागून काम झालं की पळतात.]
अर्थ
फळांचा बहर संपल्यावर पक्षी झाडांना सोडून देतात. [दुसऱ्या झाडांवर जातात] तळ आटलं की क्रौंच पक्षी [दुसऱ्या तळ्यावर] जातात. वेश्या गरीब माणसाला सोडून देतात. पदच्युत झालेल्या राजाचा मंत्री त्याग करतात. भुंगे सुकलेल्या फुलावरून उडून जातात. आपल कुठलं तरी काम होण्याच्या आशेने लोक सहवास करतात. कोणाला बरं दुसऱ्याबद्दल खरं प्रेम असत? [सर्व त्यांच्या त्यांच्या कामापुरते गोड वागून काम झालं की पळतात.]
५९२. दरिद्रता धीरतया विराजते कुरूपता शीलतया विराजते |
कुभोजनं चोष्णतया विराजते कुवस्त्रता शुभ्रतया विराजते ||
अर्थ
धैर्याने वागल्यामुळे गरिबी शोभून दिसते. [त्या लोकांच हसं न होता इतर सगळे त्यांना मानानी वागवतात.] चारित्र्य चांगल असेल तर कुरूप व्यक्तींचा आब राहतो. कदान्न [कमी किमतीच्या वस्तूंच म्हणा किंवा नीट न जमलेला पदार्थ असेल तरी; निदान] गरम असेल तर ठीक लागतो.[जुने किंवा ] जाडेभरडे कपडे स्वच्छ असले तर शोभून दिसतात.
अर्थ
धैर्याने वागल्यामुळे गरिबी शोभून दिसते. [त्या लोकांच हसं न होता इतर सगळे त्यांना मानानी वागवतात.] चारित्र्य चांगल असेल तर कुरूप व्यक्तींचा आब राहतो. कदान्न [कमी किमतीच्या वस्तूंच म्हणा किंवा नीट न जमलेला पदार्थ असेल तरी; निदान] गरम असेल तर ठीक लागतो.[जुने किंवा ] जाडेभरडे कपडे स्वच्छ असले तर शोभून दिसतात.
Monday, February 13, 2012
५९१. क्रोधो हि शत्रु: प्रथमो नराणां देहस्थितो देहविनाशनाय |
यथा स्थितो काष्ठगतो हि वह्नि: स एव वह्नि: दहते शरीरम् ||
अर्थ
संताप हा माणसाचा सर्वात पहिला शत्रु आहे आपल्या शरीरातच तो राहतो आणि [आपण संतापल्यास आपल्याच ] शरिराचं नुकसान - अगदी मृत्यू येई पर्यंत - करतो. जसं लाकडात आग सुप्तपणे असतेच पेट घेतल्यावर ते लाकूड स्वतःलाच जाळून टाकत
अर्थ
संताप हा माणसाचा सर्वात पहिला शत्रु आहे आपल्या शरीरातच तो राहतो आणि [आपण संतापल्यास आपल्याच ] शरिराचं नुकसान - अगदी मृत्यू येई पर्यंत - करतो. जसं लाकडात आग सुप्तपणे असतेच पेट घेतल्यावर ते लाकूड स्वतःलाच जाळून टाकत
५९०. कल्पद्रुमो न जानाति न ददाति बृहस्पति: |
अयं तु जगतीजानिर्जानाति च ददाति च ||
अर्थ
राजप्रशंसा - कल्पवृक्ष [हा इच्छित वस्तु देतो पण खरी जरूर कशाची आहे हे त्याला] समजत नाही. बृहस्पतीला [सगळं ज्ञान असत पण तो] दान करत नाही. ह्या राजाला मात्र कळतं पण आणि तो दान पण करतो.
अर्थ
राजप्रशंसा - कल्पवृक्ष [हा इच्छित वस्तु देतो पण खरी जरूर कशाची आहे हे त्याला] समजत नाही. बृहस्पतीला [सगळं ज्ञान असत पण तो] दान करत नाही. ह्या राजाला मात्र कळतं पण आणि तो दान पण करतो.
Friday, February 10, 2012
५८९. अन्यमुखे दुर्वादो य: प्रियवदने स एव परिहास: |
इतरेन्धनजन्मा यो धूम: सोऽगरुभवो धूप: ||
अर्थ
दुसऱ्या कोणी [वाईट] बोलल्यावर [त्याला आपण मुद्दाम] लागट [टोचून बोलला असं म्हणतो.] आवडत्या माणसांनी तेच [बोलल तर] थट्टा केली असं धरतो. [सगळ्याच] लाकडांना येतो तो धूर [त्रासदायक] पण अगरू [चंदनासारखे सुवासिक वृक्ष] त्याला आपण धूप घातलाय असं म्हणतो.
अर्थ
दुसऱ्या कोणी [वाईट] बोलल्यावर [त्याला आपण मुद्दाम] लागट [टोचून बोलला असं म्हणतो.] आवडत्या माणसांनी तेच [बोलल तर] थट्टा केली असं धरतो. [सगळ्याच] लाकडांना येतो तो धूर [त्रासदायक] पण अगरू [चंदनासारखे सुवासिक वृक्ष] त्याला आपण धूप घातलाय असं म्हणतो.
Thursday, February 9, 2012
५८८. अत: परीक्ष्य कर्तव्यं विशेषात्सङ्गतं रह; |
अज्ञातहृदयेष्वेवं वैरीभवति सौहृदम् ||
अभिज्ञान शाकुन्तल कालिदास
अर्थ
म्हणून [स्त्रीने; परिणामाचा विचार करून ] विशेषेकरून [नुसत्या गप्पा मारणं वगैरे ठीक आहे]; त्या माणसाची पूर्ण परीक्षा करून [अगदी सर्व बाजूनी त्याची चौकशी करून नंतरच] एकान्त करावा. नाहीतर ज्याचं मन ओळखलेल नाही, अशांच्या बाबतीत [मागाहून] प्रेमाचं रुपांतर वैर करण्यात होत.
अभिज्ञान शाकुन्तल कालिदास
अर्थ
म्हणून [स्त्रीने; परिणामाचा विचार करून ] विशेषेकरून [नुसत्या गप्पा मारणं वगैरे ठीक आहे]; त्या माणसाची पूर्ण परीक्षा करून [अगदी सर्व बाजूनी त्याची चौकशी करून नंतरच] एकान्त करावा. नाहीतर ज्याचं मन ओळखलेल नाही, अशांच्या बाबतीत [मागाहून] प्रेमाचं रुपांतर वैर करण्यात होत.
५८७. सर्व एव जन: शूरो ह्यनासादितसङ्गर: |
अदृष्टपरसामर्थ्य: सदर्प: को भवेन्न हि ||
अर्थ
युद्ध करायला न गेलेले सर्वजण [स्वतःला] शूरच [समजतात.] जोपर्यंत दुसऱ्याचा पराक्रम पहिला नाही तोपर्यंत कोण गर्व करणार नाही. [विराटाच्या उत्तराने सुद्धा रणांगणावर जाण्यापूर्वी खूप बढाया मारल्या होत्या.]
अर्थ
युद्ध करायला न गेलेले सर्वजण [स्वतःला] शूरच [समजतात.] जोपर्यंत दुसऱ्याचा पराक्रम पहिला नाही तोपर्यंत कोण गर्व करणार नाही. [विराटाच्या उत्तराने सुद्धा रणांगणावर जाण्यापूर्वी खूप बढाया मारल्या होत्या.]
Tuesday, February 7, 2012
५८६. एक एव तप: कुर्यात् द्वौ स्वाध्यायपरौ हितौ |
त्रयोऽधिका वा क्रीडायां प्रवासेऽपि च ते मता: ||
अर्थ
तपश्चर्या करायला एकट्यानेच बसावे. अभ्यासाला मात्र दोघे असणं हितकारक असतं. खेळ किंवा प्रवासाला तीन किंवा त्यापेक्षा अधिक सवंगडी चांगले असं म्हणतात.
अर्थ
तपश्चर्या करायला एकट्यानेच बसावे. अभ्यासाला मात्र दोघे असणं हितकारक असतं. खेळ किंवा प्रवासाला तीन किंवा त्यापेक्षा अधिक सवंगडी चांगले असं म्हणतात.
Monday, February 6, 2012
५८५. न देवो विद्यते काष्ठे न पाषाणे न मृण्मये |
भावे हि विद्यते देवस्तस्माद्भावो हि कारणम् ||
अर्थ
देवाचं अस्तित्व हे लाकडी [मूर्तीत] नाही, दगडी [मूर्तीत] नाही किंवा मातीच्या मूर्तीत आहे असं पण नाही. [भक्ताचा तीव्र] भाव असेल तिथेच [देव वास्तव्य] करतो. तेंव्हा दृढ भक्ती हीच भगवंताच्या वास्तव्याच कारण आहे. [मोठ्या बडेजाव करून सोन्या चांदीची उपकरणे घेण्याची पण जरूर नाही. मनापासून भक्ती करणं जरूर आहे.]
अर्थ
देवाचं अस्तित्व हे लाकडी [मूर्तीत] नाही, दगडी [मूर्तीत] नाही किंवा मातीच्या मूर्तीत आहे असं पण नाही. [भक्ताचा तीव्र] भाव असेल तिथेच [देव वास्तव्य] करतो. तेंव्हा दृढ भक्ती हीच भगवंताच्या वास्तव्याच कारण आहे. [मोठ्या बडेजाव करून सोन्या चांदीची उपकरणे घेण्याची पण जरूर नाही. मनापासून भक्ती करणं जरूर आहे.]
५८४. यथैकेन न हस्तेन तालिका सम्प्रपद्यते |
तथोद्यमपरित्यक्तं कर्म नोत्पादयेत्फलम् ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे एकच हाताने टाळी वाजत नाही त्याचप्रमाणे प्रयत्न सोडून दिल्यास कुठलही काम परिपूर्ण होत नाही.
अर्थ
ज्याप्रमाणे एकच हाताने टाळी वाजत नाही त्याचप्रमाणे प्रयत्न सोडून दिल्यास कुठलही काम परिपूर्ण होत नाही.
५८३. सन्तोषामृततृप्तानां यत्सुखं शान्तचेतसाम् |
कुतस्तद्धनलुब्धानामितश्चेतश्च धावताम् ||
अर्थ
समाधान रूपी अमृताने परिपूर्ण असणाऱ्या संमंधात अन्त:करण असणाऱ्या लोकांना जे सुख प्राप्त होत तसं संपत्तीची हाव असणाऱ्या; सतत कशाना कशाच्या तरी मागे धावणाऱ्या कोठून मिळणार?
अर्थ
समाधान रूपी अमृताने परिपूर्ण असणाऱ्या संमंधात अन्त:करण असणाऱ्या लोकांना जे सुख प्राप्त होत तसं संपत्तीची हाव असणाऱ्या; सतत कशाना कशाच्या तरी मागे धावणाऱ्या कोठून मिळणार?
Friday, February 3, 2012
५८२. कृतान्तस्य दूती जरा समागत्य वक्तीति लोका: श्रुणुध्वम् |
परस्त्रीपरद्रव्यवाञ्छां त्यजध्वं भजध्वं रमानाथपादारविन्दम् ||
अर्थ
जरा [म्हातारपण] ही यमाची दूती जवळ येऊन सांगते; ' लोकानो ऐका; [आता म्हातारपण आलाय आता तरी] परस्त्री आणि दुसऱ्याची संपत्ती ह्यांची हाव सोडा आणि परमेश्वराच्या चरणांची भक्ती करा.
अर्थ
जरा [म्हातारपण] ही यमाची दूती जवळ येऊन सांगते; ' लोकानो ऐका; [आता म्हातारपण आलाय आता तरी] परस्त्री आणि दुसऱ्याची संपत्ती ह्यांची हाव सोडा आणि परमेश्वराच्या चरणांची भक्ती करा.
Thursday, February 2, 2012
५८१. सिद्धिं वाञ्छयता जनेन विदुषा तेजो निगृह्य स्वकं सत्वोत्साहवतापि दैवगतिषु स्थैर्यं प्रकार्यं क्रमात् |
देवेन्द्रद्रुहिणोपमैर्बहुगुणैरभ्यर्चितो भ्रातृभिः किं क्लिष्ट: सुचिरं विराटभवने पूर्वं न धर्मात्मज: ||
अर्थ
स्वतःपाशी खूप ताकद आणि उत्साह असला तरी नशीब विरोधात असताना; यश मिळवायचं असेल तर; ज्ञानी [विचारी] माणसाने स्वत:चं तेज आवरून [झाकून] शांत राहील पाहिजे अतिशय गुणी असे; इंद्राला सुद्धा पराभूत करतील असे [पराक्रमी] भाऊ मनापासून मदत करत असून सुद्धा धर्मपुत्र [युधिष्ठिराने जय मिळण्या] पूर्वी विराटाच्या महालामध्ये पुष्कळ काळपर्यंत कष्ट सोसले नाहीत काय? [दैव प्रतिकूल असताना सहनशक्ति वाढवून सोसावं लागत. मग आपला जय होतो]
अर्थ
स्वतःपाशी खूप ताकद आणि उत्साह असला तरी नशीब विरोधात असताना; यश मिळवायचं असेल तर; ज्ञानी [विचारी] माणसाने स्वत:चं तेज आवरून [झाकून] शांत राहील पाहिजे अतिशय गुणी असे; इंद्राला सुद्धा पराभूत करतील असे [पराक्रमी] भाऊ मनापासून मदत करत असून सुद्धा धर्मपुत्र [युधिष्ठिराने जय मिळण्या] पूर्वी विराटाच्या महालामध्ये पुष्कळ काळपर्यंत कष्ट सोसले नाहीत काय? [दैव प्रतिकूल असताना सहनशक्ति वाढवून सोसावं लागत. मग आपला जय होतो]
Wednesday, February 1, 2012
५८०. सर्वथा स्वहितमाचरणीयं किं करिष्यति जनो बहुजल्प: |
विद्यते न हि स कश्चिदुपाय: सर्वलोकपरितोषकरो य: ||
अर्थ
आपलं कल्याण होईल अस आचरण करावं. [लोक नाव ठेवतील याचा बाऊ करू नये. नुसती,] भाराभर बडबड करणारे लोक [आपलं काय वाकडं] करणार आहेत? सगळ्या जगाला आनंद देईल असा कुठलाच उपाय नसतो. [प्रत्येक गोष्टीमुळे कोण ना कोण दुखावतो त्यामुळे मुद्दाम एखाद्याच वाटोळ वगैरे करायचं नाही पण आपल्या हिताच्या गोष्टी भिडेखातर सोडू नयेत.]
Tuesday, January 31, 2012
५७९. निस्सारस्य पदार्थस्य प्रायेणाडम्बरो महान् |
न सुवर्णें ध्वनिस्तादृक् यादृक्कांस्ये प्रजायते ||
अर्थ
साधारणपणे ज्या गोष्टीत फारसे गुण नसतात त्यांच खूप मोठ अवडंबर माजवलेलं असतं. [त्या भपकेदार असतात ] काशाचा आवाज जितका मधुर असतो तितका सोन्याचा नसतो. [क्षुद्र वस्तू भपक्यामुळे खपवता येतात पण सोन्यासारख्या वस्तूला भपक्याची जरूर नसते.]
अर्थ
साधारणपणे ज्या गोष्टीत फारसे गुण नसतात त्यांच खूप मोठ अवडंबर माजवलेलं असतं. [त्या भपकेदार असतात ] काशाचा आवाज जितका मधुर असतो तितका सोन्याचा नसतो. [क्षुद्र वस्तू भपक्यामुळे खपवता येतात पण सोन्यासारख्या वस्तूला भपक्याची जरूर नसते.]
Monday, January 30, 2012
५७८. सुवर्णं हि यथा श्रेष्ठं सर्वधातुषु गण्यते |
तथा गुणेषु सर्वेषु सौजन्यं श्रेष्ठमुच्यते ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे सोन सगळ्या धातूंमध्ये श्रेष्ठ आहे असं समजतात, त्याच प्रमाणे सर्व गुणांमध्ये सौजन्य [माणुसकी] हा गुण सर्वश्रेष्ठ समजला जातो.
अर्थ
ज्याप्रमाणे सोन सगळ्या धातूंमध्ये श्रेष्ठ आहे असं समजतात, त्याच प्रमाणे सर्व गुणांमध्ये सौजन्य [माणुसकी] हा गुण सर्वश्रेष्ठ समजला जातो.
५७७. विप्रास्मिन्नगरे को महान् कथयतां तालदृमाणां गणा: को दाता? रजको ददाति वसनं प्रातर्गृहीत्वा निशि |
को दक्ष:? परदारवित्तहरणे सर्वेऽपि दक्षा: जना: कस्माज्जीवसि हे सखे कृमिविषन्यायेन जीवाम्यहम् ||
अर्थ
'अरे ब्राह्मणा, या गावात महान् [थोर, उंच] सांग रे बाबा' [गावात नवीनच आलेला होतकरू विचारतो]; 'ताडाच्या झाडांच बेट'; 'दाता [उदार] कोण आहे?'; 'धोबी - तो सकाळी कपडे घेऊन जातो आणि रात्री देतो' ; 'कोण दक्ष [लक्षपूर्वक, चटकन आणि कौशल्याने काम करणारा] आहे?'; 'दुसऱ्याची संपत्ती आणि स्त्री यांच हरण [गैरफायदा घेण्याच्या बाबतीत] सर्वच लोक दक्ष आहेत; 'अरे मग तू जगतोस तरी कसा?'; 'अरे मित्रा. विषातल्या किड्यासारखा [मी ही तसलाच रे] ' [आदर्शवादाचा कसा -हास झालाय त्याचं उत्तम वर्णन.]
अर्थ
'अरे ब्राह्मणा, या गावात महान् [थोर, उंच] सांग रे बाबा' [गावात नवीनच आलेला होतकरू विचारतो]; 'ताडाच्या झाडांच बेट'; 'दाता [उदार] कोण आहे?'; 'धोबी - तो सकाळी कपडे घेऊन जातो आणि रात्री देतो' ; 'कोण दक्ष [लक्षपूर्वक, चटकन आणि कौशल्याने काम करणारा] आहे?'; 'दुसऱ्याची संपत्ती आणि स्त्री यांच हरण [गैरफायदा घेण्याच्या बाबतीत] सर्वच लोक दक्ष आहेत; 'अरे मग तू जगतोस तरी कसा?'; 'अरे मित्रा. विषातल्या किड्यासारखा [मी ही तसलाच रे] ' [आदर्शवादाचा कसा -हास झालाय त्याचं उत्तम वर्णन.]
Saturday, January 28, 2012
५७६. नवं वस्त्रं नवं छत्रं नव्या स्त्री नूतनं गृहम् |
सर्वत्र नूतनं शस्तं सेवकान्ने पुरातने ||
अर्थ
नवीन कपडा; नवी छत्री; नव्याने [तारुण्यात पदार्पण केलेली] स्त्री; नवं घर हे कौतुकास्पद असतं. सर्व गोष्टी नव्या चांगल्या पण, नोकर आणि धान्य [विशेषतः तांदूळ] जुनेच चांगले.
अर्थ
नवीन कपडा; नवी छत्री; नव्याने [तारुण्यात पदार्पण केलेली] स्त्री; नवं घर हे कौतुकास्पद असतं. सर्व गोष्टी नव्या चांगल्या पण, नोकर आणि धान्य [विशेषतः तांदूळ] जुनेच चांगले.
Thursday, January 26, 2012
५७५. जनैर्जनहितार्थाय जनानामेव निर्मितम् |
लोकतन्त्रं भारतस्य वसुधायां विराजते ||
अर्थ
जनांनीच [लोकांनीच] जनांच्या कल्याणासाठीच, लोकांचीच, निर्माण केलेली भारताची लोकशाही पृथ्वीतलावर शोभून दिसते.
अर्थ
जनांनीच [लोकांनीच] जनांच्या कल्याणासाठीच, लोकांचीच, निर्माण केलेली भारताची लोकशाही पृथ्वीतलावर शोभून दिसते.
५७४. कोऽरुक कोऽरुक कोऽरुक हितभुक् मितभुक् जितेन्द्रियो नियत: |
कोऽरुक कोऽरुक कोऽरुक शतपदगामी च वामशायी च ||
अर्थ
[एकदा सुश्रुत जंगलात गेलेले असताना] त्यांना सुतार पक्षाचा कोरूक असा आवाज आला त्यांनी उत्तर दिले ' कोण निरोगी ,तंदुरुस्त ; स्वस्थ असतो? ' ; योग्य ते खाणारा , मोजके [जास्त न] खाणारा , वासनांवर ताबा असणारा निश्चितपणे सुदृढ असतो. [पुन्हा तोच आवाज आल्यावर ते म्हणाले ] शतपावली करणारा आणि वामकुक्षि घेणारा निरोगी असतो.
अर्थ
[एकदा सुश्रुत जंगलात गेलेले असताना] त्यांना सुतार पक्षाचा कोरूक असा आवाज आला त्यांनी उत्तर दिले ' कोण निरोगी ,तंदुरुस्त ; स्वस्थ असतो? ' ; योग्य ते खाणारा , मोजके [जास्त न] खाणारा , वासनांवर ताबा असणारा निश्चितपणे सुदृढ असतो. [पुन्हा तोच आवाज आल्यावर ते म्हणाले ] शतपावली करणारा आणि वामकुक्षि घेणारा निरोगी असतो.
Tuesday, January 24, 2012
५७३. मा दद्यात् खलसङ्घेषु कल्पनामधुरागिर: |
यथा वानरहस्तेषु कोमला: कुसुमस्रज: ||
अर्थ
ज्याप्रमाणे माकडांच्या हातात नाजूक अशा फुलांच्या माळा देऊ नयेत, त्याप्रमाणे दुष्ट लोकांच्या समुहाशी सुंदर कल्पना असणाऱ्या चांगल्या गोष्टी सांगू नयेत. [सगळ बिघडवून टाकण्याचा धोका असतो.]
अर्थ
ज्याप्रमाणे माकडांच्या हातात नाजूक अशा फुलांच्या माळा देऊ नयेत, त्याप्रमाणे दुष्ट लोकांच्या समुहाशी सुंदर कल्पना असणाऱ्या चांगल्या गोष्टी सांगू नयेत. [सगळ बिघडवून टाकण्याचा धोका असतो.]
५७२. दूरस्थोऽपि न दूरस्थो यो यस्य मनसि स्थित: |
यो यस्य हृदये नास्ति समीपस्थोऽपि दूरत: ||
अर्थ
ज्याच्याबद्दल [आपल्या] मनात [जिव्हाळा] असेल तो लांब अंतरावर असला तरी परकेपणा नसतो आणि ज्याच्याबद्दल जिव्हाळा नसेल तो जवळ असूनही दूर असल्या सारखाच असतो.
अर्थ
ज्याच्याबद्दल [आपल्या] मनात [जिव्हाळा] असेल तो लांब अंतरावर असला तरी परकेपणा नसतो आणि ज्याच्याबद्दल जिव्हाळा नसेल तो जवळ असूनही दूर असल्या सारखाच असतो.
Monday, January 23, 2012
५७१. लक्ष्मी: चन्द्रादपेयाद्वा हिमवान्वा हिमं त्यजेत् |
अतीयात्सागरो वेलां न प्रतिज्ञामहं पितुः || श्रीराम
अर्थ
[एकवेळ] चंद्राच सौंदर्य नाहीस होईल; हिमालय पर्वतावरच बर्फाचा तो त्याग करेल; समुद्र त्याची सीमा ओलांडून [जमिनीवर] अतिक्रमण करेल. [अशा अशक्य गोष्टी घडल्या तरीही] मी वडिलांची [वडिलांनी केलेली आज्ञा] प्रतिज्ञा मोडणार नाही.
अर्थ
[एकवेळ] चंद्राच सौंदर्य नाहीस होईल; हिमालय पर्वतावरच बर्फाचा तो त्याग करेल; समुद्र त्याची सीमा ओलांडून [जमिनीवर] अतिक्रमण करेल. [अशा अशक्य गोष्टी घडल्या तरीही] मी वडिलांची [वडिलांनी केलेली आज्ञा] प्रतिज्ञा मोडणार नाही.
५७०. अमित्रो न विमोक्तव्य; कृपणं बह्वपि ब्रुवन् |
कृपा न तस्मिन् कर्तव्या हन्यादेवापकारिणम् ||
अर्थ
कितीही दीनवाणे बोलला तरी [आपण पकडलेल्या] शत्रूला सोडून देऊ नये. आपल्याला त्रास देणाऱ्या शत्रूला ठार करावे. त्याच्यावर कृपा करू नये.
अर्थ
कितीही दीनवाणे बोलला तरी [आपण पकडलेल्या] शत्रूला सोडून देऊ नये. आपल्याला त्रास देणाऱ्या शत्रूला ठार करावे. त्याच्यावर कृपा करू नये.
Friday, January 20, 2012
५६९. अपि सम्पूर्णतायुक्तै: कर्तव्या: सुहृदो बुधै: |
नदीश: परिपूर्णोऽपि चन्द्रोदयमपेक्षते ||
अर्थ
जरी अगदी परिपूर्ण असले तरी शहाण्यांनी मित्र जमवावे. [मला काय जरूर असे मानू नये.] सागर ओतप्रोत [भरलेला] असूनही तो चन्द्र उगवण्याची [अधिक आनंद होत असेल, त्यामुळे परिपूर्ण असूनही त्याला भरती येते.] तो इच्छा करतो.
अर्थ
जरी अगदी परिपूर्ण असले तरी शहाण्यांनी मित्र जमवावे. [मला काय जरूर असे मानू नये.] सागर ओतप्रोत [भरलेला] असूनही तो चन्द्र उगवण्याची [अधिक आनंद होत असेल, त्यामुळे परिपूर्ण असूनही त्याला भरती येते.] तो इच्छा करतो.
५६८. मरणान्तानि वैराणि निवृत्तं न: प्रयोजनम् |
क्रियतामस्य संस्कार; ममाप्येष यथा तव || वाल्मीकि रामायण
अर्थ
शत्रुत्व हे मरणानंतर संपत [आता वैराच] कारण नष्ट झालं आहे. आता ह्या [रावणावर अंत्य] संस्कार करा. हा ज्याप्रमाणे तुझा [भाऊ] आहे तसा माझा पण [आहे असे समज.]
अर्थ
शत्रुत्व हे मरणानंतर संपत [आता वैराच] कारण नष्ट झालं आहे. आता ह्या [रावणावर अंत्य] संस्कार करा. हा ज्याप्रमाणे तुझा [भाऊ] आहे तसा माझा पण [आहे असे समज.]
Wednesday, January 18, 2012
५६७. शास्त्राण्यधीत्यापि भवन्ति मूर्खा: यस्तु क्रियावान्पुरुष: स विद्वान् |
सुचिन्तितं चौषधमातुराणां न नाममात्रेण करोत्यरोगम् ||
अर्थ
[खूप खूप] शास्त्रांचा अभ्यास करून सुद्धा [माणसं] मूर्ख असतात. [केलेला अभ्यास आचरणात वापरला पाहिजे.] जो [ज्ञान] कृतीत उतरवील तो मनुष्यच पण्डित होय. आजा-याच्या औषधाबद्दल खूप काथ्याकूट केला तरी नुसत्या औषधाचं नाव बोलण्याने तो निरोगी होत नाही. [ते कृतीत आणून औषध पाजावं लागत.]
अर्थ
[खूप खूप] शास्त्रांचा अभ्यास करून सुद्धा [माणसं] मूर्ख असतात. [केलेला अभ्यास आचरणात वापरला पाहिजे.] जो [ज्ञान] कृतीत उतरवील तो मनुष्यच पण्डित होय. आजा-याच्या औषधाबद्दल खूप काथ्याकूट केला तरी नुसत्या औषधाचं नाव बोलण्याने तो निरोगी होत नाही. [ते कृतीत आणून औषध पाजावं लागत.]
Subscribe to:
Posts (Atom)